Morgunblaðið - 25.10.1988, Síða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. OKTÓBER 1988
Dáðist mest að rólyiidi
og æðruleysi fólksins
BARÁTTA verkalýðsfélaga
gegn stjórnvöldum hefur öðru
fremur einkennt fréttir austan
úr Póllandi sumar og haust.
Meðan á þessum erjum stóð
dvöldust nokkrir íslendingar
eystra vegna viðgerða og breyt-
inga á togurum í pólskum skip-
asmíðastöðvum. Þeirra á meðal
voru hjónin Guðmundur Haf-
steinsson og Hanna Guðmunds-
dóttir sem dvöldust í borginni
Snorra Sturlusyni var siglt til
Póllands síðla vors og var Guð-
mundur, sem er vélstjóri að mennt,
sendur til eftirlits með verkinu í
skipasmíðastöðinni Gryfia í Stett-
ing, ásamt Omari Gunnarssyni.
„Stetting er nálægt landamær-
unum við Austur-Þýskaland, var á
þýsku landsvæði fram að síðari
heimsstyijöld en hefur nú að mestu
glatað þeim einkennum vegna mik-
illa landfiutninga innan Póllands
eftir stríð. Við komumst að raun
um að mjög fáir íbúanna áttu ætt-
ir sínar að rekja til Stetting. Eftir
stríðið áskotnuðust Pólveijum land-
svæði sem áður tilheyrðu Þjóðveij-
um, en aftur á móti fóru austur-
héruð Póllands undir yfirráð Rússa,
og margir fluttust þaðan vestur á
bóginn. Okkur var tjáð að nú væri
að vaxa úr grasi fýsta kynslóðm
sem ekki myndi eftir því að hafa
búið annars staðar,“ sagði Guð-
mundur.
Hrömun og skortur
„Það verður ekki sagt um borg-
ina að hún sé falleg," sagði Hanna.
„Stetting kann að hafa verið það
fyrir mörgum áratugum en ekki
lengur. Fólk kyndir hús sín með
brúnkolum sem valda mikilli meng-
un, þannig að flest húsanna eru
svört af sóti. Þá er augljóst hversu
litlir peningar eru til til þess að
halda hlutum við. Byggingar og
gatnakerfið eru að drabbast niður.
I hverfinu þar sem við bjuggum
voru gangstéttir mjög breiðar, en
aðeins ein röð af gangstéttarhellum
eftir þeim miðjum. Víða mátti sjá
múrhúðina vera að tærast utan af
húsum vegna mengunar, án þess
að neitt væri gert til að veijast
hrömuninni."
Fjölskyldan leigði kjallaríbúð hjá
pólskum hjónum. Margir íbúar í
Stetting hafa af því tekjur að leigja
útlendingum húsnæði. Guðmundur
og Hanna létu vel af vistinni og
voru leigusalamir bæði vingjam-
legir og hjálplegir.
Islendingamir fengu fljótlega að
kenna á viðvarandi skorti í Póll-
andi sem birtist á flestum stigum.
Kjöt var einfaldlega ekki á boðstól-
um fyrir aðkomufólk. Sneisafull
frystikista sem flutt var með skip-
inu kom í góðar þarfir, þar til inni-
haldi hennar var stolið undir lok
dvalarinnar. Framboð af öðrum
nauðsynjavörum var stopult, úrval-
ið fábrotið og andstætt því sem
gerðist í öðmm Austur-Evrópurílq-
um vom jafnvei „gjaldeyrisverslan-
imar“, þar sem kaupa má vömr
fyrir erlenda mynt, nánast tómar.
Æðruleysi í biðröðum
„Biðraðimar em alls staðar.
Jaftivel við stóra matvömmarkaði
þarf fólk að bíða í biðröð eftir því
að fá körfu tilþess að mega fara
inn og versla. Eg komst fljótt upp
á lag með að kaupa í matinn eftir
að hafa keyrt Guðmund í vinnuna
um hálf sjö leytið á morgnana. Þá
þurfti maður ekki að bíða nema
stundarfjórðung í biðröðinni, ann-
arst gat biðin orðið klukkutími,"
sagði Hanna.
„Það sem ég dáðist mest að í
fari Pólveija er þessi dásamlega
ró sem hvílir yfir fólki. Fólk bíður
þegjandi og æðmlaust í röðinni.
Stundum hafði maður raunar á til-
finningunni að fólk myndaði bið-
Stetting, þar sem skipi Granda
hf., Snorra Sturlusyni, var
breytt í frystitogara. Þau fóru
utan ásamt sonum sínum tveim-
ur i lok mai og sneru aftur til
íslands fyrir rúmri viku. „Það
er ekki laust við að maður sé
feginn að vera kominn heim
aftur. Eiginlega er ekkert sem
maður saknar frá Póllandi,“
sögðu þau við blaðamann er
hann sótti þau heim i vikunni.
raðir bara af forvitni, án þess að
hafa hugmynd um hvað væri við
hinn endann. Úr því að röðin væri
þama hlyti það að vera eftirsóknar-
vert.“
Vömskortur kom ekki síst niður
á vinnunni í skipasmíðastöðinni.
Þar vom í heiðri höfð tækni og
vinnubrögð sem þætti úrelt á Vest-
urlöndum. Sagði Guðmundur að
þeir rofar og tælq'abúnaður sem
Pólveijar byggðu í skipið væm hin-
ir sömu og sjá má í íslenskum tog-
umm smíðuðum eystra á sjötta
áratugnum.
Þurftu sjálfír að
útvega efiii
Stór hluti af tíma íslendinganna
fór í það að útvega efni og búnað
frá Vesturlöndum sem Pólveijar
gátu ekki látið í té. Smíðaeftii eins
og ryðfritt stál, eða gerviefni til
einangmnar vom ófáanleg í
landinu. „Við vissum af reynslu
annarra að það þýðir ekkert að
þrýsta á Pólveija að útvega þá
hluti. Skipasmíðastöðin hefur ein-
faldlega ekki bolmagn til þess að
flytja inn efni. Við lögðum því þegj-
andi og hljóðalaust út fyrir þessum
hlutum og drógum upphæðina
síðan frá reikningnum fyrir verkið.
En það var augljóst að forráða-
mönnum stöðvarinnar þótti mjög
sárt að geta ekki útvegað þá sjálf-
ir,“ sagði Guðmundur.
Vinnan við Snorra dróst á lang-
inn fyrir margra hluta sakir, sér-
staklega áttu Islendingamir í miklu
stappi út af málningarvinnunni, þar
sem handbragðið var ekki með
besta móti. Málaramir fengu borg-
að fyrir hvem lítra sem þeir bám
á og kærðu sig koliótta þótt þeim
væri skipað að fara yfir sama flöt-
inn mörgum sinnum vegna hroð-
virkni. Aðrir verkamenn voru álíka
metnaðarfullir við sína vinnu.
Að sögn Guðmundar var vinnu-
brögðum í skipasmíðastöðinni í
mörgu áfátt. Sérstaklega gerðu
Pólveijar sér allt aðrar hugmyndir
um hvað væri góður frágangur en
íslendingar. „Þeim virtist standa
fullkomlega á sama hvemig hlutur-
inn liti út, ef hann þjónaði sínum
tilgangi. Þetta birtist líka í hrika-
legum sóðaskap á vinnustað og
raunar á flestum opinbemm stöð-
um. Líkt og íbúar sunnar í álfunni
em Pólveijar mjög hirðusamir um
eigið útlit. Ég sá aldrei verkamann
fara skítugan heim úr vinnu."
Guðmundur kvaðst þó fyllilega
sáttur við árangurinn. Vel hefði
tekist til um breytingamar á togar-
anum og mættu forráðamenn
Granda vera ánægðir með verkið.
Pólveijar líkir
íslendingfuni
Eins og áður sagði var kjöti stol-
ið úr fiystikistu sem íslendingamir
geymdu í skýli á vinnusvæðinu.
Þetta kom þó ekki að sök því Hanna
og Guðmundur vora orðin ein eftir
í Stetting og skammt til heimferð-
ar. „Það var algengt að hlutir hyrfu
úr skipunum, en það sem okkur
þótti skrýtnast var að í flestum til-
vikum vom þessir hlutir lítils virði.
Rætt við Hönnu
Guðmundsdótt-
ur og Guðmund
Hafsteinsson
um dvöl þeirra í
Póllandi
Maður hefði ekki einu sinni hirt
þá upp af götu. Þetta virtist á ein-
hvem hátt greipt í þjóðarsálina,
að hirða eitthvað ef það lá á glám-
bekk, enda hafði einhver Pólvetji
það á orði við okkur að þetta hefði
fleytt þjóðinni í gegnum kúgun
fyrri alda.“
Guðmundur kvað það hafa kom-
ið sér mest á óvart hversu opinská-
ir Pólveijar vom og reiðubúnir að
ræða ástandið í landinu við að-
komufójk. „Þeir em um margt líkir
okkur íslendingum, léttlyndir og
hafa mikið langlundargeð. Fólk var
almennt óhrætt að ræða við okkur
um ástandið í landinu. Það er mjög
óánægt og ríkjandi skoðun virðist
vera sú að nánast byltingarkenndar
breytingar þurfí að verða í
landinu."
Stetting liggur í þjóðbraut milli
Skandinavíu og Mið-Evrópu og
nýta margir Sviar sér feijuferðir
þar á milli á leið sinni í sumarfríið.
Þeir Pólvetjar sem Hanna og Guð-
mundur höfðu kynni af áttu í litlum
vandræðum með að ferðast til
Vesturlanda. Helst vom hömlur á
ferðafrelsi þeirra sem áttu eigm
fyrirtæki. Þeir máttu aðeins ferðast
einu sinni á ári til útlanda og var
liklegasta skýringin á því talin sú
að þeir hefðu greiðastan aðgang
að gjaldeyri, að sögn Guðmundar.
„Afþreying er af skomum
skammti í Stetting og fólk stundar
kvikmyndahúsin af miklum krafti.
Úrvalið er mjög gott og nýlegar
vestrænar myndir í meirihluta. Við
höfðum litla ánægju af bíó og sjón-
varpi þar sem einn þulur les inn á
myndir og lítið heyrist í ieikuram,
tónlist eða áhrifahljóðum fyrir frá-
sögn hans. Bókabúðir vom jafnan
sneisafullar af fólki og virtist mikið
lesið, um úrvalið og gæði bóka
veit ég raunar ekki þar sem við
skildum ekki málið," sagði Hanna.
Hafa náð tökum
á áfengisvanda
„I Póllandi er ekki bjórmenning,
þeir sem leggja sér þann rótsterka
og bragðvonda bjór til munns sem
í boði er teljast vera rónar eða
vandræðamenn. Hverfiskrár em
óþekkt fyrirbæri, fólk virðist halda
sig á heimilum sínum og ganga
snemma til náða enda hefst vinnu-
dagurinn klukkan hálfsjö," sagði
Guðmundur. Vodki er dmkkinn
með mat fremur en léttvín eða bjór,
enda er hann ódýr. Við keyptum
aldrei þann vodka sem seldur er í
matvömverslunum en í gjaldeyris-
búðunum mátti fá flösku af góðum
vodka fyrir innan við 90 krónur."
Stjómvöld virðast hafa náð tök-
um á áfengisvandanum sem Kreml-
veijar hafa nú miklar áhyggjur af.
Ég sá aldrei dmkkinn mann í skipa-
smíðastöðinni, en hafði átt von á
því að það væri daglegt brauð. Mér
var sagt að fyrir fjóram ámm hefði
verið gert stórátak í því að stemma
stigu við drykkju á vinnustað og
em menn nú tafarlaust reknir ef
þeir sjást með víni í vinnunni. Hins
vegar mátti stundum sjá dmkkna
menn á götunum um þijú eða flög-
urleytið á daginn. Það þætti heldur
snemmt á Islandi, en Pólveijar
ljúka flestir vinnu um klukkan tvö
á daginn, og er það skýringin á
þessum drykkjuvenjum."
Síðla vors og í lok sumars kom
til verkfalla í stórborgum í Pól-
landi, en þessar deilur náðu ekki
nema að litlu leyti til Stetting. Al-
menningssamgöngur vom nær
lamaðar, þó mátti sjá einn og einn
sporvagn í akstri sem benti til þess
að samstaða væri ekki næg meðal
verkamanna.
Vinna féll ekki niður í skipa-
smíðastöðinni en verkamenn fóru
sér hægt við vinnu. Afköst duttu
niður í 4—5 daga og var þó ekki
á seinaganginn bætandi að sögn
Guðmundar. Verkfall var á stóm
verkstæði við höfnina og lögreglu-
þjónar vöktuðu skipasmíðastöðina
sem stendur úti á hólma í ánni
Otra.
Herinn í við-
bragðsstöðu
Ég sat heima og hlustaði á frétt-
ir í BBC, þegar tilkynnt var að
skipasmíðastöðin Giyfia hefði verið
umkringd lögreglumönnum. Það
setti auðvitað að mér mikinn ugg,
því við vissum að ef til verkfalla
kæmi gæti Guðmundur lokast inni
í stöðinni. Þetta reyndust síðar
ýkjur, það vom að vísu um sex
lögregluþjónar sem hringsóluðu í
kringum stöðina, en annað ekki,“
sagði Hanna.
Við urðum hinsvegar áþreifan-
lega vör við að herinn var í við-
bragðsstöðu. í næsta nágrenni við
húsið þar sem við bjuggum var
stór herstöð og þegar hitna tók í
kolunum vom skriðdrekamir hafðir
til taks í götunni. Þá var algengt
að sjá herbíla á ferli víðsvegar um
borgina."
Hanna varð fyrir þeirri reynslu
að vera elt af lögreglu eftir að
hafa ekið Guðmundi til vinnu einn
morguninn. „Ég var á leiðinni frá
skipasmíðastöðinni, alveg granda-
iaus, þegar skyndilega birtist lög-
reglubíll og ég var stöðvuð. Lög-
regluþjónamir hljóta að hafa elt
mig frá stöðinni, þvi þeir vissu
hvaðan ég var að koma.“
Héldu að ég væri
fréttamaður
„Þeir byija strax að spyija mig
út í ferðir mínar en. yfirheyrslan
gekk heldur brösulega þar sem ég
skildi ekki málið og þeir töluðu
ekkert nema pólsku. Þá gripu þeir
til handbókar þar sem skráðar vom
staðlaðar spumingar á ensku, en
þegar svörin mín pössuðu ekki við
þau sem skrifuð vom í bókina kom
babb í bátinn. Það tók því langan
tíma fyrir mig að skýra ferðir
mínar.
Allan tímann beið vömbíll fullur
af hermönnum átekta á veginum.
Svo virtist sem þá gmnaði að ég
væri fréttamaður og þegar þeir
höfðu fullvissað sig um að svo
væri ekki hurfu lögregluþjónamir
á braut," sagði Hanna.
Bíllinn sem við vomm með var
á þýskum númemm og við áttuðum
okkur á því eftir þennan atburð
að allir útlendir bílar vom horfnir
af götunurtl. Ferðamenn og aðrir
vom búnir að koma sér burt af
ótta við að eitthvað myndi gerast."
Versnandi
efiiahagnr
Þeir Pólveijar sem íslendingam-
ir höfðu samskipti við vom óragir
við að ræða ástandið og sjónvarpið
birti á hveijum degi fréttir af
vinnudeilunum. Þær bám þess þó
merki að stjómin vildi sem minnst
gera úr ástandinu að sögn Guð-
mundar og Hönnu. „Við höfðum
að sjálfsögðu allar okkar fréttir úr
dönskum og sænskum útvarps-
stöðvum eða BBC. Við vomm ekki
dómbær á fréttaflutning pólskra
fjölmiðla en þeir gáfu fréttum af
þessum atburðum miklu meira rúm
en maður hafði búist við.“
Efnahagsástandið fór hríðversn-
andi þann tíma sem íslendingamir
dvöldust i Stetting. Verðbólguna
mátti mæla í hækkandi gengi doll-
arans á svarta gjaldeyrismarkaðin-
um, sem greiddi 1300 zlotíj fyrir
dollara í byijun sumars en rúm
tvöþúsund zlotíj í haust. Almennt
virtust Pólveijar þó hafa nægt fé
handa á milli, fremur skorti vömr
eða þjónustu til að kaupa fyrir
peningana, að sögn Guðmundar og
Hönnu.
Veðráttan lék ekki við íslending-
ana í Stetting í sumar, fremur en
landa þeirra á Fróni. Ekki sló það
á heimþrána. Þegar tók að hilla
undir verklok í haust var hún orðin
öllu yfirsterkari. „Við höfðum ráð-
gert að ferðast um Pólland í sum-
ar, sem hefði örugglega aukið á
þekkingu manns og skilning á þjóð-
inni, en því miður vannst ekki tími
til þess. Það er mjög erfitt að dvelj-
ast svona lengi í ókunnu landi fjárri
heimili og ættingjum. Við vomm
farin að hlakka mjög til að komast
heim og maður kvaddi Pólland með
litlum söknuði. Þetta var merkileg
lífsreynsla, en ósköp var maður
feginn að koma heim,“ sögðu Guð-
mundur Hafsteinsson og Hanna
Guðmundsdóttir.
BS
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
Guðmundur Hafsteinsson, Hafsteinn Guðmundsson, Hanna Guðmundsdóttir og Einar Guðmundsson.