Morgunblaðið - 07.10.1988, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. OKTÓBER 1988
11
ÞVERSNIÐ AF ÞJÓÐARSÖGU
Békmenntir
ErlendurJónsson
Eiríkur Guðmundsson, Jón Arni
Friðjónsson, Ólafur Asgeirsson:
SJÁVARBYGGÐ UNDIR JÖKLI.
Saga Fróðárhrepps. Fyrri hluti.
511 bls. Átthagafélag Fróð-
hreppinga. 1988.
Þetta er fímm hundruð síðna bók
og þó aðeins fyrra bindi. Verði hið
síðara jafnlangt má spyrja: Þúsund
blaðsíðna saga eins hrepps, hvemig
má slíkt verða? Sveitarhrepps ein-
ungis — þvi fljótt er farið yfir sögu
Ólafsvíkur sem verslunarstaðar;
hún hefur verið skráð sérstaklega?
Spumingunni er að nokkm leyti
svarað í formála en þar segir meðal
annars: »Höfundar hugðust rann-
saka vandlega frá sjónarhóli félags-
og hagsögu, byggð og mannlíf í
Fróðársveit frá landnámi til vorra
daga, gera nokkurs konar þversnið
af sögu íslandfj með því að kanna
samfélagshætti í afmörkuðu byggð-
arlagi í 1100 ár en skírskota jafnan
til þjóðarsögunnar um niðurstöður
og samanburð.o
Fram kemur að byggðimar undir
Jökli bjuggu viö margvíslega sér-
stöðu. Landnám hófst þar tiltölu-
lega seint. Enda eru skilyrði til land-
búnaðar víða betri. Fiskimið em
hins vegar óvíða gjöfulli. Er fram
liðu stundir urðu fískveiðamar líka
meginstoð Fróðhreppinga. Fólki tók
þá að fjölga. Hjáleigur sprattu upp
í skjóli höfuðbóla. Og sjóbúðin varð
aðsetur margra. Aðdráttarafl sjáv-
arbyggðanna var sterkt og »hugs-
anlega einhver frelsistilfínning því
samfara að þurfa ekki að gangast
undir húsbóndavaldið heima á bæ.«
Þegar um 1300 er minnst á búð-
setu á þessum slóðum. Og Ingjalds-
hólskirkja hafði, fyrst kirkná, meg-
intekjur af sjávarútvegi. Að öðm
jöfnu hefðu því átt að skapast þama
skilyrði til varanlegrar þéttbýlis-
myndunar. Svo varð ekki fremur
en annars staðar, meðal annars
vegna þess, að höfundar hyggja,
að starfsgreinaskipting varð engin.
Byggðimar uxu ekki upp úr því að
vera verstöðvar þar sem allir feng-
ust við hið sama; ijölbreytnina vant-
aði til að þama yrðu til þorp og
síðar kaupstaðir.
í samræmi við ætlun höfunda
takmarkast saga þessi alls ekki við
umræddan hrepp, síður en svo.
Ekki er hér heldur á ferðinni stað-
reyndatal einbert. Talsverður hluti
bókarinnar má kallast málalenging-
ar. En langt mál þarf ekki endilega
að vera leiðinlegt. Og svo er ekki
hér. Höfundar em frásagnaglaðir
og vel heima í sfnum fræðum. Og
hugleiðingar þeirra, ágiskanir og
niðurstöður, sýnast yfírhöfuð vand-
lega ígmndaðar. Ekki lasta ég held-
ur þótt sögugieðin verði sagnfræð-
inni stundum yfírsterkari. Því fyrir
kemur að höfundar bregða sér í
gervi þjóðlegra fræðimanna og fab-
úlera fijálslega. Svo er t.d. þegar
þeir taka að rekja dómsmál frá
tímum stóradóms, hneykslismál
síns tíma. Þessi langdregna saga
er því hreint ekki þreytandi heldur
jafnvel þvert á móti. En því fremur
leyfa höfundar sér að íhuga, velta
fyrir sér, álykta — og hafa stundum
langt mál um lítið — að heimildir
era stopular. Búðseta sjómanna
varð aldrei jafn rótföst í þjóðarvit-
undinni og búskapur á bændabýlum
sem mörg hver hafa verið setin
óslitið frá landnámi og þótti því
síður minnis og frásagnarverð.
Mikið efni er þama saman dreg-
ið um kjör leiguliða á fyrri öldum,
svo og um samskipti þeirra og land-
eigenda. Ýmiss konar kvaðir
(vinnuskylda) vom jafnan lagðar á
leiguliða. Og sjálfseignarbændur
vom fáir. Stundum fór saman hart
árferði til landsins og aflabrestur
til sjávarins. Þá komust Fróðhrepp-
ingar að því fullkeyptu eins og aðr-
ir landsmenn. 18. öldin var þeim
t.d. þung í skauti. »Tímabilið 1750
til 1787 var . . . það tímaskeið
Islandssögunnar sem hvað mest
hefur reynt á þolrif þjóðarinnar.«
Höfundar hafa sínar meiningar
9g em óragir að halda þeim fram.
I sumum greinum leitast þeir við
að hnekkja eldri skoðunum. Sem
dæmi má taka hugleiðingar þeirra
um »níðrit« þau um ísland, sem
samin vom af útlendingum og mjög
fóm fyrir bijóstið á íslenskum
menntamönnum á fyrri öldum. Höf-
undar þessarar bókar telja þau hafa
verið mun raunsærri og nær vem-
leikanum en kennt hefur verið hing-
að til. Almannahagur hafí verið svo
bágborinn að útlendingum, sem
hingað komu, hafí hlotið að hijósa
hugur við. Þrátt fyrir illkvittnina í
skrifum sínum hafi þeir fyrst og
fremst verið að lýsa því sem fyrir
augu bar.
Nokkuð er auðvitað til í þessu.
Hitt ber á að líta að skrif útlend-
inga um ísland vom — og em stund-
um enn — hindurvitnum blandin,
meðal annars sakir flarlægðar
landsins frá öðmm löndum. Þeir,
sem stigu á land í einhverri verstöð-
inni, höfðu hér skamma viðdvöl og
skildu ekki mál landsmanna, þurftu
ekki að renna gran í að hér væri
einnig nokkur bókmenning sem
meira að segja stæði á gömlum
merg. Reiði Amgríms lærða og
hans líka var því að mörgu leyti
skiljanleg. Hitt er annað mál að
ætlun þeirra, sem sömdu »níðritin«,
mun sjaldnast hafa verið að áreita
íslendinga. Miklu fremur vom þeir
að skemmta löndum sínum, meðal
annars með ýkjusögum af þessu
furðulandi á hjara veraldar!
Á dögum sjálfstæðisbaráttunnar
þótti ekki annað hæfa en kenna
Dönum um hvaðeina sem miður fór
meðan þeir réðu hér. Var þá sér-
staklega bent á einokunarverslun-
ina sem meginbölvald. Síðar var
tekið að leita skýringanna í iliu
árferði; kólnandi veðráttu til að
mynda. En nú hafa sagnfræðingar
loks fundið hina raunvemlegu orsök
ófamaðarins: ofríki íslenskra emb-
ættis og fyrirmanna! Þannig laga
fræðimenn kenningar að eigin póli-
tiskum skoðunum á hveijum tíma.
Höfundar þessa rits era þar engin
undantekning.
Viðleitni sveitarfélaga þessi árin
að láta skrá sögu sinnar byggðar
er lofsverð út af fyrir sig (hér er
það raunar átthagafélag sem stend-
ur að útgáfunni). Hin fjölmenna
stétt íslenskra sagnfræðinga þarf
því hreint ekki að kvarta um at-
vinnuleysi, sem betur fer! Þvi er
spuming hvort þeir treina sér ekki
um of sum verkefnin, t.d. í þessu
dæmi þar sem saga eins hrepps
verður um leið viðamikið þversnið
þjóðarsögunnar — með köflum heil
Islandssaga?
Að öðm leyti verður enginn frek-
ari dómur lagður á verk þetta fyrr
en síðara bindi hefur séð dagsins
ljós og ritið liggur fyrir i heild.

Alcopley vid eitt verka sinna.
Alcopley
imiyBTdlÍSt
Bragi Ásgeirsson
Anddyri ganga og fundarsal
Norræna hússins prýða um þessar
mundir og fram til 9. október all-
mörg verk eftir hinn heimskunna
málara Alfred L. Copley, sem
snemma tók sér listamannsnafnið
Alcopley.
Eins og kunnugt er þá er hér
um að ræða eiginmann Ninu heit-
innar Tryggvadóttur, bandariskan
alþjóðabiorgara og fyrram lífeðlis-
fræðing sem einnig var mjög vel
þekktur i því sviði.
Alcopley hefur sýnt hérlendis
áður og minnast menn helst mik-
illar sýningar hans í vestursal
Kjarvalsstaða árið 1977.
Eins og margir listamenn af
sömu kynslóð hreyfst Alcopley
snemma af austurlenzkri list og
hrynjandinni í kalligrafíunni,
skrift Austurlanda. Og þessi áhrif
hafa verið viðvarandi í list hans
síðan, eins og kemur ljóslega fram
á sýninngunni í Norræna húsinu
í léttum og hröðum sveifluform-
um, sem sett em á flötinn með
mikilli leikni. Er hér um vissa
rýmisskynjun að ræða, er lýtur
ákveðnum orkulögmálum og ák-
aflyndi listamannsins.
Einfaldleikinn er hér ræktaður út
í ystu æsar og jafnvel svo að,
ýmsum mun fínnast nóg um, en
jafnan er þó að baki viss lifun og
skynjun listamannsins á fyrirbær-
um allt um kring, svo sem nöfnin
á myndunum em til vitnis um.
Á stundum leikur listamaður-
inn sér jafnvel að því að mála á
strigaræmur, sem hann festir á
langar lóðréttar eða láréttar §al-
ir, svo að minnir á frumstæða list
og skreytilist ýmiss konar.
Á sýningunni kennir furðu-
margra grasa og minnist ég
naumast að hafa séð jafn yfir-
gripsmikla sýningu á þessum stað,
en á sýningunni em olíumálverk
á striga — akrylmálverk á pappír,
myndir í blandaðri tækni, blek-
teikningar, steinþrykk og sáld-
þrykk auk póstkorta og vegg-
spjalda, sem til sölu em á bóka-
safninu. Sem sagt mjög forvitni-
leg og flölbreytt sýning, sem
áhugamenn um myndlist em
hvattir til að skoða...