Morgunblaðið - 12.06.1988, Blaðsíða 35

Morgunblaðið - 12.06.1988, Blaðsíða 35
34 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JÚNÍ 1988 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JÚNÍ 1988 35 Útgefandi tnftbifeffe Árvakur, Reykjavík Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson. Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason. Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen. Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst IngiJónsson. Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson. Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskriftargjald 700 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 60 kr. eintakið. Erfiðleikar samvinnuhreyfing- arinnar Samband ísl. samvinnufé- laga og kaupfélögin standa frammi fyrir stórfelldum rekstrarerfiðleikum. Á síðasta ári var rekstrartap samvinnufé- laganna í heild sinni um og yfir 500 milljónir króna og sam- kvaemt upplýsingum Guðjóns B. Ólafssonar, forstjóra SIS, í samtali við Morgunblaðið í gær er taprekstur Sambandsins sjálfs sízt minni á fyrstu fjórum mánuðum þessa árs. Það er augljóst, að samvinnufélögin hafa ekki efni á að tapa slíkum fjármunum ár eftir ár. Þess vegna má búast við mikilli upp- stokkun, ef ekki byltingu í rekstri þeirra og starfsemi allri á næstu misserum. Vel má vera, að rekstrar- staða samvinnufélaganna end- urspegli að einhveiju leyti vanda íslenzkra atvinnuvega í heild sinni. Áratugum saman gátu atvinnufyrirtækin gengið að því sem vísu, að það lánsfé, sem þau notuðu til uppbygging- ar og reksturs, kostaði minna en ekki neitt. Auðvitað mótaðist rekstur og uppbygging fyrir- tækjanna af þessum aðstæðum og hagkvæmni í rekstri og fjár- festingu því ekki sem skyldi. Fyrir fjórum árum varð grund- vallarbreyting á þessum að- stæðum atvinnuveganna. Ekki var aðeins um það að ræða, að Iánsfé kostaði peninga, heldur hefur það verið mjög dýrt frá haustinu 1984. Þetta hefur leitt til umskipta í öllum fyrirtækja- rekstri og raunar fjármálalífí þjóðarinnar allrar. Til viðbótar þessum breyttu aðstæðum kemur svo erfið staða landsbyggðarinnar. Mikill og markviss samdráttur hefur staðið yfír í landbúnaði í all- mörg ár. Þessi samdráttur hef- ur haft mikil áhrif á rekstrar- stöðu kaupfélaganna og þar með Sambandsins. Gjörbreytt aðstaða þess atvinnuvegar, sem samvinnuhreyfíngin byggðist í upphafí á, hefur að sjálfsögðu haft mikil og neikvæð áhrif á rekstur samvinnufélaganna. Þá er á það að líta, að út- þensla samvinnuhreyfíngarinn- ar á undanfömum áratugum hefur verið gífurleg. Samvinnu- félögin virðast hafa fylgt þeirri stefnu, að þeim bæri að skipta sér af nánast hvaða atvinnu- starfsemi sem væri. Morgun- blaðið hefur hvað eftir annað bent á, að þessi útþenslustefna Sambandsins hefði afar nei- kvæð áhrif á atvinnulífið í landinu, Sambandssamsteypan væri einfaldlega orðin of stór fyrir svo lítið samfélag. Nú er ljóst, að samvinnuhreyfíngin stendur ekki undir þessari út- þenslu, ræður ekki við hana og hlýtur að draga saman seglin. Loks er það félagsmönnum samvinnufélaganna áreiðan- lega nokkurt umhugsunarefni, hvort samvinnuhreyfingin hef- ur glatað tengslum við uppruna sinn. Kaupfélögin voru upphaf- lega stofnuð til þess að tryggja félagsmönnum sínum sem lægst vöruverð. Nú er svo kom- ið, að félagsmenn samvinnufé- laganna beina viðskiptum sínum í vaxandi mæli til stór- verzlana í einkaeign á þéttbýlis- svæðum, sem bjóða lægra vöru- verð en samvinnufyrirtækin. Hvað hefur gerzt? Guðjón B. Ólafsson lýsir því yfír í viðtali við Morgunblaðið í gær, að hann hljóti að standa eða falla með því, hvemig hon- um tekst að ráða við vandamál samvinnuhreyfingarinnar. Sennilega er þetta eitthvert umfangsmesta verkefni, sem forystumaður í íslenzku at- vinnulífi stendur nú frammi fyrir: að aðlaga rekstur Sam- bandsins og samvinnufélag- anna gjörbreyttum aðstæðum í atvinnumálum og fjármálum, að draga saman seglin, selja fyrirtæki, leggja niður óarð- bæra starfsemi o.s.frv. Hver svo sem afstaða manna er til sartivinnuhreyfingarinnar sem slíkrar er hitt alveg ljóst, að það skiptir þjóðfélagið í heild sinni miklu máli, að þessi end- urskipulagning samvinnuhreyf- ingarinnar takist. Raunar má segja, að svipuð verkefni blasi við öðrum at- vinnufyrirtækjum. Ef sam- vinnuhreyfingunni tekst að endurskipuleggja rekstur sinn en einkafyrirtækin sitja hjá á meðan, getur staða Sambands- ins orðið enn sterkari, þegar fram í sækir. Stundum verða meiriháttar breytingar án þess að menn taki eftir þeim fyrr en of seint. Margt bendir til, að slíkt breytingaskeið standi nú yfir í okkar samfélagi. Ef forystumenn í atvinnulífinu taka ekki til hendi við að endur- skipuleggja atvinnureksturinn, ekki sízt í sjávarútvegi, hjakkar þjóðin áfram í sama farinu næstu árin með reglubundnum gengisfellingum, sem engan vanda leysa. REYKJAVÍKURBRÉF Laugardagur 11. júní Tyrkir eiga sér merka sögu. Sú var tíðin, að þeir stjórnuðu einu mesta stórveldi heimsins. Á 16. öld stóð veldi þeirra traustum fótum í Evrópu, Asíu og Norð- ur-Afríku. Þeir lögðu undir sig Búlgaríu, Serbíu og Ungveijaland og herir þeirra voru við borgarhlið Vínar- borgar. Þeir lögðu undir sig Damaskus og sóttu inn í Egyptaland og alla leið til Ind- landshafs. Þeir voru allsráðandi allt í kringum Svartahaf. Stórveldistímar Tyrkja eru löngu liðnir. En þeir eru útverð- ir Atlantshafsbandalagsins í Asíu og vilja líta á sig sem Evrópuþjóð, þótt þeir viti, að þeir eigi fátt sameiginlegt með Evr- ópubúum. Þeir vilja gerast aðilar að Evr- ópubandalaginu, sem hefur hins vegar takmarkaðan áhuga á aðild þeirra. Sú var tíðin, að Konstantínópel var stærsta borg Evrópu með 500 þúsund íbúa. Nú búa í Istanbul um 7 milljónir manna og mikill hluti þeirra í húsnæði, sem aðrar Evrópuþjóðir mundu telja hálfgerð hreysi. Tyrkir eru áreiðanlega fátækastir í hópi Vestur-EvrópuþjÖða, ef hægt er að telja þá til þeirra. Mikill hluti þjóðarinnar stund- ar landbúnað, en á ferð um sveitahéruð í Tyrklandi fyrir nokkrum vikum, sáu ferða- langar nánast engar vélar notaðar við land- búnaðarstörf. í eitt skipti mátti sjá dráttar- vélar á ferð, en yfirleitt vann fólkið á ökr- unum með hörðum höndum. Sennilega hafa slík vinnubrögð ekki tíðkazt í Vestur- Evrópu frá því snemma á þessari öld. Það er ekki einungis fátæktin, sem hijá- ir Tyrki. Mikil pólitísk spenna er í landinu. Það fundu þátttakendur á alþjóðlegum fundi ritstjóra og blaðamanna, sem haldinn var í Istanbul fyrir nokkru, mæta vel. Þar ríkir spenna milli stjórnmálamanna, fjöl- miðla og tyrkneska hersins, sem tvisvar sinnum á tæpum tveimur áratugum hefur framkvæmt valdarán og velt lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn úr sessi. Setningarfundur fyrrnefndrar ráðstefnu var þó til marks um, að nokkuð hefur miðað í lýðræðisátt í Tyrklandi á undan- fömum árum. Fjórir af fímm ræðumönnum gagnrýndu ríkisstjóm landsins harkalega fyrir takmarkanir á prentfrelsi, en sá fimmti, forsætisráðherrann sjálfur, svaraði fyrir sig af jafnmikilli hörku! Demirel, fyrr- um forsætisráðherra, sem tyrkneski herinn hrakti tvisvar sinnum frá völdum, hafði alla fyrirvara á, þegar hann var spurður, hvort afskiptum hersins af stjómmálum í Tyrklandi væri lokið. Hann minnti á, að það gæti orðið að vana hjá hermönnum að hrifsa til sín. völdin, ef þeir á annað borð byijuðu á því. Inönu, leiðtogi þess flokks, sem skoðanakannanir segja að njóti mests fylgis nú, var bjartsýnni og taldi að tyrkneski herinn mundi ekki fremja valdarán á ný. Bulent Ecevit, ljóðskáld og fyrrverandi forsætisráðherra, var sá hinna tyrknesku stjórnmálamanna, sem höfundi þessa Reykjavíkurbréfs þótti fyalla á áhrifamestan hátt um málefni Tyrkja. Þótt ríkisstjóm Özals, forsætisráðherra, sætti harðri gagnrýni á þessum fundi af hálfu tyrkneskra blaðamanna og stjórn- málamanna, gegndi öðru máli um „mann- inn á götunni", sem ferðalangar frá ís- landi ræddu við. Þar var sagt, að Özal væri vinsælli forsætisráðherra en Ecevit hefði verið, þótt hinn fyrmefndi væri allt- af að hækka skatta. Þar var einnig sagt, að Tyrkir hefðu engan áhuga á velferð- arríki, vegna þess, að í landinu hugsaði hver um sig. Þar kom einnig fram, að millistéttarfólk þyrfti að gegna tveimur störfum til þess að komast af. Tyrkir em áreiðanlega að gera mjög ákveðna tilraun til þess að rífa sig upp úr fátæktinni og nýlega var Thatcher, for- sætisráðherra Breta, í opinberri heimsókn þar í landi og hafði orð á því, að mikið væri um að vera í landinu. Tyrkneskur lögfræðingur sagði höfundi þessa Reykjavíkurbréfs, að ein þeirra atvinnu- greina, sem Tyrkir væru nú að byggja upp í landi sínu væri fiskeldi. í samvinnu við Norðmenn væri nú unnið að því að koma upp eldisstöðvum fyrir lax i Svartahafi og gert væri ráð fyrir, að vaxtarhraði laxins yrði tvöfalt meiri en í Noregi vegna hag- stæðs hitastigs í sjónum. Samkeppnin í laxeldi verður því stöðugt meiri. Umræður um Sovétríkin Það er ljóst, að hvort sem menn em á ferð í Tyrklandi, Vestur-Evrópu eða Bandaríkjunum, er ekki um annað meira talað um þessar mundir, en það sem er að gerast i Sovétríkjunum. Á fundi rit- stjóra og blaðamanna í Istanbul í byijun maímánaðar fóm fram víðtækar umræður um þróun mála í Sovétríkjunum. Tveir Sovétmenn tóku þátt í þeim umræðum og fluttu í upphafi býsna áhrifamiklar ræður um framvindu mála í heimalandi sínu, ræður, sem höfðu vemleg áhrif á fundar- menn. Umræðum þessum stjómaði Sadmddin Aga Khan, sem áður var forstöðumaður Flóttamannastofnunar Sameinuðu þjóð- anna. Aga Khan sagði, að mikil tíðindi væm að gerast í Moskvu. Þar væm nú gefnar út nýjar bækur og gamlar, sem gagnrýndu kerfíð. Nú væri gagnrýnt það, sem áður hefði ekki mátt gagnrýna. Nú færi fram endurmat á Stalín og Brezhnev. Hin nýja forysta Kommúnistaflokksins notaði fjölmiðla í sína þágu (hvenær hefur hún ekki gert það?!). Skoðanakannanir í Sovétríkjunum sýndu að 80% þjóðarinnar teldu „glasnost" raunvemleika. Tveir þriðju hlutar þjóðarinnar teldu hins vegar, að það þyrfti að beijast fyrir „glasnost". Blöð væm lesin meira en áður og nú væm daglega lesnar um 35 milljónir eintaka af blöðum í Sovétríkjunum. Fréttastjóri vikuritsins Time í Moskvu skýrði fundarmönnum frá þeim breyting- um, sem hafa orðið í hans daglega starfi á undanfömum mánuðum. Hann sagði, að nú væri mun auðveldara fyrir erlenda fréttamenn að komast í samband við stjómmálamenn og embættismenn í Moskvu. Auðveldara væri að fá leyfí til þess að fara til annarra landshluta. Stjóm- völd efndu til tveggja blaðamannafunda í viku, sem væru skipulagðir með svipuðum hætti og blaðamannafundir í Washington. Ef talsmaður Sovétstjórnarinnar hefði ekki svör við spurningum blaðamanna, kæmi hann með sérfræðinga með sér, sem hefðu svörin á reiðum höndum. Þessi starfsmað- ur Time minnti hins vegar á, að þessi þró- un gæti stöðvast alveg eins og áþekk þró- un á tímum Khrústsjovs hefði stöðvast, þegar hann var hrakinn frá völdum. Þekktur írskur diplómat, dr. Conor Cruise O’Brien, sem þekktur var fyrir af- skipti af málefnum Belgísku-Kongó fyrir tæpum þremur áratugum, kvaðst ekki hræddur um framtíð „glasnost", ef ein- göngu væri um Sovétríkin að tefla. En Varsjárbandalagsríkin gætu orðið Akkiles- arhæll Gorbatsjovs. Hann sagði þjóðemis- kenndina vera það, sem sameinaði Sovét- menn. Hin A-Evrópuríkin byggðust hins vegar ekki á slíkri þjóðemispólitík. Þar þýðir „glasnost“ byltingu, sagði O’Brien. Þá standa Sovétríkin frammi fyrir erfíðri ákvörðun. Stöðva þeir byltinguna eða láta þeir hana ná fram að ganga? Hættumerk- in eru í Póllandi, sagði þessi aldni íri einnig. ítalskur prófessor, sem áður ritstýrði einu virtasta blaði Ítalíu, sagði, að „glasn- ost“ stæði mun dýpri rótum í Sovétríkjun- um en menn almennt gerðu sér grein fyr- ir. Ný kynslóð væri að koma fram í Sov- étríkjunum. Það er hægt að sjá þetta nýja fólk á götunum í Moskvu og Leningrad, sagði ítalski prófessorinn. Þetta fólk þekk- ir Vesturlönd og vill lifa sama lífí og það hefur kynnzt þar. Þessi nýja kynslóð er að reyna að taka völdin í Sovétríkjunum. Hún er óþolinmóð og hafnar lífsvenjum og hugsunarhætti ráðandi afla. „Glasnost“ er höfnun á gömlum hugsunarhætti. Gor- batsjov er fulltrúi þessarar kynslóðar. „Glasnost" er valdabarátta milli tveggja hópa. Þessi valdabarátta getur haft ófyrir- sjáanlegar afleiðingar. Því miður em Ákk- ilesarhælarnir fleiri en A-Evrópa, sagði ítalinn og bætti því við, að hann teldi hugsanlegt, að þessi þróun gæti endað í einræði Rauða hersins. Mestur efasemdamaður í hópi ræðu- Morgunblaðið/Ól.K.M. manna á þessum fundi var austurrískur ríkisborgari að nafni Paul Lendvai, sem fæddist í Ungveijalandi og ól aldur sinn þar en flúði eftir uppreisnina 1956. Þessi maður sagði, að fólkinu í Sovétríkjunum hefði verið sagt aftur og aftur, að nú mundi allt breytast en ekkert gerðist. Ég var í Moskvu fyrir skömmu, sagði hann, andrúmsloftið hefur breytzt — en búðirnar ekki! Lendvai sagði sem svo: Geta opnar umræður komið í stað raunveralegra breytinga? Þær skapa þá ímynd, að eitt- hvað hafí breytzt og eiga þar með þátt í að leyna ríkjandi íhaldssemi. Sovétmenn geta margt lært um „glasnost" af Pólvetj- um, Tékkum og Ungveijum — en þar hef- ur ekki orði.ð raunveraleg breyting á stjómarháttum. Við megum ekki loka aug- unum fyrir þeim breytingum, sem verða, sagði 'Lendvai, en ekki gleyma heldur hversu takmarkaðar þær era. Gömlu andlitin Skoðanir era ákaflega skiptar um það, sem er að gerast í Sovétríkjunum. Þeir, sem fylgzt hafa með málefnum þeirra sl. áratugi frá því á tímum Stalíns, eru óhjá- kvæmilega haldnir veralegum efasemdum. Danskur sjónvarpsstjóri, sem á að baki langan starfsferil á vettvangi fjölmiðla, sagði, þegar hann hafði hlustað daglangt á umræðumar um „glasnost", að hann hefði aldrei á ævi sinni hlustað á annað eins ragl. Ritstjóri dagblaðs í ísrael sagði við Rússana tvo: Eg hef kynnt mér starfsferil ykkar og sé, að þið eigið að baki langt og mikið starf í sovézka stjórnkerfinu. Hvers konar tilfinning er það, að standa nú frammi fyrir því, að þið hafið verið að ljúga' að okkur allan tímann? ! Við þessari spurningu fékkst ekkert svar. Finnskur ritstjóri spurði kurteislega, hvort þær gagnrýnu umræður, sem nú færu fram í Sovétríkjunum næðu einnig til Leníns. Svarið, sem hann fékk var þetta: Það er a.m.k. ein ákvörðun Leníns, sem enginn ágreiningur er um í Sovétríkj- unum og það er sú ákvörðun hans að veita Finnum sjálfstæði. Með sama hætti og Rússamir tveir höfðu mikil áhrif á áheyr- endur með upphafserindum sínum, má segja, að gríman hafi dottið af þeim, þeg- ar þeir sátu fyrir svöram. Ymist komu engin svör, útúrsnúningar eða einhveijir brandarar. Það mátti sjá gömlu kommún- istana gægjast fram, þegar Rússarnir tveir áttu að svara spurningum. Fréttastjóri Time í Moskvu var spurður hvaða hindranir væru enn á vegi hans í starfi. Hann sagði: Ég bað um leyfi til að fara til Armeníu í febrúarmánuði sl. og hef ekki fengið það enn. Ég bað um leyfi til að fara til Tsjernobyl fyrir tveimur árum og fékk það núna um daginn. Allir erlend- ir fréttamenn búa í eins konar „gettói“, sem varðmenn gæta. Þetta er enn mjög lokað þjóðfélag og það tekur langan tíma að breyta því. Þegar Reagan gengur um götur Moskvuborgar og ávarpar stúdenta við Moskvuháskóla verður sú hugsun hins vegar áleitin, að tímabil raunveralegra breytinga í Sovétríkjunum sé að ganga í garð. Um leið og menn hljóta að vera haldnir efasemdum vegna fyrri reynslu, er nauðsynlegt að meta þær breytingar, sem kunna að vera í aðsigi í Sovétríkjunum með jákvæðu hugarfari. Það era ekki að- eins íbúar Sovétríkjanna, heldur fíöl- margra annarra landa, sem eiga mikið undir því, að þessar breytingar verði og að keisaraveldi kommúnistaflokksins víki. „Ný kynslóð er að koma fram í Sov- étríkjunum. Það er hægt að sjá þetta nýja fólk á götu í Moskvu og Leningrad, sagði ítalski prófessor- inn. Þetta fólk þekkir Vestur- lönd og vill lifa sama lífiogþað hefur kynnzt þar. Þessi nýja kyn- slóð er að reyna að taka völdin í Sovétríkjunum. Hún er óþolinmóð og hafnar lífsvenjum og hugsunarhætti ráðandi afla.“
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.