Morgunblaðið - 22.11.1988, Qupperneq 16

16________________MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 22. NÓVEMBER 1988_
Fjárlögin og efnahag'slífið
eftir Ólaf
*
Isleifsson
Umsvifum ríkisins og áhrifum
þeirra á efnahagslífið er æ meiri
gaumur gefinn í allri umræðu um
efnahagsmál. Samt sem áður virð-
ist langt í land með að sameiginleg
niðurstaða fáist meðal þeirra sem
tekið hafa til máls um þessi efni.
Þannig orkar mjög tvímælis sögu-
skýringin sem birtist í athuga-
semdum með fjárlagafrumvarp-
inu. Þar segir að því hafi verið
haldið fram að vöxtur ríkisútgjaida
eigi stærstan þátt í þenslunni und-
anfarin ár. Þessu er mótmælt og
sagt að samneysla og fjárfestigar
ríkisins hafi vaxið hægar en aðrar
útgjaldastærðir. Viðskiptahallann
megi því fyrst og fremst rekja til
aukinnar einkaneyslu og fjárfest-
ingar einkaaðila. Jafnframt segir
að aukning samneyslu hafi ekki
verið stór liður í þeirri útgjalda-
þenslu sem ríkt hefur í efna-
hagslífinu.
Þessum staðhæfíngum ber ekki
saman við nýjustu upplýsingar
sem birtar hafa verið um þetta
efni nema fyrir árið 1987. Þessar
upplýsingar er að fínna í Þjóð-
hagsáætlun fyrir árið 1989, sem
forsætisráðherra lagði fyrir Al-
þingi fyrir tíu dögum. Þar kemur
fram að í fyrra, á árinu 1987, jókst
samneysla um 5,5% meðan einka-
neysla og íjárfesting jukust um
14—16% að raungildi. En öðru
máli gegnir um árin 1986, 1988,
sem og spá fyrir árið 1989. Á
árinu 1986 óx samneysla að raun-
gildi um tæp 7%, einkaneysla óx
heldur minna eða um 6,5% og fjár-
festing dróst saman um ríflega
2%. I ár er því spáð að samneysla
aukist um 2% en að bæði einka-
neysla og fjárfesting dragist sam-
an um 1—3%. Hvað varðar fjár-
festingu í ár sérstaklega áætlar
Þjóðhagsstofnun að íjárfesting
hins opinbera aukist um 4—5% en
íjárfesting atvinnuveganna drag-
ist saman um tæp 9%. í þjóð-
hagsspá fyrir næsta ár sem fylgir
þjóðhagsáætlun ríkisstjórnarinnar
er gert ráð fyrir að einkaneysla,
Qárfesting og landsframleiðsla
dragist saman en samneysla auk-
ist að raungildi um 0,5%.
Allar þessar tölur, sem taka
verður með venjulegum fyrirvara
þegar um spár eða áætlanir er að
eftir Arinbjörn
Arnason
Seljaútgáfan, sem er nýtt útgáfu-
fyrirtæki hefur sent frá sér fyrstu
bók sína er nefnist: Leyndarmálið
í Engidal. Höfundur bókarinnar er
þekktur rithöfundur. Hann hefur
gefið út bækur sínar undir höfund-
arnafninu Hugrún. Bókin er 140
blaðsíður, prentuð á góðan pappír
og öll hin vandaðasta að útliti.
Á kápuforsíðu er skemmtilega
teiknuð sveitalífsmynd, sem unnin
hefur verið af Sveinbirni Einarssyni
listmálara.
Leyndarmálið í Engidal er vel
skrifuð bók og forvitnileg. Stíllinn
áferðargóður og efnið klætt í létta
og lifandi frásögn. Þetta er spennu-
saga og Qallar um átök á milli þess
mögulega og ómögulega, glímuna
við hið óyfírstíganlega um ástir og
örlög. Sagan er einnig um leit
mannsins að lífsfyllingu, en þó um
leið lýsir hún misskilinni ályktun á
þörf svölunar til fullnægju. Þeirrar
meðfæddu eðlishneigðar er viðkom-
andi elur með sér og síðar lokast
inni í togstreitu utanaðkomandi
áhrifa, milli slefmælgi og trúverð-
ugs manndóms.
ívafið í þeim vef er þankagangur
milli hugtaka kristilegrar siðmenn-
ræða, bera með sér að sú skoðun
þeirra sem fara með ríkisfjármál
um þesar mundir að ríkisbúskap-
urinn sé stikkfrí og frjáls af allri
synd fær ekki staðist og er var-
hugaverð. I fyrmefndum inngangi
er þó viðurkennt að hallarekstur
ríkissjóðs undanfarin tvö ár hafi
tvímælalaust stuðlað að aukinni
þenslu í þjóðarbúskapnum eins og
það er orðað.
Markmið fiár-
lag’afrumvarpsins
I fjárlagafrumvarpinu er því
lýst að meginmarkmið fjárlaga
fyrir árið 1989 sé að ríkissjóður
skili umtalsverðum tekjuafgangi í
því skyni að hamla gegn viðskipta-
halla. Ég dreg alls ekki í efa góð-
an ásetning ráðamanna í fjármál-
um að þessu leyti og fagna við-
leitni þeirra til að beita ríkissjóði
til að stuðla að betra jafnvægi í
efnahagslífinu. Hins vegar virðist
mér vafasamt að það frumvarp
sem lagt hefur verið fram sé til
þess fallið að ná þeim markmiðum
sem að er stefnt. Þvert á móti er
með frumvarpinu stefnt að aukn-
um umsvifum ríkisins, og kemur
það skýrt fram í athugasemdum
með frumvarpinu. Ríkisstjóminni
virðist því ekki sýnt um að halda
aftur af útgjöldum ríkissjóðs, enda
hóf hún feril sinn með því að heim-
ila með bráðabirgðalögum 600
m.kr. útgjaldaauka án þess að
skera niður önnur útgjöld á móti.
Fyrirsjáanlegur er umtalsverður
halli á ríkissjóði í ár þrátt fyrir
að skattar hafa verði hækkaðir í
fyrra. Tekjuskattur einstaklinga
virðist skila mun meiri tekjum en
ætlað var. Samdráttur er að hafj-
ast í efnahagslífinu. Með hliðsjón
af þessum atriðum hefði mátt
ætla að hin eðlilegu og raunhæfu
markmið í ríkisfjármálum á næsta
ári væru í meginatriðum tvö. Ann-
ars vegar að stöðva aukningu
ríkisútgjalda að raungildi og hins
vegar að ná jafnvægi í ríkisbú-
skapnum. Enda þótt þessi mark-
mið virðist ekki eins háleit og
markmiðið um afgang á ríkissjóði,
bendir allt til, að hvorugt náist.
Eins og áður segir áætlar Þjóð-
hagsstofnun að samneysla aukist
um 2% að raungildi á næsta ári.
I frumvarpinu sjálfu er áætlað að
ríkisútgjöld aukist í hlutfalli við
landsframleiðslu og að sú aukning
ingar og yfirskilvitlegri ígrundun á
forsjón þess óþekkta. I heild er
bókin myndræn í frásögn sinni.
Annars vegar lýsir hún manngildi
og trúverðugheitum, hins vegar flá-
ræði og dómhörku.
Aðalpersóna sögunnar er unga
konan Áróra, hún er innflutt í sveit-
ina gift bóndasyninum í Skjól-
brekku. Hún er margslungin að
eðli og upplagi, ber með sér per-
sónutöfra og líkamsfegurð, sem hún
geldur fyrir þó óafvitað í dómum
sveitunganna. Nágrannakona
hennar, Ásta í Hvammi, er ólík
henni í mótvægi. Hún er vel þenkj-
andi ástundar biblíulestur og and-
legar hugrenningar en ýmsar henn-
ar aðgerðir álítast þó í vissu tilfelli
vafasamar. Hún er vel gift og nýtur
bónda síns, sem er staðfestur þó
innra beri hann með sér mannlegar
tilfínningar sem vilja freista. Árni
gamli í Skjólbrekku, tengdafaðir
Aróru hefur miklar áhyggjur og á
margt vantalað við son sinn og þau
ungu hjónin, því jörðin má ekki
ganga úr ættinni.
Allt er málið því ekki auðrakið
þó Vilfríður gamla sem er margráð
og „orðvör" þar sem það á við og
segir ekki nema það sem „sannast
er“ sem er hennar orðtæki þá á hún
marga trúnaðarvini eins og gömul
svari til um 0,3% eða 0,8% hækk-
unar að raungildi. Þessar tölur
verður að telja mjög varlega áætl-
aðar þegar af þeim ástæðum að
útgjaldahlið fjárlagafrumvarps
hækkar yfirleitt í meðförum Al-
þingis og að hætta er á að launaút-
gjöld ríkissjóðs séu vanmetin um
allt að 600 milljónum króna, enda
virðast engar fastmótaðar hug-
myndir uppi um hvernig áformuð-
um sparnaði í þessum efnum skuli
náð.
Óljós skattaáform
Ýmis áform ríkisstjórnarinnar
um aukna skattheimtu eru harla
óljós. Þannig eru i fjárlagafrum-
varpi reifaðar hugmyndir um
hækkun skatthlutfalls í tekjuskatti
einstaklinga en ekki upplýst hver
sú hækkun verði. Þá er sagt að
til athugunar sé að taka upp sérs-
takt skattþrep á háar tekjur.
Ástæða er til að vara sérstaklega
við þessari hugmynd enda myndi
nýtt skattþrep spilla einföldu
tekjuskattskerfí, gera það mun
flóknara og þyngra í vöfum og
leiða af sér mikið óhagræði fyrir
sjómenn og aðrar starfsstéttir,
sem búa við sveiflukenndar tekjur.
Pólitísk staða ríkisstjórnarinnar
á Alþingi og jrfirlýsingar einstakra
þingmanna í stuðningsliði hennar
gera að verkum að mikil óvissa
ríkir um að einstök atriði í nýrri
skattheimtu, sem frumvarpið gerir
ráð fyrir, nái fram að ganga. Má
þar t.d. nefna áformaðan 12%
söluskatt á happdrætti og skatt á
orkufyrirtæki. Þá eru áætlanir um
einstaka tekjuliði vitaskuld háðar
afar mikilli óvissu meðfram öðru
vegna þess að ekki er auðvelt að
spá af nákvæmni fyrir um áhrif á
tekjuhlið ríkissjóðs af samdrætti í
kaupmætti ráðstöfunartekna ein-
staklinga, innflutningi og veltu. I
þessu sambandi skiptir m.a. máli
að hve miklu leyti almenningur
gengur á spamað til að bregðast
við minnkun tekna. Innflutningur
bifreiða er nefndur sérstaklega í
athugasemdum með frumvarpinu
og er áætlað að 13—14 þúsund
bifreiðir verði fluttar inn, borið
saman við 15 þúsund í ár, og skili
ríkissjóði 1,2 milljörðum á næsta
ári. Hér er ríflega áætlað fyrir
hönd ríkissjóðs, og kæmi á óvart
ef bifreiðaumboð þyrðu að leyfa
sér svo bjartsýna áætlun.
Hugrún
frænka hennar Gróa sem margir
hafa heyrt um og sumir kynnst.
En hér verð ég að sitja punktinn.
Svo ég uppljóstri engu um „Leynd-
armálið í Engidal". En lesarinn
verður sjálfur að ráða framúr því
og hafa ekki hátt um.
Höfundur er fyrrvcrandi húsvörð-
ur.
Ólafur ísleifsson
„Með hliðsjón af þess-
um atriðum hefði mátt
ætla að hin eðlilegri og
raunhæfu markmið í
ríkisQármálum á næsta
ári væru í meginatrið-
um tvö. Annars vegar
að stöðva aukningn
ríkisútgjalda að raun-
gildi og hins vegar að
ná jafiivægi í ríkis-
búskapnum. Enda þótt
þessi markmið virðist
ekki eins háleit og
markmiðið um afgang
á ríkissjóði, bendir allt
til, að hvorugt náist.“
Að öllu samanlögðu verður að
telja afar ólíklegt að tekjuafgang-
ur verði á ríkissjóði á næsta ári.
Að sama skapi er hæpið að takast
muni að skila rekstrinum halla-
lausum jafnvel þótt öll áform ríkis-
stjómarinnar um skattahækkanir
næðu frám að ganga.
Að jafnaði er sterk sveifla í af-
komu ríkissjóðs yfir árið. Þessi
sveifla leiðir af sér að fjármagna
þarf tímabundinn rekstrarhalla í
ríkisbúskapnum. Þessari fjár-
mögnun er ekki nægur gaumur
gefinn í fjárlagafrumvarpinu, ekki
síst með hliðsjón af því hve mikill
yfirdráttur ríkissjóðs hefur orðið
hjá Seðlabanká í ár. Ríkissjóður
þarf að eiga sveigjanlega fjár-
mögnunarkosti aðra en yfirdrátt í
Seðlabanka, enda fylgir honum
seðlaprentun og verðbólguhætta.
Verðlagsforsendur fmmvarps-
ins gera ráð fyri að gengi krónunn-
ar breytist ekki á árinu 1989.
Þessi forsenda er vitaskuld í hróp-
andi mótsögn við stöðu undir-
stöðuatvinnuveganna sem ákveðið
hefur verið að halda gangandi
fram á vorið með súrefnisdælingu
í formi erlendra lána. Ofan á þetta
bætist að launaforsendur frum-
varpsins gera ráð fyrir því, að at-
vinnufyrirtækin taki á sig aukinn
launakostnað þótt tekjur eigi að
standa í stað eða dragast saman
í hátt við aflasamdrátt og almenn-
an samdrátt í efnahagslífinu.
Atvinnustefna
Stefna ríkisstjórnarinnar gagn-
vart sjávarútvegi sem er undir-
staða atvinnulífs í sjávarplássum
hringinn í kring um landið er al-
varlegt áhyggjuefni. Ríkisstjórnin
skirrist við að búa atvinnurekstri
viðunandi rekstrarskilyrði, en
leggur þung gjöld á fyrirtækin sem
er gert að leita á náðir sjóðakerfis-
ins. Hinn nýstofnaði Atvinnu-
tryggingarsjóður skal m.a. hafa
með höndum skuldbreytingar og
lánalengingar sem með réttu eru
í verkahring banka og annarra
slíkra lánastofnana. Vonandi er
ekki ætlunin að hverfa frá eðli-
legri afgreiðslu og inn á brautir
fyrirgreiðslunnar í þessum efnum.
Þessi stefna gagnvart málefn-
um atvinnulífsins er síðan áréttuð
með ákvörðun um að snuða sjávar-
útveginn um endurgreiðslur upp-
safnaðs söluskatts. í ár nemur
endurgreiðslan ríflega 900 m.kr.
en fjárlagafrumvarpið gerir ráð
fyrir óbreyttri krónutölu milli ára.
Hér er einfaldlega um það að
ræða að hluti ríkishallans er flutt-
ur yfir á sjávarútveginn.
Þá skýtur skökku við hin aukna
erlenda lántaka sem er hornsteinn
og undirstaða atvinnu- og byggða-
stefnu ríkisstjórnarinnar. Fyrir
liggur yfirlýsing af hálfu sjávarút-
vegsráðherra um að 800 milljóna
króna lán til Verðjöfnunarsjóðs
muni falla á ríkissjóð. Hefði því
verið eðlilegra að-gera ráð fyrir
þessum fjármunum á gjaldahlið
frumvarpsins. En af sjálfu leiðir
að atvinnu- og byggðastefna sem
felur í sér að atvinnulífið sé rekið
með lántökum leiðir til aukinnar
skuldasöfnunar ríkissjóðs og þjóð-
arbúsins gagnvart útlöndum.
Fjárlagafrumvarpið gerir ráð
fyrir að vaxtagreiðslur ríkissjóðs
á árinu 1989 muni nema ríflega 7
milljörðum króna og svarar sú
fjárhæð nokkurn veginn til alls
tekjuskatts einstaklinga á næsta
ári að undanskildum áformuðum
hækkunum á þeim skatti. Það er
því til marks um hversu skuldsett-
ur ríkissjóður er orðinn að skatt-
greiðendur fá enga þjónustu fyrir
þennan skattpening, hvorki á sviði
menntamála, heilbrigðismála né
af öðru tagi, heldur rennur hann
allur í vaxtagreiðslur af lánum.
Hin nýja ríkisstjóm boðaði að
raunvextir yrðu lækkaðir um 3%.
Óskandi væri að ná mætti nýju
jafnvægi á fjármagnsmarkaði við
lægri vexti. Með hliðsjón af for-
ystuhlutverki ríkissjóðs á lána-
markaðinum hefði mátt vænta
þess að ný útgáfa spariskírteina
ríkissjóðs hefði verið boðin fram
þegar í haust á 4—5% vöxtum í
stað þess að láta lækkun um 0,7%
nægja. Hefði þá verið látið á það
reyna hvort spariskírteinin, sem
eru öruggustu og bestu bréfin á
markaðnum, seldust á 3% lægri
raunvöxtum en fram til þessa. Ny
útgáfa á þessum kjörum hefði
verið prófsteinn á það hversu
raunhæft fyrirheit ríkisstjórnar-
innar í vaxtamálum er.
Aðererðir og- aðererða-
leysi 1986
Ríkisstjórnin sem sat að völdum
þegar uppgangstímar hófust á
árunum 1985 og enn frekar 1986,
og laut sömu forystu og sú ríkis-
stjórn sem nú situr, lét undir höf-
uð leggjast að spyrna á móti of-
þenslunni. Raunar voru ýmis
þeirra vandamála, sem við hefur
verið að etja í þessu efni, mögnuð
með ákvörðunum, sem teknar voru
í tengslum við kjarasamninga í
febrúar 1986. Svo sem kunnugt
er voru þá m.a. teknar ákvarðanir
sem veiktu stöðu ríkissjóðs og
komu í veg fyrir að hann gæti
verkað til aðhalds í þjóðarbú-
skapnum á hinum miklu upp-
gangstímum sem í hönd fóru.
í framhaldi af þessum kjara-
samningum var húsnæðislána-
kerfinu jafnframt breytt í sam-
ræmi við óskir samningsaðila.
Komið hefur berlega í ljós að hér
var um afar misráðna aðgerð að
ræða. Gagnvart efnahagslífinu
snýr kerfið þannig að eftirspurn
eftir vinnuafli í byggingariðnaði
hefur reynst nær óseðjandi með
tilheyrandi yfirboðum og launa-
skriði sem mjög hefur truflað
vinnumarkaðinn að öðru leyti. Á
það ekki síst við um framleiðslu-
fyrirtækin á landsbyggðinni sem
máttu ekki við að taka á sig auk-
in útgjöld, þ.m.t. launakostnað.
Fyrir utan gengisfestuna sem
fylgt var fram í febrúar á þessu
ári stóðu vextirnir því einir eftir
til að spyrna á móti útgjalda-
þenslu. Fyrir vikið hækkuðu þeir
upp úr öllu valdi enda báru þeir
hitann og þungann af viðnáminu
Leyndarmálið í Engidal