Morgunblaðið - 31.03.1988, Side 30
30 C
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. MARZ 1988
Nýr fundur
risaeðlufóstra
Nýfundnar varpstöðvar risaeðla, sem hafa að geyma vel haldin hreiður, egg og
fóstur, koma til með að varpa nýju ljósi á þróunar- og líffærafræði þessara dýra
og eins félagslegt hátterni þeirra. Teikningin sýnir Hadrosaur-eðlu að bera jurtir
í hreiður. Myndin er af einum vísindamannanna við störf.
___________Vísindi________________
Sverrir Ólafsson
Risaeðlur settu sterkan svip á lífríki
jarðarinnar á miðlífsöld sem nær yfir 160
milljón ár í jarðsögunni og hófst fyrir 225
milljón árum. Eðlustofninn var mjög fjöl-
breyttur og lagði undir sig loft, láð og
lög. Stærstu eðlur voru rúmlega þijátíu
metrar á lengd og fimmtíu tonn að þyngd,
sumar voru jurtaætur, en aðrar grimm
rándýr. Sú leynd sem hvílir yfir aldauða
eðla og annarra líftegunda, sem átti sér
stað fyrir 65 milljón árum, hefur um ára-
tuga skeið valdið fræðimönnum miklum
heilabrotum. Alhliða rannsóknir, sem miða
að því að fá útskýringu á fyrirbærinu,
hafa stóraukið almenna þekkingu á eðli
og lífsvenjum þessara skepna.
Nú í mars sögðu vísindamenn frá því
að þeir hefðu fundið steinrunnin hreiður
risaeðla sem hafa að geyma betur varð-
veitt fóstur en hingað til hefur þekkst.
Fundur þessi er stórmerkilegur og kemur
til með að varpa nýju ljósi á ýmsa þætti
er varða háttemi og eins líffæra- og þróun-
arfræði eðla. Vísindamennirnir, Horner og
Weishampel, fundu hreiðrin í 75 milljón
ára gömlum setlögum í Montana í Banda-
ríkjunum. Leyfar þessar tilheyra tveimur
ættkvíslum risaeðla sem nefnast „Maia-
saura“ og „Orodromeus“. Hvorar tveggju
voru jurtaætur og tiltölulega smáar að
vexti, ekki ósvipaðar öndum í laginu. Þær
fyrmefndu voru sem fullvaxin dýr u.þ.b.
átta metra langar en þær síðarnefndu 2,5
metrar.
Athuganir vísindamannanna sýna að
risaeðlumar hafa byggt hreiður sín í mikl-
um varplöndum, með reglulegu millibili
og að hreiðrin hafa verið haugkennd og
klædd með jurtum. Vegna þess hve skipu-
lega hreiðrin eru byggð telja vísindamenn-
imir að dýrin hafi snúið aftur til sömu
varplanda ár eftir ár og jafnvel kynslóð
eftir kynslóð.
Fundur þessi styður þá óhefðbundnu
hugmynd að ákveðnar ættkvíslir eðla hafí
verið blóðheitar og að samfélag þeirra
hafi verið langtum flóknara og betur
skipulagt en hingað til hefur verið gert
ráð fyrir. Líklegt er að eðlurnar hafi hag-
að sér svipað og fuglar um varptímann,
þ.e. ungviði hefur dvalið í hreiðrunum og
hafa foreldramir borið í það mat. Fóstur-
Líkan af Orodromeus-fóstri sem fannst
í 75 milljón ára setlögum i Montana.
Eggið er 17 sm langt.
leifamar af Orodromeus-eðlunum fundust
í haug af 19 óútunguðum eggjum en beina-
leyfar af ungum Maiasaura-eðlum fundust
á víð og dreif í einu hreiðri.
Nákvæmar athuganir á leifunum gefa
mikilvægar upplýsingar um líffæraþróun
þessara lífvera, en samanburður á þróun
og byggingu einstakra líffæra er sérlega
áhugaverður. Þær sýna að útlimir Oro-
dromeus hafa verið betur þróaðir en útlim-
ir jafnaldra þeirra af Maiasaura ætt.
Vísindamennirnir telja því að Orodromeus,
sem var minni, hafí verið bráðþroska og
fljótlega stokkið um í leit að fæðu. Maia-
saura, sem náðu allt að því 8 metra lengd,
vom hins vegar seinþroskaðri og dvöldu
lengur í hreiðrinu þar sem þeir nutu um-
sjár foreldranna.
Brot úr skurn risaeðlueggja.
Leifar af eðlufóstrum og ungdýrum eru
mjög sjaldgæfar þar sem þær eyðast frek-
ar en leifar fullorðinna dýra og skilja því
síður eftir sig merki í jarðlögunum. Eins
getur það verið erfiðleikum bundið að
segja fyrir um það með algjörri vissu hvort
ákveðin smábein eru af ungdýrum eða
eðlutegundum sem hafa verið smávaxnar.
Þrátt fyrir þetta hafa á undanfömum árum
nokkrir slíkir fundir verið kynntir, jafnvel
þó telja megi víst að þessi síðasti sé sá
markverðasti.
Um mitt síðastliðið ár fundust 73 millj-
ón ára gömul egg og fósturleifar við Al-
berta í Kanada. Hér var um að ræða eðl-
ur af gerðinni Hadrosaurs, sem voru einn-
ig andarlegar í laginu og náðu allt að því
13 metra lengd og fjögurra til sex tonna
þyngd, en það er sambærilegt við meðal
fíl. Talið er að ungdýrin hafi rétt verið
komin úr egginu þegar vatn flæddi yfir
svæðið og drekkti þeim. Vatnið hefur leitt
til myndunar þunnra setlaga sem hafa
stuðlað að betri varðveislu eggjanna og
unganna.
Eggin sem fundust í Montana voru
u.þ.b. 17 sentimetra löng, en þau sem
fundust í Alberta náðu allt að því 21 senti-
metra lengd. Vísindamenn telja að Had-
rosaurs-eðlumar hafi vaxið um tæpa þijá
metra á fyrsta ári, en margir eru þeirrar
skoðunar að jafn hraður vöxtur bendi til
þess að dýrin hafi framleitt eigin hita og
því verið blóðheit.
Páskaóratóría í
Hallgrímskirkj u
eftir dr. Þór
Jakobsson
í Hallgrímskirkju á Skólavörðu-
hæð í Reykjavík eru til sýnis ljós-
myndir af tólf blaðsíðum í Passíu-
sálmahandriti. Myndimar eru
stækkaðar og hanga í römmum á
veggjum hins rúmgóða fordyris
kirkjunnar. Aferðarfalleg rithönd
höfundar kemur glöggt í ljós. Fyrir
tilstilli nútímahugvits blasa þessar
síður við augum kirkjugestsins á
leið inn í kirkjuna, líkt og boðskort
frá sálmaskáldinu. Sjaldan hafa
gefíst veglegri boðskort og vel þess
virði að þiggja.
Nú er Reykvíkingum og öllum
hvaðanæva boðið að leggja leið sína
í Hallgrímskirkju nk. laugar-
dagskvöld 2. apríl 1988, daginn
fyrír páskasunnudag. Klukkan níu
hefst flutningur á nýju tón- og
söngverki, Páskaóratóríu, nýsmíð
eins merkasta og lærðasta tón-
skálds íslendinga, Þorkels Sigur-
bjömssonar. Þorkell samdi verkið
fyrir Listvinafélag Hallgrímskirkju,
sem vinnur að því að efla kirkjulist-
ir í hinni nýju meginkirkju lands-
ins: kirkjulega tóniist, myndlist,
„En frumflutningnr á
Páskaóratóríu Þorkels
Sigurbjörnssonar undir
stjórn Harðar Áskels-
sonar organista Hall-
grímskirkju ætti vissu-
lega að vekja áhuga
allra, sem unna tónlist
og söng.“
bókmenntir og leiklist.
. En frumflutningur á Páskaóra-
tóríu Þorkels Sigurbjömssonar und-
ir stjóm Harðar Áskelssonar organ-
ista Hallgrímskirkju ætti vissulega
að vekja áhuga allra, sem unna
tónlist og söng. íslendingar hafa
löngum verið hriftiir af óperunni
og ekki síður hrifist af „óratórí-
unni", en þessar frænkur tvær í
heimi tónlistarinnar eiga sér sam-
eiginlegt upphaf.
Það er alltaf heillandi að heyra
um sögulegar krókaleiðir menning-
Hallgrímskirkja í Reykjavík.
arfyrirbæra og hafa fróðir menn
margt að segja um sögu óratóríunn-
ar allt frá upphafínu í rómversk-
kaþólsku messunum og helgileikj-
um fóstunnar fyrr á öldum. Vísast
í alfræðibækur og listasögur mönn-
um til fróðleiks og kemur þar í ljós
sem annars staðar að skiptast á
tímar ástundunar og deyfðar.
Raunar rennur upp gullöld öðru
hveiju sem dregur úr sköpunar-
dirfsku næstu kynslóð, en fyrr eða
síðar dregur þó enn til tíðinda:
Minningarathafnir einskærar full-
nægja ekki lengur, jafnvel mestu
jöfrar listasögunnar eiga ekki í fór-
um sínum liti og tóna og orð, sem
hæfa nýrri hugsun.
Fjórða hefti Kirkjuritsins árið
1982 var helgað kirkjunni og tón-
listinni. Birtust þar allmargar grein-
ar um þetta efni og var höfundur
fyrstu greinarinnar tónskáldið Þor-
kell, höfundur Páskaóratóríu ársins
1988. Leyfí ég mér að klykkja út
með lokaorðum Þorkels. Vænti ég
þess að þau komi hér í réttu sam-
hengi og megi hafa um farsæl
víxláhrif hefðar og nýsköpunar.
„Það er fráleitt að halda, að
hægt sé að endurvekja eitthvað
löngu gleymt og horfið. En viljinn
til að reyna slíkt hefur oft áður í
sögunni borið þroskamikinn árang-
ur — til dæmis þegar menn héldu
sig vera að endurreisa forn-gríska
harmleikinn: og óperan/óratórían
varð til.“
Undanfarið hafa fríðir flokkar
söngvara og hljóðfæraleikara æft
af kappi Páskaóratóríu Þorkels Sig-
, urbjöPnssonar. Lesendum þessa
pistils er nú boðið að koma og njóta
aðfarakvölds páskadags í
Hallgrímskirkju.
Höfundur er formaður Listvinafé-
lags Hallgrimskirkju.
Flugmálastjóri:
Aðeins bundið
slitlag útilok-
ar aurbleytu
„EKKERT efni til ofaníburðar
er svo gott að það henti við allar
aðstæður," sagði Pétur Einars-
son flugmálastjóri er borin var
undir hann frétt blaðsins í gær
um að lélegt efni til ofaníburðar
síðastliðið haust hefði spillt
Húsavíkurflugvelli og valdið því
að hann hefði lokast vegna aur-
bleytu.
„í raun getur ekkert komið í veg
fyrir að þessir flugvellir lokist vegna
aurbleytu annað en það að leggja
þá bundnu slitlagi," sagði flugmála-
stjóri. Hann sagði að meðal verk-
efna flugmálaáætlunar næstu 10
ára væri að leggja alla áætlunar-
flugvelli innanlands bundnu slitlagi
en taldi að því verkefni yrði ekki
hrint í framkvæmd fyrr en undir
lok tímabilsins.
Flugmálastjóri vísaði því á bug
að efnið sem borið var ofan í
Húsavíkurflugvöll væri lélegt eða
gallað. „Við látum gera rannsóknir
á komastærð og eiginleikum allra
þeirra efna sem notuð eru til ofaní-
burðar en þekkjum einnig vel af
fyrri reynslu hvaða efni henta best.
Hjns vegar er undirlag flugvalla
sjaldan það gljúpt að aurbleyta geti
ekki myndast þegar hlánar,“ sagði
Pétur Einarsson flugmálastjóri.