Morgunblaðið - 23.04.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ VEROLD/HLAÐVARPINN SUNNUDAGUR 23. APRlL 1989
Listin að hafa líf í tuskunum
Frá Loufeyju
Helgodóttur í
Þeir ferðalangar sem koma til
Parísar og heimsækja
Pompidou-safnið bregða sér iðu-
lega á Igor Stravinsky-torgið sem
er staðsett þama örskammt frá.
Þó vita fæstir að torgið er í raun
og vem þakið á IRCAM (Institut
de recherche et de coordination
acoustique — musique) sem er
rannsóknarmiðstöð á sviði tónlist-
ar og stjómað af tónskáldinu Pi-
erre Boulez.
En það sem dregur fólkið að
torginu er hinn fyndni, sérkenni-
legi, vélknúni og litskrúðugi gos-
brunnur sem svissneski listamað-
urinn Jean Tinguely og kona hans
Niki de Saint Phalle gerðu og var
opnuð almenningi 16. mars 1982.
Núna geta aðdáendur Tinguely
sem leið eiga um París líka skropp-
ið upp á fimmtu hæð safnsins og
séð þar frábæra yfirlitssýningu á
verkum hins stórsnjalla Svisslend-
ings.
Eg haf t.d. aldrei séð eins mörg
böm á nokkurri sýningu, enda
leika þau hér við hvem sinn fingur
og eru í essinu sínu innan um all-
ar þessar rafknúnu furðuvélar sem
Tinguely setur saman úr alls kon-
ar fundnum hlutum, hjólum,
dekkjum, spítudrasli, leikföngum,
dýrakjömmum, druslum o.s.frv.
sem endurvarpa síðan dökkleitum
skuggum sínum á hvítmálaða
veggi skilrúmanna. „Helvíti" heitir
verkið sem opnar sýninguna og
staðnæmast flest börnin þar dá-
góða stund. Það er samansett úr
allskonar misstórum hjólum, einu
sem snýst með marglituðum per-
um, rugguhesti, Mikka mús, mör-
gæsum sem spýta vatni í plastfat
og fleiru. Einnig snýst þar græn
planta hring eftir hring. Þarna eru
einnig leikfangavélar sem bömin
setja sjálf í gang með því stíga á
takka á gólfinu og meira að segja
boltavél sem fer í boltaleik við þau
ef einhver leikur við hana og
teiknivél sem teiknar ef sett er í
hana tússpenni og blað. Teiknivél-
in sannar þarna fyrir okkur að
listaverkinu er aldrei lokið og það
getur sjálft líka verið skapandi.
En þó flest verkin séu háðsk og
glettin eru líka mörg sem hafa
drungalega, dapurlega undirtóna,
enda Tinguely sjálfur nær dauða
en lífi þegar hann fékk hjartaáfall
árið 1986.
Það er allt á hreyfingu hjá
Tinguely, vélarnar ýlfra og ískra
þegar tanrihjólin snúast og hver
skúlptúr myndar sín sérstöku
hljóð. Börnin hreyfast með og lifa
sinn inn í hvert verk full athygli
og með aðdáunarglampa í augum.
Foreldramir virðast oft annars
hugar og hálf vandræðalegir þeg-
ar svara þarf öllum spurningunum
sem yfir þá dynja, og af hveiju
gerir hann þetta og af hveiju ger-
ir hann hitt?
Á meðan ég skoðaði sýninguna
fór rafmagnið af í nokkrar mínút-
ur, ekkert skrítið, þar eð álagið á
rafmagnskerfi menningarmið-
stöðvarinnar hefur aldrei verið
slíkt. Áhorfendur stóðu furðu
slegnir fyrir framan þessar vélar,
1 sem sí og æ hreyfðust en voru nú
snögglega þagnaðar, og vissu
varla hvernig þeir áttu að bregð-
ast við. Börnin vissu hvað best var
að gera og stilltu sér í raðir upp
við vélina sem teiknaði og vélina
sem fór í boltaleik og öll vom þau
viss um að allt færi í gang aftur
og leikurinn myndi halda áfram.
Það var eins og lífið hyrfi í nokkr-
ar mínútur, en svo kom hreyfingin
aftur, fólkið spígsporaði áfram,
verðirnir brostu á ný og sýningin
hélt áfram og heldur áfram til 27.
mars næstkomandi.
Tinguely, 1959, Ijósmynd
tekin af Robert Doisneau.
Gosbrunnurinn á Igor Stravinsky-torginu.
Árgjaldið er 320
þúsund mannslíf
Fró Atla
Steinorssyni í
ST.CLOUD
Það er ótrúlegt en satt að 5,4
milljónir manna, eða tíundi
hver reykingamaður í Banda-
ríkjunum, sleppti því að reykja á
„reyklausa deginum“ í Banda-
ríkjunum fyrir skömmu. Það er
líka ótrúlegt en satt, að í Banda-
ríkjunum sjást þess augljós merki
að yfírgnæfandi meirihluti fólks
hefur lagst gegn reykingum.
Það er kannski ekki mikið að
marka það, þó menn Ieggi niður
reykingar í einn sólarhring — og
þó. Það sýnir að fólk vill reyna
að hætta. Að þessu sinni tókst
3,7 milljónum reykingamanna að
halda sig frá tóbaki í tvo eða þijá
daga og fimmti hver maður í
hópnum hefur ekki reykt síðan.
Það er aldrei of seint að hætta,
sagði í grein í „New England Jo-
umal of Medicine", og þeir sem
tekst það, eru næstum eins vel
settir og þeir, sem aldrei hafa
reykt, gagnvart þeirri sjúkdóms-
hættu sem reykingamenn eru í. I
Bandaríkjunum deyja um eitt þús-
und manns á dag ef völdum sjúk-
dóma sem rekja má til reykinga.
Það jafngildir einum íslendingi á
dag „miðað við fólksijölda".
Það er viðurkennd staðreynd
að það er ekki lengur í tísku í
Bandaríkjunum að reykja — þvert
á móti. Fjölmiðlamir leggja spilin
öfgalaust á borð fyrir almenning
— skýru rökin sem mæla gegn
reykingum og einnig álit hinna,
sem hafa hagnað af sölu tóbaks
— eða hafa enn ekki skilið hætt:
una sem felst í reykingum. í
Bandaríkjunum er oft að fínna
upphaf góðra siða sem vondra,
sem síðan ganga yfír heimsbyggð-
ina. Margir vona að sú tíska, sem
þar ríkir nú — að reykja ekki —
eigi eftir að breiðast út.
í sumar lagði landlæknir
Bandaríkjanna fram mjög ítarlega
skýrslu um afleiðingar reykinga,
sem byggð var á 170 aðskildum
rannsóknum. Niðurstöðumar
sýndu, að níkótínið nær valdi á
þeim sem neyta þess, orsakar
sálrænar og geðrænar breytingar
á heilastarfseminni og sviptir fólk
mætti til að hætta neyslu þess.
Bandaríski landlæknirinn var ekk-
ert að skafa utan af hlutunum.
Hann kvað vindlinga og aðra tó-
baksnotkun jafn vanabindandi og
neyslu heróíns og kókaíns. Heró-
ínið dræpi þó ekki nema 2.000
Bandaríkjamenn á ári, en tóbaksr-
eykingarnar um 320 þúsund.
Nu er áætlað að 50-52 milljón-
ir Bandaríkjamanna, eða um 27%
þjóðarinnar, séu háðar níkótín-
neyslu. 41 milljón manna hefur
tekist að hætta að reykja á síðustu
20-30 árum.
Þeir sem vinna gegn reykingum
í Bandaríkjunum hafa unnið
glæsilega sigra á undanfönum
mánuðum og árum. Nu er t.d.
bannað að reykja í opinberum
byggingum í rúmlega 400 borgum
í 41 ríki Bandaríkjanna. New
York bættist í hóp þessara borga
á þessu ári.
í vor gekk í gildi mjög strangt
bann við reykingum á flugleiðum
innan Bandaríkjanna, þar sem
flugtími er 2 klst. eða skemmri.
Fjögurra tíma flugferð, þar sem
millilent er á miðri leið, telst tvær
flugleiðir og því bannað að reykja
alla leiðina. Viðurlög gegn brotum
eru 1.000 dollarar ef reykt er í
sæti farþega en 2.000 dollararar
ef stolist er til að reykja á sal-
erni. Einu mennirnir sem mega
reykja í bandarískum flugvélum
eru flugliðamir í stjómklefa.
Á fjölda veitingahúsa er bannað
að reykja, á öllum veitingahúsum
er sérrými fyrir þá sem reykja. Æ
fleiri hótel spyrja næturgesti sína,
hvort þeir vilji reykingarými eða
ekki, því það þykir ekki lengur
viðeigandi, að fólki sem ekki
reykir sé boðið upp á herbergi þar
sem næsti gestur á undan hefur
reykt. Svona mætti lengi telja.
Boðið er upp á alls konar nám-
skeið til að hjálpa fólki að hætta
að reykja. Margir sækja þau og
80-90% þeirra hætta að reykja —
að minnsta kosti í bili. Vandinn
er að hætta fýrir fullt og allt, og
þrátt fyrir að margir námskeiðs-
haldarar gorti af góðum áragri,
telja raunsæir það góðan árang-
ur, ef fimmti hver maður sem
reynir að hætta að reykja nær
fullkomnum árangri.
Tóbaksframleiðendur hafa orð-
ið fyrir miklum tekjumissi vegna
vaxandi óvinsælda reykinga og
tóbaksnotkunar. Þeir hafa látið
þetta bitna á bandarískum bænd-
um, sem framleiða hráefni fyrir
þá. Eigi að síður er það stað-
reynd, að þó vindlingasala í
Bandaríkjunum hafi dregist sam-
an, hefur salan til annarra landa
aukist mun meira, einkum til Suð-
ur-Ameríkuríkja og Japans og í
Kfna' hefur opnast alveg nýr
markaður fyrir bandaríska vindl-
inga. Og það munar um það, þeg-
ar neysluvamingur verður tísku-
vara í Kína. Það væsir því varla
um framleiðenduma enn sem
komið er.
Áramótin eru tími nýrra heita
og áforma. Því er við hæfí að láta
áðurnefndar staðreyndir úr
bandarískum fjölmiðlum komast
fyrir augu íslendinga. Það er
kannski meiri ástæða til þess nú
en nokkm sinni, að áramótaheitið
hafi verið að hætta að reykja.
Alveg ósjálfrátt...
Margt leynist í bókaskápum. Þegar ég var að færa til í hillunum
mínum um daginn (á mínu heimili er það kallað að færa til sem víðast
annars staðar heitir að taka til), rakst ég á svolítinn bækling sem ég
var satt að segja búinn að gleyma að ég ætti til. Hann var gefinn út
á Akureyri árið MCMXXIX, það er 1929, trúlega á kostnað höfúndar,
þótt það sé ekki tekið fram. Höfúndur er Guðmundur Davíðsson á
Hraunum í Fljótum, og viðfangsefnið er í anda síns tíma, um yflmátt-
úruleg efni. Bæklingurinn heitir nefnilega íslendingabyggð á öðmm
hnetti.
Iþessum gagnmerka pistli segir
Guðmundur frá því að hann hafi
haldið fyrirlestur á Sauðárkróki um
lífið á öðrum hnöttum og verið
hvattur til að birta hann opinber-
lega. Og Guðmundur segir: „Það
er þá byrjun þessa máls, að eg hef
til fleiri ára iðkað skrift þá, sem
venjulegast er nefnd ósjálfráð :
skrift...“ Síðan segir hann að þeir
íbúar annars hnattar, sem einkum
hafí notað höfuð hans og hönd til
skriftanna, hafí verið séra Davíð
faðir hans Guðmundsson, Ólafur
bróðir hans og fræðimaður Davíðs-
son, Einar B. Guðmundsson á
Hraunum, tengdafaðir hans og
fjöldamargir aðrir menn sem hann
ýmist hafi þekkt í lifanda lífi eða i
ekki.
Ekki segist Guðmundur vita
hvernig öðrum hafí gengið að byija
ósjálfráða skrift, en sér hafi gengið
það mjög erfiðlega, enda lítið trúað
á þvílíkt þar til hann kynntist veikri
konu í Fljótum, en hún hafi getað
fært hluti úr stað með yfirnáttúru-
legum hætti og auk þess skrifað
ósjálfrátt. Þá (1908) hafí hann far-
ið að reyna þetta, en án tiltakandi
árangurs framan af. Hlutirnir
högguðust ekki, en þá prófaði hann
skriftina. „Eg settist aleinn við
borð, í stofu, fjarri öðrum herbergj-
um, lét óskrifað blað fyrir framan
mig, tók mér ritblý í hönd, og svo
beið eg... Þegar eg hafði setið
langa stund — líklega um hálfan
klukkutíma, — fór hönd mín að
hristast. Byijaði hristingur þessi
fremur hóglátlega, en brátt jókst
hann, og loks var höndinni sveiflað
til og frá, eins og dulu, og eg hafði
ekkert vald á henni. Eg reyndi til
að bera ritblýið að pappírnum; en
þar kom ekkert orð — eintómir
deplar og strik og pírumpár. Þegar
á þessu hafði gengið hérumbil fjórð-
ung stundar, fleygðist ritblýið úr
hendi mér og handleggurinn og
höndin stöðvaðist um leið.“
Ekki leist Guðmundi á þennan
titring allan en hélt þó áfram til-
raunum uns hann náði því marki
að skrifa „ósjálfrátt“ eða „óvart“ á
blað mannanöfn og síðan orð í sam-
hengi og loks heilar setningar.
Þetta er allt hið merkilegasta, en
merkilegast af öllu hefur mér þó
alltaf þótt að setjast niður til þess
aðskrifa ósjálfrátt. Einhver hugsar
með sér: Nú ætla ég að gera eitt-
hvað ákveðið alveg óvart!
Þetta er þó býsna algengt á ís-
landi þótt algengara hafí verið
framan af öldinni en í seinni tíð.
Allir kannast við, sem séð hafa
þáttinn um Guðmund Kamban í
sjónvarpinu, að hann hóf ritferil
sinn (1906) á þvi að skrifa ósjálf-
rátt sögur, sem þeir sömdu meira
og minna í sameiningu handan
marka þessa heims, kumpánamir
Snorri Sturluson, Jónas Hallgríms-
son og H.C. Andersen! Bókin heitir
Úr dularheimum. Þá var Kamban
17 ára, hét Guðmundur Jónsson og
var frá Bakka í Arnarfirði. Löngu
síðar skrifaði hann Skálholt, og
ætli hann hafi ekki gert það óvart
líkt og Guðrún í Óskabúðinni sem
enn síðar skrifaði sögu Ragnheiðar
biskupsdóttur, í miðilsástandi.
Fréttir á undanförnum dögum
um nýjustu dæmi þess að skrifa
óvart eða ósjálfrátt taka af allan
vafa um að þetta séu útdauðir
hæfileikar, en vekja spurnir um það
hversu mikið menn í ábyrgðarstöð-
um geri af þessu.
HÚSGflHGAR
okkar á tnilli ...
■ Tveir vopnaðir innbrots-
þjófar í Austurríki lögðu á flótta
undan 79 ára gamalli konu þegar
hún mundaði steikarpönnuna.
Þeir miðuðu á hana skammbyssu
og ætluðu að ræna hana en hún
var ekki hræddari en svo að hún
sló til þeirra með pönnunni. Þeir
hypjuðu sig en maturinn lenti á
gólfínu og fór til spillis. - ab.