Morgunblaðið - 23.04.1989, Qupperneq 18

- » i • ii ‘ S-f-IMSSi

esei Jisc
MOrgunblaði
3. APRÍL 1989;

19
fMtrgmiiM&Mí
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
ÁgústlngiJónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 900 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 80 kr. eintakið.
„Þeim er alveg
sama um okkur“
Fyrir nokkrum dögum tók
fréttamaður ríkissjónvarps-
ins unglinga tali og spurði um
afstöðu þeirra til verkfalls kenn-
ara. Unglingsstúlka, sem varð
fyrir svörum, sagði, að kennarar
nytu ekki lengur nokkurrar
samúðar hjá nemendum. Þegar
fréttamaðurinn spurði hvers
vegna svo væri komið svaraði
stúlkan: „Af því að þeim er al-
veg sama um okkur.“ Það fór
ekkert á milli mála, að þetta j
svar kom beint frá hjartanu.
Nú hefur verkfall kennara
haft þær afleiðingar, að ekki
verða samræmd próf í grunn-
skólum á þessu vori. Hins vegar
hafa skólarnir heimild mennta-
málaráðherra til þess að leggja
þessi próf fyrir nemendur, sem
verkefni. Jafnframt liggur fyrir,
að nemendur fái aðgang að
framhaldsskólum, þótt þeir taki
ekki hin formlegu samræmdu
próf.
Kennarar hafa ítrekað efnt
til verkfalla á þessum árstíma.
Morgunblaðið hefur ítrekað var-
að kennara við þessu og bent
þeim á, að afleiðingarnar fyrir
nemendur gætu verið með þeim
hætti, að ekki væri viðunandi.
Það er staðreynd, að verkföll á
þessum árstíma hafa orðið til
þess, að nemendur hafa flosnað
upp frá námi. Sumir þeirra hafa
leitað út á vinnumarkaðinn, þótt
áreiðanlega sé erfiðara að fá
vinnu nú en oft áður. Aðrir hafa
ekki náð þeim árangri í prófum,
sem þeir ella hefðu getað búizt
við. Námsárangur getur skipt
sköpum um möguleika nemenda
til framhaldsnáms. Þrátt fyrir
ítrekaðar aðvaranir og ábend-
ingar úr mörgum áttum hafa
kennarar haft þær að engu.
Þeir standa nú frammi fyrir
svari ungu stúlkunnar, sem vitn-
að var til hér að framan: „Þeim
er alveg sama um okkur.“
Lausn kjaradeilu þeirra opin-
beru starfsmanna, sem nú eru
í verkfalli er ekki í augsýn. Þeir
hafa ekki metið vígstöðu sína
rétt. Samningar þeir, sem Ólafur
Ragnar Grímsson, fjármálaráð-
herra, gerði við BSRB eru frá-
leitir við núverandi aðstæður.
Atvinnulífið hefur enga mögu-
leika á að standa undir þeim
samningum. Sú afstaða ráð-
herrans, að ríkiskerfið sé heimur
út af fyrir sig, sem geti lagt
skatta á landslýð og samið um
kaup og kjör við starfsmenn sína
án tillits til stöðu atvinnulífsins,
er ekki umræðu verð og raunar
ögrun við atvinnulífið, bæði at-
vinnurekendur og launþega.
Þeir ríkisstarfsmenn, sem nú
eru í verkfalli hljóta að gera sér
grein fyrir því, að það er með
öllu útilokað, að þeir nái fram
kauphækkunum umfram BSRB-
-samningana. Áframhaldandi
verkfall í því skyni er fásinna.
Fyrir skattgreiðendur, sem
greiða laun opinberra starfs-
manna, er það mikið umhugsun-
arefni, að þeir starfshópar skuli
með þessum hætti ganga fram
fyrir skjöldu og krefjast launa-
hækkana, þegar við stöndum
frammi fyrir mesta samdrætti í
efnahags- og atvinnulífi okkar
í tvo áratugi.
Með þessu er ekki sagt, að
opinberir starfsmenn séu vel
haldnir af sínum launum. Því fer
fjarri. Kjaraskerðingin, sem
gengið hefur yfir undanfarna
mánuði, er orðin þungbær fyrir
fólk. En Iaunahækkanir við nú-
verandi aðstæður kalla yfir okk-
ur nýjar gengisfellingar. Það
verður að bæta kjör fólks með
öðrum hætti. Morgunblaðið hef-
ur að undanförnu bent á þá leið
að knýja niður vöruverð í
landinu með stóraukinni sam-
keppni, m.a. með auknu fijáls-
ræði í innflutningi á matvöru.
ÞÓRBERGUR
• hefði getað
tekið undir þessi orð
Sókratesar í Faídón
og gert þau að sínum,
Þegar sál og líkami
koma saman, ætlar
náttúran líkamanum að vera þræll
og þegn, en sálinni að vera hús-
bóndi og herra. Og hvort þeirra
virðist þér að þessu leyti bera svip
hins guðlega og hvort hins dauð-
lega? Virðíst þér ekki, að hið guð-
Iega hljóti eftir eðli sínu að vera
húsbóndi og herra, en hið dauðlega
þræll og þegn? ... Og þið virðizt
halda, að ég sé minni spádómsgáfu
gæddur en svanur. Þegar svanir
finna, að þeim er dauðinn vís,
syngja þeir fleiri og fegurri söngva
en nokkru sinni fyrr, því þeir fagna
því að hverfa til guðsins, sem þeir
þjóna. En svo óttast menn dauð-
ann, að þeir Ijúga á svanina og
segja þá syngja kveðjusönginn af
hryggð og harmi yfir dauða sínum.
í KRÍTÓN HEFUR
• Sókrates jafnvel sömu af-
stöðu til almenningsálits og Þór-
bergur; að það sé einskis virði og
engum manni leiðarvísir í lífemi
sínu eða þegar hann tekur afstöðu
í opinberum málum. Almennings-
álitið í Þýzkalandi á dögum nazista
segir allt sem segja þarf. Enginn
ætti að sækja fyrirmyndir um rétt-
læti né aðrar dyggðir í almennings-
álit. Þó hættir stjórnmálamönnum
í lýðræðisríkjum einatt til að eltast
við það. En sterkir forystumenn
fella það að hugmyndum sínum —
án þess endilega að nota billegustu
aðferðir einræðisseggja.
SÓKRATES SEGIR í
• málsvörn sinni að hann sé
settur á Aþenu einsog broddfluga
á stóran og kyngóðan hest sem er
í latara lagi og þarf því eitthvað til
að pipra sig upp. Þór-
bergur sá sjálfan sig
nákvæmlega í þessu
sama hlutverki og
hann berst ekki fyrir
öðru en hugtökum
einsog sannleikur og
réttlæti, einsog Sigurður Nordal
segir að Sókrates hafi gert.
Á SAMA HÁTT OG
• Þórbergur kaus ekki annað
umhverfi en Reykjavík, þannig undi
Sókrates hvergi betur hag sínum
en í Aþenu, Hvetjum getur þóknast
borg, nema honum þóknist lög
hennar? spyr Sókrates þegar hann
færir rök að því í Krítón hvers vegna
hann vill ekki flýja eftir dauðadóm-
inn. Og sjálfur bendir hann á að
hann hafi hvorki kosið Krít né
Spörtu fyrir löggjöf þeirra, þótt
hann hafi ávallt hrósað þeim þegar
svo bar undir.
Á sama hátt kaus Þórbergur I
ekki annað réttlæti fremur en það
sem hann taldi sig geta unað við í
umhverfi sínu. En það temur enginn
broddflugu. (!)
SÓKRATES TALAÐI UM
• að hann ræki aðra í vörð-
urnar. Samt voru þeir Þórbergur
ekki þrætubókarmenn, heldur iðk-
uðu þeir sanna rökmálslist, með
ívafi af háði.
SÓKRATESHAFÐIENGA
• minnimáttarkennd, ekki
frekar en Þórbergur. Hann benti
réttinum á að Appolló hefði að-
spurður í Delfí talið hann fíjálsast-
an, réttlátastan og hyggnastan allra
manna, en efast þó sjálfur um það
í umsögn Platóns en ekki í frásögn
Xenófóns sem Stone telur að geti
verið upprunalegri. Sókrates veit
að hann veit ekkert — en aðrir vissu
ekki að þeir vissu minna en ekkert!
Það var guðlast að vefengja App-
olló svo að Sókrates getur vel notað
þetta sem háð, eða eironeia, eitt-
hvað sem hann meinti ekki. Þór-
bergur dulbjó einnig sitt viðkvæma
egó ísmeygilegu háði og harla
óvenjulegu skopi; eða misvísandi
veruleika. Líklega hefði hann getað
tekið undir með Játmundi í Lé kon-
ungi, Mikið dýrindis fífl er þessi
veröld! Og hirðfíflið gegnir því mik-
ilvæga hlutverki að láta „skopið
deyfa hans hjartakvöl", svo að
maður vitni nú einu sinni í brýnt
og hljómfagurt tungutak Helga
Hálfdanarsonar.
Þessi afstaða var mönnum einsog
Þórbergi, Tómasi og Páli Isólfssyni
í blóð borin. Þess vegna ekki sízt
sóttist ég ungur eftir félagsskap
þeirra. Skopið var Steini aftur á
móti sjálfsvörn. Það var einnig iær-
dómsríkt.
HVER VEIT NEMA
• Sókrates hafi verið inn-
blásinn guðlegum anda, hann gefur
það jafnvel í skyn sjálfur; talar um
sagnaranda sinn. Snilld hans hefur
borið lífi hans vitni í meir en tvö
þúsund ár og þrátt fyrir meðvitað
yfirlæti á hann ekkert sameiginlegt
með þeim framtóningum samtím-
ans sem sífellt grobba af engu í
fjölmiðlum og hjúpa, sig drýldinni
auðmýkt; hafa „spenavolga samúð“
með öllu og engu; tíðarandinn upp-
málaður. Slík plastumgjörð um háv-
aðasamt egó er gagnsæ og afhjúp-
andi. Hún afhjúpar ekki sízt ófrum-
legar tízkustellingar, yfirborðslega
eftiröpun og þessa kröfuhörðu
sjálfsþörf fyrir athygli. En slík at-
hygli er svikaglenna. Það vissi Þór-
bergur, ekki sízt. Enginn nærist á
henni til Iengdar. Það vita allir sem
þekkja takmörk sín. En þeir eru
víst fæstir í sviðsljósinu.
M.
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 22. apríl
vernig er þjóðernis:
orku okkar komið? í
hvað fer hún, að
mestu? Hugsjónir um
framtíðina sem rætur
eiga í arfi okkar og
veganesti? Eða eitt-
hvað annað?
Mest af orku okkar nú um stundir fer í
efnahagsstagl sem endurtekið er ár eftir ár
án þess neinum, hvorki stjórnmálamönnum
né forystumönnum hagsmunaaðila, detti
nokkuð nýtt í hug til að koma okkur upp
úr sjálfheldunni. Þá fer óheyrileg orka í
umræður um hvalamál, þótt ekki verði skor-
ið úr um framtíð okkar og þjóðerni á þeim
vettvangi, heldur í tengslum við framkvæmd-
ir á varðveizlu og nýtingu fískistofnanna,
jafnframt því sem mikið af orkunni ætti að
fara í að varðveita þjóðartáknið sjálft, tung-
una, sem nú á undir högg að sækja og gæti
vel orðið undir í samkeppni við enskuna. En
það er ekki allt á öðrum endanum útaf
henni; lítið gert henni til styrktar og stuðn-
ings / raun þótt mikið sé talað. Ekkert sem
minnir á þjóðþrifabaráttu þeirra sem rann-
sökuðu flámælið fyrr á öldinni undir forystu
dr. Björns Guðfinnssonar — og útrýmdu því.
En kannski að tekið verði til hendi nú og
reynt að hefja víðtækt leiðbeinandi starf,
byggt á nýjustu rannsóknum fræðimanna og
heldur hvimleiðri reynslu af fjölmiðlum.
í Helgispjalli hér á opnunni hefur verið
talað um Aþeninga og andlegt atgervi þeirra;
smáþjóð með stórmenningu einsog við höfum
tekið í arf. Reynt að hugsa okkur inn í sam-
félag þeirra og umhverfi og það smitandi
andrúm sem einkenndi aþenska menningu;
einnig reynt að benda á sitthvað sem forðast
ber í fari Aþeninga og annað til eftir-
breytni; veikleika þeirra og höfuðprýði.
Grísku ríkin ræktuðu heiður sinn og stolt;
héldu aldrei útsölu eða uppboð á menningu
sinni né útþynntu hana eða seldu við neinu
verði og áttu þeir þó oft undir högg að
sækja. Viðmiðun þeirra var ekki hentistefna
galgopans heldur föst og ákveðin ályktun
af mikilvægri kröfu til sjálfs sín. Þess vegna
héldu Grikkir hlut sínum; ekki vegna fjöl-
mennis eða í krafti yfirburðar í hernaði held-
ur vegna andlegs atgervis sem skákaði ná-
grannaríkjum.
Grísku ríkin voru svo til fyrirmyndar að
Hume getur fullyrt réttilega í riti sínu um
Rannsókn á skilningsgáfunni að vart finnist
í allri sögu fornþjóðanna nokkur einustu
dæmi um það ofríki og skort á umburðar-
lyndi sem þjakar síðari tíma svo mjög, ef
undan er skilin útlegð Prótagórasar sem var
einn helzti leiðtogi sófista og dauðadómurinn
yfir Sókratesi. Um þetta allt má ekki sízt
fræðast í einhverri merkustu ritröð sem út
hefur komið á íslandi undir ritstjórn Þor-
steins Gylfasonar háskólakennara, Lærdóms-
ritum Bókmenntafélagsins; einkar vönduðum
og greinargóðum í íslenzkum búningi fræði-
manna.
Þjóðernis-
táin
OKKUR HÆTTIR
til að hlaupa upptil
handa og fóta af
minnsta tilefni.
Faulkner sagði að
íslenzka þjóðernistáin væri stór og auðvelt
að stíga á hana; gaf jafnframt í skyn að á
henni væri sársaukafullt líkþorn sem bezt
væri að koma ekki nálægt. Margir hafa lent
á þessari tá. Og hvalveiðitáin hefur reynzt
miklu viðkvæmari en búazt hefði mátt við
þar sem hér hefur aldrei búið þjóð sem hefur
átt neitt undir hvalveiðum; né selveiðum.
Ástæðulaust að draga upp mynd af okkur
einsog við séum skinnklæddir eskimóar á
endalausri auðn íshellunnar þar sem annað
hvort bíður okkar, hvalir, selir — eða heim-
skautadauði.
í fornum ritum er talað um hvali
en þá einkum að rætt sé um hvalreka’
þ.e. sjálfdauð dýr sem rekið hefur á land'
einsog hvert annað gagn eða búsílag. Og þá
er ekki að sökum að spyrja, illdeilur á næstu
grösum einsog í Hávarðar sögu ísfirðings.
Það er eiginlega afrek út af fyrir sig að
okkur skuli hafa tekizt að gefa af okkur þá
mynd að við séum fyrst og síðast heldur frum-
stæð og villt náttúrubörn sem draga nánast
fram lífið í auðnum norðurslóða með hvala-
drápi og selveiðum. Það sem helzt hann var-
ast vann/ varð þó að koma yfir hann. Og
allt eru þetta sjálfskaparvíti. Við ákváðum
það góða sem við viljum, en lentum í and-
stöðu við ágæt fyrirheit; stóðumst semsagt
ekki freistingar. Héldum brösulega á hvala-
málinu gagnvart almenningsáliti og umheimi
og stóðum uppi með það að annars heldur
sakleysislegar og að sumú leyti lærdómsríkar
vísindaveiðar nutu aldrei neins trausts; upp-
skárum trúnaðarbrest. Að því kom að sir
Peter Scott taldi að íslenzka fálkaorðan væri
ávísun á óheilindi en áður hafði hann verið
unnandi íslands og áhugamaður um velferð
þess.
í stað þess að fara að einsog gömlu veiði-
hundarnir í dæmisögu Humes og koma okk-
ur þannig fyrir á héraveiðunum að héraræfill-
inn hlypi í flasið á okkur, þá tókum við að
okkur hlutverk ungu veiðihundanna sem elta
hérann með góli og gelti og fá hvorki hrós
né klapp fyrir hlutdeild sína í þessari dægra-
dvöl yfirstéttar og iðjuleysingja. Samt var
ásetningur okkar góður og erfiðið átti að
ganga í augun á spariklæddum veiðimönnum.
En þeir gáfu skít í hérann — og okkur. Og
nú trúa því fáir að við berum hagsmuni neins
fyrir bijósti — allra sízt vísindamenn. Höfum
uppskorið það eitt að fjöldi manna um allan
heim þakkar guði fyrir að náttúran skyldi
ekki trúa okkur fyrir fílunum sem eftir eru
í Afríku fyrst stórhveli hafa verið lögð að
jöfnu við alísvín handa dönskum bjói’vömb-
um.
Fílar og stórhveli eru stærstu dýr jarðar
og eitt er víst: að sá sem leggur alisvína-
rækt að jöfnu við veiðar á stærstu spendýrum
jarðar verður fyrir óþægindum; umhverfis-
verndarmenn tortryggja slíkan málflutning.
Hann er ekki leiðin til vinsælda eins og á
stendur, enda er nú farið að tala um okkur
sem japanska hvalveiðinýlendu ogjafna óvin-
sældum okkar á heimsmarkaði við heimtu-
frekju Japana.
Hitt væri sönnu nær að líkja svínarækt
við þorskveiðar eða einhveija þá lífsbjörg
aðra sem við eigum allt undir og enginn fær
nokkurn tíma að skipta sér af innan íslenzkr-
ar fiskveiðilögsögu, hvernig sem allt veltist.
Okkur er treystandi fyrir umhverfi okkar.
Við höfum heitið því að stunda ekki ofveiði
í hafinu umhverfis ísland eða menga það
einsog norðursjávarþjóðirnar hafa gert, jafn-
vel grænfriðungar hafa viðurkennt það og
er þeim þó gjarnara að súpa hveljur í einæði
sínu en hlusta á rök. Vonandi taka þeir nú
sjávarútvegsráðherra á orðinu og virða
vísindaveiðarnar í sumar á þeim forsendum
að þeim verði svo hætt og vísindamenn fylg-
ist með hvalastofninum með öðrum og geð-
felldari hætti en hvalveiðum. Að vísu eigum
við sem veiðiþjóð erfitt með að hugsa okkur
hafið í kringum ísland sem fiskabúr handa
gæludýrum, svo augljóst sem það er að við
eigum allt undir veiðum, en við eigum einnig
mikið undir því að útlendingar hugsi vel til
okkar, virði arf okkar og sjálfstæðisviðleitni
— og vilji kaupa afurðir okkar. Það er óhyggi-
legt að bjóða umhverfi sínu birginn að óþörfu.
Það er ekki verri hugmynd en hvað annað
að efna til sætsýningaferða fyrir útlendinga
á hvalaslóðir og afla einhverra vasapeninga
með þeim hætti. Við höfum hvort eð er ekk-
ert uppúr þessu sem stendur.
Mönnum þykir ógleymanlegt að skoða fíla
og nashyrninga í Afríku og kannski hvalasaf-
arí gæti orðið einhver tekjulind; a.m.k. vina-
legri landkynning en við höfum þurft að
horfa uppá undanfarið.
Nú þegar hvalavillur eru í algleymingi er
hollt að minnast þess að íslendingar þoldu
jafnvel ekki Jón Sigurðsson forseta þegar
hann gekk gegn almenningsálitinu og vildi
lækna fjárkláðann einsog danska stjórnin.
Hann var umsvifalaust talinn einhvers konar
landráðamaður og kallaður kláðakóngurinn
því íslendingar eru ósparir á uppnefnin, hvort
sem þeir hafa viljað skera niður kláðafé eða
hamla gegn símskeytum sem gætu drepið
beljur á beit einsog haldið var fram í símamál-
inu sællar minningar.
Það hefði verið skynsamlegra fyrir okkur
íslendinga „að taka fullt tillit til athuga-
semda vísindamanna í vísindanefnd Alþjóða-
hvalveiðiráðsins við framkvæmd áætlunar-
innar“, segir Wolfgang von Geldern, sjávarút-
vegsráðherra Vestur-Þýzkalands, en enginn
útlendingur virðist hafa skilið málstað okkar
íslendinga jafn vel og hann, né talað máli
okkar af jafn röggsamlegum sannfæringar-
krafti í ráðherranefnd Evrópubandalagsins
sem semur um tolla fyrir fisktegundir á
hveiju ári. Þar hefur hann verið okkur betri
en enginn og átt verulegan þátt í að auka
verðmæti íslenzks fisks í Evrópubandalag-
slöndum, enda þurfa þau á honum að halda.
Hagsmunirnir eru gagnkvæmir. Verkaskipt-
ing er ekki síður mikilvæg í alþjóðaviðskipt-
um en í þjóðfélaginu sjálfu. Þetta vita þýzk-
ir stjórnmálamenn, enda raunsæir. Ráðherr-
ann veit líka að íslenzk fiskimið standa út-
lendingum ekki til boða, hvorki Evrópubanda-
laginu né öðrum. Ráðherrann hefur bent á
að íslendingum bar ekki að lögum skylda til
að taka fullt tillit til athugasemda vísinda-
manna í vísindanefnd Alþjóðahvalveiðiráðsins
„en staða þeirra væri þá sterkari í barátt-
unni sem nú er háð gegn hvalveiðum þeirra“.
Þessi orð mættum við íhuga — og þótt
fyrr hefði verið.
„Óamerísku" nefndinni í Aþenu tókst að-
eins einu sinni að sverta orðstír Aþeninga;
það var þegar dauðadómurinn yfir Sókratesi
var kveðinn upp. Heimspekingurinn var
dæmdur á svipuðum forsendum og þjóðremb-
ingar grípa venjulega til. Oftast er það frem-
ur heiðarlegt fólk sem lendir í svona gaura-
gangi. Aþeningar hefðu vísast kunnað grein-
armun á traustabresti og tvískinnungi og
aldrei hefði þeim dottið í hug að líkja drápi
á stórhveli í dýrafóður við svínaslátrun til
manneldis. Þeir hefðu, ef heiður þeirra og
orðstír hefði legið við, jafnað stórhveladrápi
við fílaveiðar, ef þeir hefðu þá þekkt til þessa
risaspendýrs Afríku. En þeir hefðu vísast
fylgzt vísindalega með fílum og stórhveli.
Ekki með hugarfari slátrarans heldur vísinda-
mannsins sem býr yfir nægri þekkingu til
að rannsaka náttúruna án þess að eyða henni.
Faulkner og
Island
VIÐ MINNTUMST
á Faulkner. Hann er
einn þeirra andans
manna samtímans
sem eftirminnileg-
astur hefur verið og heimsókn hans til Is-
lands ógleymanleg þeim sem hittu hann.
Hann talaði tæpitungulaust og full ástæða
til að huga að athugasemdum hans. í ummæl-
um hans um íslenzka þjóðarvitund var bæði
aðdáun og áminning. Hann skildi okkur, með
fyrirvara; vissi augsýnilega að afstaða okkar
til útlendinga var mótuð af tortryggni ný-
lenduþjóðar gagnvart herraþjóð.
í Félaga orð er grein um heimsókn skálds-
ins hingað og þar segir m.a. — ef einhveijum
þykir ástæða til að rifja það upp um leið og
við lítum í eigin barm:
„Þegar við spurðum Faúlkner, hvaða hug-
myndir hann hefði gert sér um ísland áður
en hann kom til landsins, svaraði hann: „Þeir
sem hafa komið hingað hafa sagt mér, að
þið metið mikils bókmenntir og listir. Þótt
ég sé ekki bókmenntamaður, líkar mér það
vel. Þið eigið rótgróna og merkilega menn-
ingu. Mér leikur forvitni á að vita, hvort
hugmyndir annarra falla saman við mínar
eigin skoðanir, þegar ég hef dvalizt hér um
stund.“
Áður en hann fór, tíu dögum síðar eða
svo, sagði hann: „Ég veit ekki, hvort ég á
eftir að koma aftur til íslands. Aldrei er
hægt að segja, hvað maður ætlar að gera.
En mig langar að koma hingað aftur á öðrum
tíma, Jiegar landið stendur í blóma, í júní eða
júlí. Eg hef séð ísland í ýmsu gervi: frost
og rigningar hafa skipzt á. Maður verður að
vera hér lengi til að sjá öll tilbrigðin í landinu.
Það þarf þjálfað auga til að greina þau. Þið
sem hafið alizt upp með landinu eruð á
grænni grein. Við hin þurfum að venjast
íslenzkri náttúru til að læra að meta hana.“
_ Um fólkið sagði hann áður en hann fór:
„íslendingar eru heldur þjóðernislegir í sér,
ef ég mætti orða það svo. Þjóðernisstolt
þeirra er á mjög háu stigi. Ef ég ætti í rifr-
ildi við íslending væri engin hætta á ferðum,
þótt ég segði honum að fara til ljandans.
Það mundi engin áhrif hafa. En ef ég segði
honum að fara til fjandans vegna þess að
hann væri íslendingur, yrði ég að vera við
öllu búinn. Jafnvel handalögmálum. Islend-
ingar umgangast útlendinga eins og útlend-
ingar umgangast þá! Og þeir bera ekki ein-
ungis mikla virðingu fyrir bókmenntum, held-
ur einnig þeim sem skrifa þær. Ég ímynda
mér að Islendingar gætu fyrirgefið góðum
rithöfundi hvað sem væri.“
Þegar Faulkner var nýkominn til landsins,
sagði hann: „Ég held að þið íslendingar eig-
ið mjög sérstæða menningu eins og flestar
eyþjóðir t.d. Japanir og Englendingar. Sjórinn
hefur haft sín áhrif. Þær eyþjóðir, sem ég
hef heimsótt, eiga það allar sammerkt að
þær eru mjög stoltar af menningu sinni. Á
Filipseyjum eru bókmenntamenn jafnvel að
velta því fyrir sér, hvort þeir eiga heldur að
rita á ensku eða taka upp gamla mállýzku
sem fáir skilja.
Ég gæti ímyndað mér, að bókmenntamað-
ur á Islandi sé meira virði en bókmenntamað-
ur í Bandaríkjunum. Hann er virtur af því
að hann er bókmenntamaður. Sennilega eru
nánari kynni milli bókmenntamanna hér en
heima.“
Þegar ég spurði Faulkner, hvort hann
héldi, að við hefðum ekki öðlazt nægilega
reynslu sem fijáls og fullvalda þjóð, glotti
hann: „Það er einmitt það,“ sagði hann.
„Þið þurfið lengri tíma til að átta ykkur á
hlutunum. Meiri reynslu. Þið eruð dálítið fljót-
ir á ykkur stundum, eruð of viðkvæmir fyrir
því að aðrir sýni ykkur ekki þá virðingu sem
ykkur ber. Af þeim sökum er auðvelt að stíga
ofan á tána á íslendingi, án þess að vita að
hún var þar fyrir. Við Bandaríkjamenn erum
ekki alltaf nógu varkárir. Okkur hættir til
„að stíga ofan á tána“ á öðrum þjóðum, en
það er ekki af illvilja gert, heldur klaufa-
skap. Við erum ekki nógu varkárir."
Þegar Faulkner kom til landsins var hann
spurður, hvort hann hefði lesið eitthvað af
íslendinga sögum. Hann svaraði: „Því miður
verð ég að viðurkenna menntunarleysi mitt.
Ég hef haft lítil kynni af sögunum og fornís-
lenzkum bókmenntum yfirleitt, en ætla að
reyna að kynnast _þeim eftir föngum, þegar
ég hef verið hér. Áhugi á bókmenntum vex,
þegar maður veit hvar þær gerast, þekkir
umhverfi þeirra og sögustaði.“
Ég spurði hvort hann áliti að höfundar
ættu að taka þjóðfélagslega afstöðu í rit-
verki, predika ákveðinn boðskap, þjóðfélags-
stefnu. „Nei,“ svaraði hann ákveðið, „ritverk
með „þjóðfélagslegum tilgangi" eru áróður.
Bókmenntir eiga að Jrjalla um manninn, bar-
áttu hans, hugrekki. Maðurinn á í baráttu
við sjálfan sig og meðbræður sína. Hann vill
vera hugrakkur, en er í vafa um að hann
geti það — þar til erfiðleikarnir steðja að og
hann á ekki um annað að velja en sýna hvað
í honum býr.“
Vegna ummæla Faulkners um þjóðernis-
stolt Islendinga, spurði ég hvað hann segði
um að erlendur her væri í svo litlu landi sem
Islandi. Hann tottaði pípuna sína, en það var
enginn eldur í henni. Þá kveikti hann í og
sagði: „Erlendur her í litlu landi er auðvitað
alltaf „erfitt vandarnál" eins og sagt er. Við
lifum á erfiðum tímum. Allar kynslóðir hafa
lifað á erfiðum tímum. En það er ekki aðeins
ykkar vandamál, að hér skuli vera banda-
rískur her, heldur einnig okkar. Ég skil vel,
að þið séuð varkárir í samskiptum og um-
gengni við varnarliðið og ekki alltof hrifnir
af að hafa erlendan her í landi ykkar. En
það var hvorki okkar né ykkar sök, að
bandarískt herlið varð að koma hingað. Ég
get ekki séð, að við Bandaríkjamenn eigum
sök á kalda stríðinu. Við ásælumst engin
landsvæði, krefjumst þess ekki að nein þjóð
taki upp okkar þjóðskipulag. Bandarískur her
á íslandi og annars staðar er ekki orsök
kalda stríðsins, heldur afleiðing. Og svo er
eitt: bandarískt herlið er hér á landi ekki á
vegum Bandaríkjanna, heldur Atlantshafs-
bandalagsins. Allir vita að hann er hér til
öryggis, en ekki árása. Með öðrum orðum:
til varnar ef með þyrfti. Þið megið ekki held-
ur gleyma því að bandarísku hermennirnir
eru ungir menn fjarri ættjörð sinni. Þeir
hafa svo sem engan sérstakan áhuga á að
þurfa að vera hér íjarri ættingum sínum.
Þetta er ekki einfalt mál. Það er slæmt fyrir
ykkur að þurfa að hafa okkur, og bezt væri
að þið þyrftuð ekki á okkur að halda. Hætt-
urnar sem að steðja eru margar. Er ekki
betra að hafa bandarískan her til varnar
frelsi og lýðræði, ef einhver ásælist land
ykkar, en hafa það opið og varnarlaust; bjóða
okkur hingað í nafni sjálfsákvörðunar og
frelsis, og losa Rússa við þær freistingar að
senda kannski rússneskan her hingað í nafni
einræðis og ofbeldis, eins og á sér stað víða
í Evrópu, t.a.m. Eystrasaltslöndunum sem
þeir hafa innlimað í Sovétríkin."
Ástæða var nú til að spyija skáldið, hvort
hann teldi ekki að ástándið í alþjóðamálum
hefði skánað eitthvað. Hann svaraði: „Víst
hefur það batnað. En ég er þess fullviss að
lýðræðisþjóðirnar slaka ekki á landvörnum
sínum. Þær þora það ekki, það væri of hættu-
legt. Það er styrkleiki þeirra sem hefur mik-
ið breytt ástandinu í alþjóðamálum til hins
betra og bætt samskiptin við kommúnistarík-
in. Lýðræðisþjóðirnar vita hve mikil hætta
er því samfara að slaka á vörnum og varð-
stöðu. Um þessar mundir er mikið rætt um
það, að Rússar hafi farið frá Porkala — en
hvað fóru þeir langt? Og þeir eru enn í allri
Austur-Evrópu, eða er ekki svo? Ég hef að
vísu ekki hlustað á fréttir síðan ég kom hing-
að — hafa þeir kannski kallað heri sína heim
úr öðrum löndum?““
Þessi síðustu ummæli eru töluð inní það
andrúm sem Khrústsjov reyndi að skapa í
Sovétríkjunum eftir stalinismann og vert að
íhuga þau nú þegar slökunarstefna Gorb-
atsjovs er alls ráðandi og einskonar fram-
hald af „friðsamlegri sambúð". Engum datt
þá í hug að draga úr viðbúnaði lýðræðisríkja
án gagnkvæmra aðgerða og ekki er heldur
ástæða til þess nú, þótt Gorbatsjov hafi sýnt
góðan vilja i verki. Enginn veit hvort honum
vegnar betur en Khrústsjov — eða hvort
hann hrökklast frá einsog hann. Haukarnir
í Moskvu eru á hverju strái. „Porkala" er
ekki endilega takmarkið. Pólveijar og Ung-
veijar virðast t.a.m. eiga sér stærri drauma.
Fílar og stór-
hveli eru stærstu
dýr jarðar og eitt
er víst: að sá sem
leggur alisvína-
rækt að jöfinu við
veiðar á stærstu
spendýrum jarðar
verður fyrir
óþægindum; um-
hverfisverndar-
menn tortryggja
slíkan málflutn-
ing.