Morgunblaðið - 02.11.1988, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. NÓVEMBER 1988
Minning:
Ragnar Kjartansson
myndhöggvari
Fæddur 17. ágiist 1923
Dáinn 26. október 1988
Það var sl. vor sem Ragnar Kjart-
ansson, tengdafaðir minn, bað mig
að sinna smá erindi fyrir sig.
Hann lá fársjúkur í Borgarspítal-
anum og það var ekki mikið sem
við, Qölskyldan hans, gátum gert
fyrir hann, svo þessi beiðni gladdi
mig mikið. „Ég ætla að biðja þig,“
sagði hann og brosti kíminn, „að
fara með bréf fyrir mig niður á
Biskupsstofu í Suðurgötu."
„Já, já,“ sagði ég að bragði og
rejmdi að láta hann ekki sjá hvað
ég var hissa, gerði reyndar mitt
besta til að hemja neðri kjálkann
sem hafði vissa tilhneigingu á þess-
ari stundu til að síga í opinmynnta
undrun sem mundi gefa Ragnari
tækifæri til að stríða mér, en slíkt
tækifæri lét hann sér sjaldan úr
hendi sleppa. Því þó fársjúkur væri
var alltaf grunnt í stríðnisglampann
í augnkrókunum.
„Auðvitað fer ég niður á Biskups-
stofu fyrir þig með bréf,“ sagði ég
hressilega. „Get ég ekki tekið annað
fyrir þig til Guðs almáttugs, fyrst
þú ert farinn að standa í bréfaskrift-
um við æðri máttarvöld."
„Nei, nei,“ sagði Ragnar, „þar
þarft þú ekki að vera neinn bréf-
beri fýrir mig. En mig langar að
senda nokkrar ljóðaþýðingar niður
á Biskupsstofu, ég er að vona að
þeir gefi þær út í Kirkjuritinu.
Gjörðu svo vel,“ sagði hann svo og
rétti mér bréf, „lestu sjálf, ég sé
að þú ert orðin úteyg af forvitni."
Bréfið sem hann rétti mér var
óvenju yndislegt. Það var frá dóttur
hans, Ingu Siggu, sem búsett er í
Þýskalandi. Hún skrifaði foður
sínum að hún hefði þýtt þessi ljóð,
ekki með það fyrir augum að fá
þau prentuð og gefín út, „heldur
rétt fyrir sjálfa mig“, segir hún. „Og
sérstaklega þegar ég rekst á bók
eins og þessa, sem er eftir lútersk-
an prest sem heitir Jörg Zink. Hann
hefur skrifað margar bækur sem
koma sér vel hversdagslega hjá
venjulegu trúuðu og leitandi fólki.
Hann skrifar hér um þögnina. Ég
þýddi þessi ljóð fyrir þig pabbi minn,
af því þú gafst mér svo vermandi
hvatningu með því að verða svo
hrifínn af ljóðinu sem ég sendi þér
um bænina — en það ljóð þýddi ég
eingöngu af þörf, sem stafar líklega
af því að ég bið alltaf á íslensku."
Hann átti það tilað vera ólíkinda-
tól hann Ragnar. Í sinni miklu ein-
semd sem ailtaf fylgir fólki sem á
í langri og erfíðri baráttu við sjúk-
dóm, vissi ég, að hann notaði hverja
stund ef hann gat setið uppi til áð
mála og teikna myndir sem urðu
okkur ^ölskyldu hans alltaf jafn
kært undrunarefni fyrir hve falleg-
ar og lifandi þær voru — en að
hann stæði í einlægum og hvetjandi
bréfaviðskiptum við dóttur sína um
„bænina" og trúna, það var eitthvað
sem mér hafði aldrei dottið í hug.
— En auðvitað átti mér að hafa
dottið það f hug. Því öil sú hlýja
sem streymdi frá þessum stóra fyr-
irferðarmikla og mér liggur við að
segja hijúfa manni, gat ekki verið
annarrar ættar en frá skapara hans.
Það er gott að hugsa til dýr-
mætra stunda þegar góður vinur
er kvaddur.
Hann gaf mér eitt sinn mynd af
mörgum ijúpum sem kúrðu sig
saman margar í hóp milli þúfna.
LÍkt og þær væru að leita öryggis
hver hjá annarri. Mér þótti mjög
vænt um þessa mynd — ekki aðeins
af því hve falleg hún er, eins og
allt sem hann málaði, heldur Ííka
vegna þess að það var eitthvað við
þessa fugla sem minnti mig á hann
sjálfan, þó aldrei hefði ég kjark til
að nefna það við hann. En stundum
fannst mér Ragnar vera hræddur
við lífíð og kröfumar sem það gerði
til hans, rétt eins og ijúpumar á
myndinni minni. Hafí það hugboð
mitt verið rétt, því stórkostlegar var
að sjá hve óttalaus hann var við
dauðann. Hann gat talað fijálst og
með húmor um að það væri óþarfi
fyrir okkur að vera svona áhyggju-
full á svipinn yfír sjúkrabeði sínum,
hann væri að deyja og það minnsta
sem við gætum gert fyrir sig væri
að verða svolítið toginleit þegar við
kæmum við jarðarförina sína, en
fram að því frábiði hann sér allan
vælugang. Og auðvitað varð okkur
þá á að skella upp úr mitt í öllum
alvarlegheitunum og það átti nú við
vininn. Hann hafði síst á móti því
að fá viðbrögð við glannalegar at-
hugasemdir sínar. Svo átti hann til
að snúa skyndilega við blaðinu og
segja setningar sem gáfu manni
örlitla innsýn í djúpt gjafmilt og
ríkt sálarlíf hans.
Stundum fínnst mér allt mann-
kynið skiptast í örlátar og naumar
manneskjur. Örlæti þykir mér ein-
hver besti eiginleiki sem manneskja
getur þegið af Guði sínum. Fólk sem
er örlátt á fé sitt og eignir til ann-
arra hvort sem innistæðan er lág
eða há er alltaf fólk sem er örlátt
á tilfínningar sínar og hæfíleika.
Ragnar hefði ekki getað verið sá
iistamaður sem hann var ef hann
hefði ekki einmitt búið yfír þessu
hjartans örlæti til alls og allra.
Þess vegna eru það fleiri en ég sem
munu eiga hlýjar minningar um
hann og geyma þær með sér.
Ein minning er mér hugstæð nú
— það var fyrir nokkrum árum ég
hafði vérið mjög veik og var satt
að segja ekki sérlega glæsileg á að
líta. Horuð og kinnfískasogin með
veikindagráma á andlitinu. Ég var
í heimsókn á Ljósvallagötunni hjá
þeim Dystu og Ragnari. Ég sá út-
undan mér að Ragnar horfði alvar-
legur og rannsakandi á mig, og
mér þótti það óþægilegt, því Ragn-
ar sýndi manni alltaf þann áhuga
að taka eftir hvort peysan sem ver-
ið værj í væri einmitt liturinn sem
klæddi mann eða nýja klippingin
væri sú rétta. Og nú vissi ég að
hann mundi segja eitthvað um
nærveru mína og útlit og ég vissi
líka að hann yrði hreinskilinn því
það var hann alltaf, hann kunni
ekki annað. Og ég kveið fyrir að
fá hreinskilinn dóm tengdaföður
míns að þessu sinni. Þá sagði hann
allt í einu hlýlega: „Veistu, ef þú
hefðir ekki alltaf þessa hýru í aug-
unum, þá mætti segja að þú litir
mjög illa út.“
Að lokum vil ég vfkja aftur að
ljóðaþýðingunum sem ég var send
með á BiskUpsstofu. „Hún dóttir
mín,“ sagði hann, „er að kenna mér
að meta þögnina, hún skilur mig,
hún veit hvað það er fyrir óhemju
eins og mig að vera svona mikið
einn. — Hún segir að þögnin — það
að vera hljóður — sé ekki endilega
að þegja, en það þýði að sleppa
öllu skvaldri og segja aðeins það
sem maður hefur áður heyrt innra
með sér. — Þetta er gott hjá stelp-
unni. — Skilaðu þessu til þeirra á
Biskupsstofu."
Guðrún Ásmundsdóttir
Ég kynntist Ragnari fyrir um það
bil tuttugu og fímm árum — sá
vinskapur entist þar til hann dó
fyrir nokkrum dögum. Allt þetta
tímabil er fullt af góðum og
skemmcilegum minningum þegar
ég hugsa til Ragnars. Hann var
bæði hugmyndaríkur og áræðinn,
en um Ieið lítillátur, alltaf tilbúinn
að skoða alla hluti hvort sem þeir
voru frá grónum listamönnum eða
nemendum í Iist. Hann átti alltaf
til jákvætt orð fyrir hvem sem var
og í þessi ár sem við þekktumst
heyrði ég hann aldrei hallmæla
nokkrum manni eða listaverki.
Sjálfur var Ragnar einn af okkar
bestu myndhöggvurum og þetta
áræði og jákvæð hugsun hans birt-
ist vel í myndum hans, t.d. í Auð-
humlu á Akureyri, Ungur nemur
gamall temur, á Hellissandi að
ógleymdum Bárði Snæfeilsás á
Hellnum þar sem fer saman hans
eðlilega skynjun á umhverfí og frá-
bær efnisnotkun en að auki þessir
eiginleikar til að vinna með fólki —
geisla frá sér orku sem allir fengu
smá skammt af — Bárður Snæfells-
ás er að mínum dómi besta minnis-
merki um Ragnar og hans persónu
sem til er.
Auðvitað á þessi persónuleiki ótal
nemendur í gegnum tíðina og ég
held að allir dái hann fyrir bvað
hann var jákvæður og fíjálslyndur.
Fyrst þegar ég kynntist bonum
kenndi hann í Myndlistaskólanum
í Reykjavík og seinna í Myndlista-
og bandíðaskóla íslands. Það var
sama hvaða stefna var uppi, alltaf
var Ragnar jafn jákvæður og ýtti
undir hvaða hugmynd sem var —
enda hafa nemendur hans dáð hann
í gegnum tíðina. Það sem meira er
— hann fylgdi þeim eftir, útvegaði
þeim vinnu við list ef komið var úr
framhaldsnámi erlendis. Og nú
síðustu ár þegar Ragnar var orðinn
mjög veikur og einhver leit inn til
hans, þá var það ævinlega spum-
ingin bjá honum: Hvemig gengur
henni? Er hann kominn frá Þýska-
landi? Hvað fer hann að gera? Hann
spurði alltaf framtíðarspuminga
um þá ungu sem hann trúði á.
Það era þúsund hlutir sem ég
gæti talið upp sem Ragnar hefur
gert í lífinu og list sinni. Svo sem
stofnun Myndhöggvarafélags
Reykjavíkur, útisýningamar á
Skólavörðuholti, hann gaf verð-
mætt safn mynda til Nýlistasafns-
ins — átti hugmyndina um Korp-
úlfsstaði þar sem vinnustofur og
aðstaða Myndhöggvarafélagsins er
í dag. Þessi þáttur í starfí Ragnars
er og verður ómetanlegur fyrir
íslenskt listalíf í nútíð og framtíð.
Það er afar erfítt að lýsa vini
sínum sem maður er búinn að
þekkja í 25 ár því myndimar og
minningamar eru svo margar og
allar þessar ótal myndir mynda eina
heild sem hægt er að setja í eina
setningu — hann var drengur góður.
Svo votta ég konu hans og böm-
um mína dýpstu samúð._
Jón Gunnar Árnason
Hann ólst upp vestur á Snæfells-
nesi, þar sem náttúran er sögð dul-
magnaðri en annars staðar á
landinu og mannlíf og kristnihald
með sérstöku sniði, ef marka skal
ævisögu Áma Þórarinssonar eftir
Þórberg eða skáldsögu Halldórs
Laxness um kristnihald undir Jökli,
en faðir Ragnars Kjartanssonar
myndlistarmanns var einmitt prest-
ur vestur á Staðastað og sagður
ekki ólíkur Jóni prímusi í umgengni
og hjálpsemi við sóknarböm sín.
Og yfír þessu mannlífi hjá vondu
fólki og góðu, þar sem enn lifðu
kynngimagnaðar sögur frá fyrri tíð,
var hvolfbogi jökulsins, ef til vill
þungbúinn á stundum, en bjartur
og fagur þegar heiðskírt var, hvít
bogalína sem var táknmynd himins-
ins.
Drengurinn sem horfði til hafs
eða jökuls varð snemma fyrir áhrif-
um af hvoratveggja, sjónum og feg-
urðinni, fegurð jökuls og fegurð
himins. En hann varð líka fyrir
áhrifum af lífí fólksins, hvers-
dagslífí þess og atvinnuháttum.
Hann sá bvemig það vann og lærði
handtök þess á sjó og landi, reri
ungur til fískjar með þeim sem
þekktu sjóinn, borfði ungur á hesta-
stóð þjóta hjá. Það varð að mynd.
Listamaður borfði til hafs og jökuls.
Drengurinn frá Snæfellsnesi,
Ragnar Kjartansson, átti eftir að
verða einn af helstu listamönnum
þessarar þjóðar. Hann kom ungur
til Reykjavíkur með boglínur Snæ-
fellsjökuls, hijúfleika sjávardranga
og bversdagslíf íslenskrar alþýðu í
blóðinu. Hann hóf nám í leirkera-
smíði hjá Guðmundi Einarssyni frá
Miðdal, en síðan rak hann sjálfur
leirkeravinnustofu um árabil og
varð fljótlega landsþekktur, nefnd-
ur Ragnar í Glit eftir verkstæðinu
sem hann rak, en það er enn til,
svo sem kunnugt er, þótt aðrir
menn hafí rekið það mörg undan-
farin ár. Metnaður Ragnars var að
lyfta íslenskri leirkerasmíð á hærra
stig, gera hana að list, en áður
hafði megináherslan verið lögð á
notagildi. Hann gerði einnig tilraun-
ir með íslensk efni til notkunar við
leirlist. Má óhikað telja starfsemi
Ragnars í leirkerasmíði merkan
þátt í íslenskri listasögu. En Ragn-
ar undi ekki við leirkerasmíði til
frambúðar. Hugur hans stefndi
annað. Hann gerðist myndhöggv-
ari.
Þá kom í ljós hve háður hann
var lífsstríði íslenskrar alþýðu í list
sinni. Fáir listamenn hafa lagt sig
meira eftir þvi að túlka alþýðuna. í
lífí og starfí. Myndir hans (skúlptúr-
ar) era nú til um allt Iand, myndir
af atvinnulífí þjóðarinnar og þó sér-
staklega sjómennsku hennar, mað-
ur í sjóklæðum nýkominn að landi,
menn með fiskinet á milli sín, menn
í sjávarháska o.s.frv. Eftirminnileg
er mynd af bömum sem leiðast í
halarófu. Hestar á stökki fyrir neð-
an gamla kennaraskólann hafa
mörg undanfarin ár glatt augu
þeirra Reykvíkinga sem um Hring-
braut fara. Þá gerði Ragnar nokkr-
ar lágmyndir og auk þess lagði
hann töluvert fyrir sig að móta
myndir af mönnum (portrett). Jafn-
framt þessu tók Ragnar mikinn
þátt í félagsstarfí myndhöggvara,
vann ötullega að því að búa þeim
vinnuskilyrði að Korpúlfsstöðum
meðan þeir gerðu sér vonir um
frambúðarhúsnæði þar, var mál-
svari þeirra í fjölmiðlum, sífellt
reiðubúinn að meðtaka nýjar stefn-
ur í listinni og studdi mjög við bak-
ið á ungum listamönnum, var þeim
félagi og vinur, skemmtinn og frá-
söguglaður í góðra vina hópi, greip
þá oft gítar ef gleðskapur var á
heimili hans og fékk gestina til að
taka lagið, en skemmtilegast var
þegar Katrín kona hans hóf upp
sína ágætu söngrödd. Eigum við
hjónin og dóttir okkar margar
ánægjulegar minningar um góðar
stundir með Ragnari og Dystu eins
og hún er kölluð.
Katrín Guðmundsdóttir og Ragn-
ar Kjartansson vissu ekki, þegar
þau vora að draga sig saman forð-
um, að þau vora náskyld. Og mik-
ill skyldleiki hefíir löngum þótt
vafasamur hjónum, en Ragnar gat
ekki hugsað sér að sleppa stúlk-
unni, enda hún fönguleg, og héldu
bæði staðfastlega við sín áform.
Er ekki að orðlengja það, að böm
þeirra urðu öll hin mannvænleg-
ustu. Þau era Kjartan Ragnarsson
leikritahöfundur, Guðmundur Öm
prestur, Hörður kennari að mennt,
Inga Sigríður myndlistarkona, bú-
sett í Þýskalandi.
í sjúkdómsstríði síðustu ára gat
Ragnár æ minna sinnt aðalvið-
fangsefni sínu, en tókst þó að ljúka
stóram verkefnum sem hann hafði
lengi unnið að. Myndir Ragnars úr
atvinnulífinu vora með hijúf-
leikablæ sem viðfangsefninu hæfði,
en Ragnar átti það einnig til að
grípa vatnslitapensla og málaði þá
einkar fínlegar og fagrar myndir.
Það urðu síðustu handtök hans í
listinni, ef honum gafst skamm-
vinnt hlé í veikindum.
Mikill skaði er það, að ekki skyldi
vera gefín út bók um Ragnar með-
an hann lifði, því hann kunni frá
mörgu að segja og var gagnkunn-
ugur störfum íslenskra listamanna,
var um hríð skólastjóri Myndlistar-
skólans við Freyjugötu og kennari
í íjöldamörg ár. Vonandi líður ekki
á löngu áður en stjóm Listasafns
alþýðu sýnir minningu hans verð-
skuldaðan sóma, svo mjög sem
hann beindi list sinni að lífi og störf-
um alþýðu þessa lands.
Fyrir nokkram dögum sá ég
Ragnar í síðasta sinn, þegar við
hjónin heimsóttum hann á Borg-
arspítalann. Það var af honum
dregið, en þó gat hann enn spaugað
við okkur eins_ og hann hafði svo
oft gert áður. Út um gluggann sem
rúmið hans stóð nálægt gat hann
séð út á Álftanes til Bessastaða.
Við höfðum gran um Snæfellsjökul
lengra í burtu. Kona mín spurði
Ragnar hvort hann sæi jökulinn.
En það var móða í vestri. Ragnar
sá ekki til jökuls. Nú trúum við því
að móðunni hafí verið svipt burt
og fegurðin blasi við.
Jón Óskar
Það er vormorgunn á Staðastað
á Snæfellsnesi, ungur drengur
stendur í dyragættinni á verkstæði
föður síns, séra Kjartans Kjartans-
sonar, sem er annálaður völundur
og þúsund þjala smiður. Hann er
að borfa á viðgerð á fíngerðu úr-
verki. Sólin skín skáhallt inn um
gluggann, brotnar á borðbrúninni
og breikkar geisla sinn út á gisið
trégólfíð. Allt í einu andvarpar
maðurinn og skimar eftir örlitlu
stykki sem hefur fallið í rykið.
Drengurinn hörfar úr dyranum og
hallar hurðinni hljóðlega á eftir sér,
hann veit að nú mun hefjast leit
sem mun jafnvel standa fram á
kvöld.
Velkominn í ríki mitt, sagði
Ragnar Kjartansson og sveiflaði
vinstri hendi út um opinn gluggann
þegar hann sveigði bílinn af norður-
leið vestur á Nesið, og hægði ferð-
ina svo vörabíllinn sem flutti minn-
ismerki um drakknaða sjómenn á
Hellissandi hvarf fyrir næsta leiti.
Og síðan upphófst mikil veisla með
kjamyrtum sögum af mannlífí und-
ir Jökli, og þar stigu fram ljóslif-
andi séra Ámi Þórarinsson, Bárður
Snæfellsás, Þórður refabani á Dag-
verðará, séra Rögnvaldur Finn-
bogason, fomkappar, draugar og
álfar út úr hól. Og með fylgdi haf-
sjór af lausavísum og ömefnum,
og ættrakning langt aftur í aldir,
gott ef ekki inn í goðafræðina.
Sögumaðurinn ljómaði f framan,
djúp tilfinning í röddinni, augun
skær, og dillandi hlátur ómaði út
um gluggann svo kindur og hross
hrakku í kút og litu skelkuð upp
úr grængresinu við veginn. Suður
af Eldborg ókum við snögglega úr
sól inn í fossandi regn.
Þegar við renndum upp að hliðinu
á lystigarðinum á Hellissandi var
ekki hundi út sigandi, vörabíllinn
stóð upp við stöpulinn, en móttöku-
nefndin og kvenfélagið skýldi sér
undir stórum báti, sem var skorðað-
ur á hliðinni, og reyndi að veija
tertumar og smurða brauðið, þessar
frægu Hnallþórar úr kristnihaldi
undir Jökli. En allir vora reyfír og
glaðir og hamingjusamir að hafa
loksins fengið listaverk í plássið,
en ekki síður að fá meistarann sjálf-
an á vettvang og leyfa honum að
knúsa sig og kreista. Síðan fengum
við gott út í kaffið.
Ragnar Kjartansson var líkt og
stiginn fram úr sögu landsins, þjóð-
sögunni, hetjusögunni: Mikið voru
þetta nú stórkostlegir kallar, sagði
hann oft, dimmraddaðir, djarfír,
úfnir og skeggjaðir, stoltir og óbug-
andi. Alþýðan var hans fólk, erfíð-
iðsmaðurinn til sjávar og sveita, og
sjálfur var hann eins og ranninn inn
í landið, alls staðar velkominn au-