Morgunblaðið - 17.01.1990, Blaðsíða 16

MORGtJNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JANÚAR 1990
_ A
Pétur A. Jónsson óperusöngvari
Ný útgáfa af hljóðritunum hans frá 1907-1944
Tónlist
Jón Þórarinsson
Ákaf lega lofsvert er það framtak
sem Ríkisútvarpið hefur haft for-
göngu um á síðustu árum að gefa
út að nýju heildarútgáfur eða a.m.k.
stórt úrval úr upptökum hinna
helstu íslensku söngvara. Fyrstur
varð fyrir valinu Stefán íslandi,
síðan Maria Markan og nú sjálfur
frumherjinn, Pétur Á. Jónsson.
Fleiri munu væntanleg^koma síðar.
Yfirumsjón með þessu verki hefur
haft Þorsteinn Hannesson óperu-
söngvari og fyrrum tónlistarstjóri
útvarpsins, en hann hefur síðustu
árin unnið að stöfnun'og skráningu
á íslenskum plötum og öðrum hljóð-
ritunum frá fyrri tíð og reynst ótrú-
lega fengsæll. Með honum hefur
unnið að útgáfunni Trausti Jónsson
veðurfræðingur, sem mun vera allra
manna fróðastur um ýmsa þætti í
söngsögu þjóðarinnar, svo og Berg-
þóra Jónsdóttir tónlistarfræðingur
og Þórir Steingrímsson tæknimaður
hjá Ríkisútvarpinu.
Hver var Pétur Á. Jónsson? Þann-
ig spyr nú ungt fólk, og er ef til
vill ekki láandi, því að svo fljótt
vill fenna í spor þeirra sem gengnir
eru. Virðast mætti að söngvarar
sem hafa látið eftir sig um hundrað
uppteknar plötusíður, hefðu hér
nokkra sérstöðu. En hljómplötur eru
forgengilegar. Tækninni fleygir
fram og aðferðir og áhöld breytast.
Gamlar upptökur þykja ófullkomnar
nú á dögum, og eru það að vísu,
þótt þær hafi ómetanlegt sögulegt
gildi. En tæki til að spila gamlar
plötur eru óvíða til lengur. Þær
hafa því lent í rusli, í kjöllurum og
á hanabjálkum, ef ekki bara á haug-
unum. Það er því mikið þjóðþrifa-
starf sem Þorsteinn Hannesson hef-
ur unnið með plötusöfnuninni á veg-
um Ríkisútvarpsins. Með því hefur
miklum verðmætum verið bjargað
og án þess hefði vart verið mögu-
legt að ráðast í þær stórútgáfur sem
nefndar hafa verið og aðrar sem
ráðgerðar munu vera.
Þegar Pétur Á. Jónsson er nefnd-
ur kemur einatt í hug fyrirrennari
hans, Ari Johnson, sem var fæddur
á ísafirði 1860 og eyddi bernsku-
árum sínum þar og í Hafnarfirði,
en fór ungur utan og var um ára-
bil þekkt.ur og dáður söngvari, eink-
um I Þýskalandi. Hann mun hafa
talið sig íslending til æviloka, kom
þó aðeins einu sinni til íslands á
fullorðinsárum sínum og stóð mjög
stutt við, en hélt þó eina tónleika í
Reykjavík, og urðu þeir minnisstæð-
ir þeim er heyrðu. Fáeina íslenska
nemendur hafði hann líka á síðustu
árum sínum í Kaupmannahöfn. En
áhrif hans í íslensku sönglífi urðu
ekki mikil. Hann andaðist í Höfn
1927 og er nú flestum gleymdur
sem vænta má, m.a. vegna þess að
ekki eru kunnar neinar upptökur
af söng hans.
Pétur Á. Jónsson var nærri aldar-
fjórðungi yngri en Art, fæddur
1884. Hann söng fyrstur Islendinga
á plötu, svo vitað sé, og er talið að
það hafi verið 1907. Að loknu stúd-
entsprófi í Reykjavík hafði hann
farið utan til Kaupmannahafnar
1906 til náms í tannlækningum. En
hann vakti brátt athygli sem frábær
söngmaður og fyrr en varði tók
söngurinn huga hans allan. Atvikin
höguðu því þannig að eftir stutta
námsdvöl við Óperuskólann í Kaup-
mannahöfn var Pétur ráðinn óperu-
söngvari til Þýskalands og þar starf-
aði hann um það bil tvo áratugi,
lengst í Kiel, Darmstadt, Berlín og
loks í Bremen.
Árið 1922 þáði Pétur stöðu við
Deutsches Opernhaus í Berlín sem
var eitt stærsta óperuhús í Þýska-
landi. Vegnaði honum þar ágætlega
og var auk þess eftirsóttur gestur
annarra leikhúsa. En nú fór í hönd
gengishrun þýska marksins, mikil
óvissa um alla afkomu og jafnvel
skortur lífsnauðsynja. Þessu fylgdu
ýmsar breytinar á rekstri óperunn-
ar, og ákvað Pétur að vori 1924 að
leita á önnur mið. Réðst hann þá
um haustið til óperunnar í Bremen,
þar sem hann kunni betur við sig,
og starfaði þar, að slepptu hálfs árs
veikindahléi, til sumars 1929. Naut
hann feykilegra vinsælda svo sem
marka má af því m.a., að þegar
hann kom aftur til starfa eftir veik-
indahléið var „unser Peter“ boðinn
velkominn með sérstökum vegg-
spjöldum með mynd hans. Á auglýs-
ingaspjöldum frá þessum tíma var
nafn Péturs stundum prentað með
fullt eins áberandi letri og nafn
þeirrar óperu sem flytja átti.
Ýmsar blikur voru á lofti í Þýska-
landi þessara ára, áhrifa nasista tók
að gæta æ meir, og heimskreppan
upp úr 1930 þrengdi að leikhúsun-
um. Hvort tveggja var Pétri and-
stætt. Varð því að ráði að hann
flutti heim til íslands 1932, og hafði
þá í huga að hverfa aftur til fyrri
starfa í Þýskalandi þegar aðstæður
þar bötnuðu.
En af því varð aldrei. Hann fékk
fljótlega atvinnu við skrifstofustörf
hjá Rafmagnsveitu Reykjavíkur og
þar vann hann um nær tveggja ára-
tuga skeið. Hann var hið mesta ljúf-
menni, yfirlætislaus með öllu, jafn-
an glaður og reifur, og aldrei varð
vart neinnar beiskju yfir þeim örlög-
um að hverfa af hátindi frægðar
meðal stórþjóðar til hversdagsstarfa
í fásinninu hér heima. Hann var
jafnan boðinn og búinn til að taka
þátt í fyrstu óperettusýningunum
sem hér fóru fram á vegum Tónlist-
arfélagsins og Leikfélags
Reykjavíkur á fjórða áratugnum.
Það þarf ekki að draga í efa hvers
virði reynsla hans og jákvætt við-
horf var í því brautryðjendastarfi.
Jafnframt var hann vinsæll og
áhrifamikill söngkennari. Hann var
eitt af stórmennum íslenskrar tón-
listarsögu á fyrri hluta 20. aldar og
á sannarlega sinn þátt í þeirri öru
þróun sem þar hefur orðið, einkum
á söngsviðinu. Hann lifði það að
fylgjast með fyrstu óperusýningum
Þjóðleikhússins með íslensku söng-
fólki og sjá þannig ávöxt af fórn-
fúsu starfi sínu.
Pétur Á. Jónsson andaðist 1956.
Hér hefur í stuttu máli og mjög
yfirborðslega verið rakinn ferill
hans. Auk persónulegra kynna hef
ég sótt fróðleik í ritgerð Guðmundar
Jónssonar, sem fylgir þessum nýju
plötum, en hann styðst aftur við
endurminningar Péturs, sem Björg-
úlfur Ólafsson læknir skráði og
komu út 1954.
En á þeim fjórum stóru plötu-
síðum sem nú hafa komið út á veg-
um Ríkisútvarpsins og hljómplötu-
útgáfunnar Steina hf. er úrval af
þeim upptökum sem varðveist hafa
með söng Péturs. Þetta mun verða
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Fótspor vatnsins
eftir Njörð P. Njarðvík
Skömmu eftir hádegi á jóladag
klifruðum við hjónin upp á píramíta
sem kenndur er við Kukulcán, aðal-
guð Maya-indjánanna. Þetta var á
stað sem heitir Chichén Itzá á Yuc-
atán-skaga í Mexíkó. Við höfðum
flogið frá New Orleans suður yfir
Mexíkóflóa til ferðamannabæjar að
nafni Cancún á austurströnd skag-
ans, ásamt bróður mínum og mág-
konu. Tilefnið var að halda upp á
tvöfalt þrjátíu ára brúðkaupsaf-
mæli. Og nú vorum við komin upp
á þennan mikla píramíta, stóðum
við innganginn að sjálfu hofinu og
lituðumst um. Þetta er stórt svæði,
og umhverfis okkur voru 25 forn
hof og byggingar af mismunandi
stærðum og gerðum. Það var sól-
skin og 26 stiga hiti, og ekki margt
sem minnti íslending á jólin. Hvað-
eina sem fyrir augu bar, krafðist
þess að sjónum væri beint aftur til
fomra tíma og athyglinni að skynj-
un horfins menningarheims, sem er
engu líkur.
Töframenn vatnsins
Mayarnir em dularfull þjóð, sem
enginn veit hvaðan kom eða hvað
um hana varð. Menning þeirra
spannar að minnsta kosti 2000 ár,
og á mektardögum sínum réðu þeir
landssvæði, sem var töluvert stærra
en ísland og teygði sig yfir Yucat-
án-skaga til Belize, Guatemala og
hluta af Honduras. Þeir lifðu í stétt-
skiptu þjóðfélagi þar sem ráðandi
menn voru prestar, fræðimenn og
hermenn er reistu sér tilkomumiklar
byggingar og musteri og létu al-
þýðuna þjóna sér með akuryrkju og
öðrum hversdagsstörfum. Yfirstétt-
in var hámenntuð í stærðfræði og
stjörnufræði. Þeir urðu fyrstir til
að nota núll í stærðfræði, þekktu
tunglmyrkva og sólmyrkva, og
reiknuðu sporbrautir Venusar, Mars
og Júpíters svo að ekki skeikaði
nema 3 ‘/z klst. á 500 árum. Tímatal
höfðu þeir nákvæmt, töldu 365 daga
í ári sem skiptist í 18 20 daga
mánuði og einn fimm daga mánuð,
er var að sögn einkum hafður til
helgihalds.
A Yueatán-skaga er kalksteins-
jarðvegur, yfirborðsvatn ekkert, svo
að grafa þurfti brunna og reiða sig
á regn. Mayarnir höfðu því mikla
helgi á vatni. Þeir trúðu því að vat-
nið hefði gefið þeim landið, og orð-
ið Maya er talið merkja „fótspor
vatnsins“. Regnguð þeirra nefndist
Chac og birtist í þrumunni, sem
færði ökrunum vatn, og er hann því
eðlisskyldur Þór. í Chichén Itzá er
stór helgur brunnur, þar sem mann-
fómir voru stundaðar til að blíðka
regnuðinn og var einkum fómað
stúlkum. Við brunninn er gufubað
þar sem stúlkurnar vom hreinsaðar.
Var þar einnig brennt reykelsi og
þeim gefin deyfilyf. Hins vegar er
ágreiningur um það meðal fræði-
manna, hvort þær steyptu sér sjálf-
viljugar í bmnninn eða hvort þeim
var fleygt þangað. En á botni hans
hafa fundist allmargar beinagrindur
og mikið af skartgripum. Svo miklu
máli skipti þessi bmnnur að staðar-
heitið Chichén Itzá er dregið af „chi“
sem þýðir munnur, „chén“ sem
merkir brunnur og Itzá sem er heiti
ættkvíslarinnar er þar bjó, en það
nafn er af sumum talið merkja „tö-
framenn vatnsins". Því ætti örnef-
nið að merkja „munnurinn á brunni
töframanna vatnsins".
Veraldarundur
Píramíti Kukulcán er tilkomu-
mikið mannvirki, um 25 metrar á
hæð og steintröppurnar furðu bratt-
ar uppgöngu. En undmn manns
eykst því meira sem hann er nánar
skoðaður, og er hann að sönnu eitt
af undmm veraldar. Ekki er vitað
með vissu hvenær hann var reistur,
en sennilegt er talið að það hafi
verið um svipað leyti og ísland
byggðist. Kukulcán þýðir „fjaðraða
slangan“ og er sami guð og nefnist
Quetzalcoátl sunnar í álfunni. í
stuttu máli sagt, þá er þessi píramíti
almanak. Tröppuraðirnar á hliðun-
um fjórum eru 92 eða samtals 364
og telja því daga ársins ásamt hof-
inu efst. Og stallarnir á hornunum
telja mánuðina 18. En þetta er ein-
ungis byijunin. Tvær af tröppuröð-
unum enda í gapandi slönguhöfði.
Á jafndægrum vors og hausts
klukkan þtjú síðdegis skríða sólar-
geislarnir fyrir stallahornin. Þá birt-
ast þríhyrningar efst á hliðum
trapparaðanna og hlykkjast smám
saman eins og slanga niður að höfð-
inu neðst. Sést slangan öll í um það
bil 10 mínútur, og hverfur aftur
þremur stundum eftir að hún birt-
ist. Á fyrirbærið trúlega að tákna
að guðinn Kukulcán stígi niður til
jarðar. Hefur verið giskað á að þar
með hefjist tímamót í akuryrkjuár-
inu. Þetta sýnir nákvæma þekkingu
Mayanna á Iögun jarðar. Þeir
þekktu meira að segja segulskautin
þótt ekki sé vitað að þeir hafi kunn-
að skil á áttavita.
„í stuttu máli sagt, þá
er þessi píramíti alman-
ak. Tröppuraðirnar á
hliðunum fjórum eru 92
eða samtals 364 og telja
því daga ársins ásamt
hofinu efst. Og stallarn-
ir á hornunum telja
mánuðina 18.“
En þar með er ekki öll sagan
sögð. Við rannsókn kom í ljós að
þessi mikli píramíti er skel utan um
annan minni píramíta, og í hofi
hans fannst eins konar hásæti í líki
jagúars. Ekki er nú lengur vitað
hvaða helgiathafnir voru ástundað-
ar í hinu ytra eða innra hofi. En