Morgunblaðið - 07.10.1988, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. OKTÓBER 1988
Saga, þekking og veruleiki
Bókmenntir
Guðmundur H. Frímannsson
Þorsteinn Vilhjálmsson: Heims-
mynd á hverfanda hveii I, Mál
og menning, 1986, 323 bls.
Á síðustu áratugum hefur
vísindasögu vaxið mjög fískur um
hrygg og er nú orðin gild grein í
heimi skipulegra fræða. Hún teng-
ist eðlilega vísindaheimspeki og
þeim vísindagreinum, sem saga er
sögð af. Kannski er þekktasta dæmi
af vísindasagnfræðingi á seinni
árum Thoms Kuhn, Bandaríkja-
maður sem setti fram merkilega
kenningu um vísindabyltingar, til-
drög þeirra og eðli. Þessarár þróun-
ar hefur séð nokkum stað í ritum
íslenzkra heimspekinga, eins og til
dæmis í bók Erlends Jónssonar
Vísindaheimspeki, og nú hefur
Þorsteinn Vilhjálmsson, eðlisfræð-
ingur, ritað sögu stjömufræðinnar
í tveimur bindum. I þeim er rakin
saga hennar frá upphafi og fram
til Newtons. Fyrra bindið, sem hér
verður gert að umtalsefni, nær frá
upphafi til Kópemikusar, sem gaf
út fræga bók um snúninga himin-
hvelanna árið 1543.
í þessari bók em sex kafiar. í
Klarinettu-
námskeið í
Norræna
húsinu
NÁMSKEIÐ ætlað klarinettu-
nemendum, klarinettuleikurum
og öðrum áhugamönnum og tón-
listarunnendum hefst í Norræna
húsinu mánudaginn 10. október.
Leiðbeinandi á námskeðiinu
verður enski klarinettuleikarinn
og fræðimaðurinn Pamela West-
on.
Auk kennslunnar mun Pamela
Weston halda þijá fyrirlestra.
Mánudaginn 10. október heldur
hún fyrirlestur sem hún nefnir
„Weber, Mayerbeer, Mendelssohn
og klarinettuleikarinn Heinrich
Barmann".
Þriðjudaginn 11. október: „Meine
Primadonna". Fjallað um klar-
inettuverk J. Brahms og kveikjuna
að þeim.
Miðvikudaginn 12. október held-
ur hún fyrirlesturinn „Túlkun klar-
inettuverka Carl Maria von Weber,
inngangi er gerð grein fyrir því, sem
Þorsteinn nefnir söguskekkju, sem
hann vill forðast. Söguskekkja er
að meta atvik og verk fortíðarinnar
í ljósi vitneskju nútímans. Slíkt mat
er óhjákvæmilega bjagað og til að
skilja til einhverrar hlítar vísindi
fortíðarinnar þarf að reyna að átta
sig á, hvað það var, sem menn vissu
á þeim tíma. í þessum kafla er einn-
ig lýst því, sem við sjáum með ber-
um augum á himninum og hve
mikillar þekkingar hægt er að afla
sér með því einu saman. Það er
nokkuð mikið af tækniorðum í þess-
um kafia og stundum ekki auðvelt
að skilja hann, en ef lesendur eru
reiðubúnir að skoða hann oftar en
einu sinni ætti hann ekki að valda
neinum vandræðum. Mér virðist það
takast vel að lýsa viðfangsefninu
og fá lesendur tii að setja sig í spor
stjömuskoðaranna.
Ég held reyndar að það sé lær-
dómsríkt fyrir alla að hugsa um,
hvað það er, sem þeir sjá á himnin-
um með eigin augum. Hvað hefur
hver maður í eigin reynslu, sem
segir honum, að jörðin sé hnöttótt
og snúist í kringum sólina? Það er
afskaplega fátt. Af hverju er ekki
jafn skynsamlegt að trúa því að
sólin snúist í kringum jörðina og
Pamela Weston heldur klar-
inettunámskeið í Norræna hús-
inu í næstu viku.
með tilliti til frumhandrita".
Fyrirlestramir verða á ensku með
tóndæmum og litskyggnum og hefj-
ast allir kl. 17.00.
Að námskeiðinu standa Tónlist-
arskóli FÍH, Tónlistarskóii Kópa-
vogs, Tónlistarskólinn í Reykjavík
og Félag tónlistarkennara. Mennta-
málaráðuneytið hefur veitt styrk til
námskeiðsins.
jörðin sé flöt? Svona spumingar
valda því að flestir brosa góðlátlega
og vorkunnsemin í rómnum segir
að það sé eitthvað að manni, sem
leyfir sér að spyija þeirra. En til-
gangurinn með þeim er margvísleg-
ur. Einn er sá að benda á, hve
reynslan ein og sér er fátæklegur
mælikvarði. Annar er að benda á
að langflest fólk, hvort sem það
hefur verið lengur eða skemur í
skóla, hefur aldrei haft fyrir því að
sannreyna það, hvort jörðin snýst
í kringum sólina eða öfugt. Það
hefur hvorki tíma, löngun eða tæki-
færi til þess. Við treystum því að
vísindin hafi komizt að hinu sanna
í því efni. Viðbrögð af því tæi, sem
ég lýsti, era líka til marks um kenni-
vald vísindanna í nútímanum. Þau
hafa mótað vestræna menningu
umfram flest annað og það era
hreinlega ekki góðir mannasiðir nú
á dögum að efast um ýmsar niður-
stöður þeirra. Hvemig er venjulega
bragðizt við fólki, sem heldur því í
alvöra fram nú, að jörðin sé flöt
og mennimir séu ekki komnir af
öpum? Það er eitthvað að því, ann-
aðhvort blindað af fordómum eða
fáfræði. Ástæðan til svona við-
bragða er fyrst og fremst sú, að
flest fólk nú á dögum telur það sjálf-
sagt að trúa ýmsum grundvallar-
kennisetningum vísindanna. Það er
því lærdómsríkt fyrir alla að átta
sig á, hvemig vísindin hafa þróazt
í aldanna rás og hugmyndir manna
breytzt. í þessari bók er til dæmis
greint frá því, hve löng hefð er í
raun fyrir því að telja jörðina vera
kúlu og hve eðlilegar ástæður liggja
til þess.
Hin eiginlega saga hefst með
frásögn af egypskum stjömufræð-
um. Það er alveg ljóst að Egyptar
til foma réðu yfir veralegri þekk-
ingu á tækni og tímatali. Egypskir
prestar söfnuðu þekkingunni saman
og beittu henni til að reikna út,
hvenær flóð yrðu í Nfl og ýmissa
annarra nytsamra hluta. í sama
kafla er einnig greint frá framlagi
Babylóníumanna, sem með reikni-
vísi sinni bættu töluverðu við þekk-
inguna á himintunglunum.
I þriðja kafla er greint frá að-
draganda gullaldar Fom-Grískrar
menningar. Á því skeiði er hægt
að nafngreina suma þá, sem áttu
hlut að þeirri þróun. Þar má sjá
nöfn Pýþagórasar, Þalesar, Zenóns
frá Eleu, Demókrítosar og Sókrat-
esar og margra fleiri. Þar má sjá
kenninguna um höfuðskepnumar
íjórar, eld, loft, vatn og jörð, atóm-
kenningu Demókrítosar og Lev-
kipposar og ijöldamargt annað.
I flórða kafla er greint frá þeim
höfuðspekingum Platóni og Arist-
ótelesi og Sókratesi. Aristóteles er
Þorsteinn Vilhjálmsson
sá, sem mestu skiptir fyrir vísinda-
söguna vegna þess að hann dró
saman flesta þá þekkingu í skipu-
lega heild, sem menn kunnu skil á
á fjórðu öld fyrir Krist. Kerfí hans
hélzt síðan í öllum aðalatriðum
óbreytt fram að því að bylting Kóp:
emikusar hefst á sextándu öld. í
þessum kafla er einnig greint frá
Aristarkosi frá Samos, sem hélt því
fram að jörðin snerist í kringum
sólina og að síðustu er sagt frá
Ptólemaíosi, mesta stjömufræðingi
fomaldar, en rit hans Almagest
um stjömur himinsins var ekki síðra
framlag til vísinda en rúmfræði
Evklíðs. í því er fullmótuð jarð-
miðjukenningin, þar sem gert er ráð
fyrir að sólin snúist í kringum jörð-
ina.
Á miðöldum ávaxtast vísindaarf-
ur fomaldar hjá Aröbum og hinni
kaþólsku kirkju. Það var til dæmis
eitt aðalverkefni spekinga kirkjunn-
ar að felia saman í eina heild heim-
speki Aristótelesar og heimsmynd
Biblíunnar. Hvað sem mönnum
kann að virðast um þá tilraun nú,
þá er hún bæði glæsileg og hugvit-
samleg. I henni er enn ýmislegt
nytsamlegt fyrir nútímamenn, sem
vilja fella saman vitneskju vísind-
anna og kristni.
í sjötta og síðasta kafla þessa
bindis er fjallað um Kópemikus,
pólska kanúkann, sem endurvekur
sólmiðjukenninguna, sem verður
síðan undirstaðan í vísindabylting-
unni og við hann er kennd. Til við-
bótar þessu era sex viðaukar, þar
sem ijallað er ítarlega um ýmis
atriði úr köflunum. Viðaukakaflinn
um kerfi Ptólemaíosar er alveg
framúrskarandi góður. Öllum ívitn-
unum er safnað aftast. Þar er heim-
ildaskrá og fræðiorðaskrá, mynda-
skrá, töfluskrá og nafna- og atriðis-
orðaskrá.
Það er rétt að taka fram, að hér
hefur aðeins verið tæpt á fáeinum
aukaatriðum í þessari bók til að
gefa lesendum hugmynd um, hvað
þar er að finna. En það er ótal-
margt annað, sem þar er. Það er
mikill kostur við þessa bók, hve
góðar myndir, teikningar og töflur
era í henni. Þær gefa henni aukið
gildi og gefa lesendum tækifæri á
að fá auðveldlega sýn yfir atburði
sögunnar og frá útgáfunnar hendi
er bókin framúrskarandi góð. Sama
á í rauninni við um höfundarverkið.
Eftir því sem ég fæ bezt séð er
mjög vel haldið á öllu í þessari sögu.
Mér finnst kaflar tvö og þijú síðri
en sá síðasti og frásagan batnar
því nær sem dregur nútímanum.
Mér fannst stfllinn þunglamalegur
framan af, en ég felldi mig æ betur
við hann er á leið. Þetta kann að
stafa af því að mér fannst sumar
athugasemdir höfundar í köflum tvö
og þijú, sem áttu að tengja efnið
við nútímann, ekki sérlega vel
heppnaðar. En ég var hrifinn af því
að hann gerði góða grein fyrir, af
hveiju atómkenningu Demókrítosar
var hafnað í fomöld, en það er al-
geng villa, söguskekkja myndi Þor-
steinn kalla það, að hafa það til
marks um fávizku að þeirri kenn-
ingu skyldi verða hafnað þá.
Mér þótti einnig heppnast ágæt-
lega að gera grein fyrir því, að það
var ekki sjálfsagt mál að trúa kenn-
ingu Kópemikusar og ýmsar þær
ráðgátur, sem fylgdu henni, vora
sízt auðveldari viðfangs en kenning
Ptólemaíosar. En ekki er bókin
gallalaus. Á bls. 197 er sagt að
talnakerfí Araba hafi verið miklu
þjálla en talnakerfí Rómveija og
Grikkja. Vandinn við þetta er að
það hefur hvergi verið skýrt áður,
hvert talnakerfí Grikkja var eða
Rómveija. Einnig held ég að það
séu fáir heimspekingar, sem hafa
sérstakan áhuga á að draga siða-
lærdóma af sögu vísindanna, eins
og segir í upphafi bókarinnar. Mér
finnst raunar einkennilegt að bók
Erlends Jónssonar, sem nefnd var
áður, skuli ekki vera í heimildalist-
anum, þar sem annars er að fínna
ýmislegt, sem er óskyldara efni
bókarinnar en verk Erlends. Raunar
virðist mér að þegar Þorsteinn víkur
að álitaefnum í vísindaheimspeki
sé textinn ekki eins sannfærandi
eins og í frásögninni af þróun hug-
mynda innan stjömufræðinnar. Það
er óþægilegt að fræðiorðaskráin í
þessu bindi skuli ekki vera ítarlegri
en raun ber vitni. En þetta er ekki
sagt til að draga á neinn hátt úr
verðleikum bókarinnar. Þeir era
margir og margslungnir og ættu
að heilla alla þá, sem hafa yndi af
fræðum og skipulegri hugsun um
veröldina.
ÚRVAL - GÆÐI - ÞJÓNUSTA
edl ama/onhí
^PARKETVAL
Ármúla 8 - Reykjavík - Sími 91-82111.