Morgunblaðið - 20.05.1990, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. MAI 1990
AFilWiRIM
FRAM.
• •
Rússneskipíanóleikarinn Leoníd Tsjísjík er
bæói p ían óleikari ogtónskáld ogjafnvígurá
djass og klassík. Gestir listahátíóar munu fá
smjörpefinn af hvoru tveggja í sumar
Texti og mynd: Jón Ólafsson
RÚSSNESKIPÍANÓLEIKARINN Leoníd Tsjísjík heldur tvenna tónleika á Lista
hátið í sumar. Þetta er Qölhæfur tónlistarmaður, því fyrst heldur hann einleiks-
djasstónleika, en nokkrum dögum síðar leikur hann með Sinfóníuhljómsveit
Islands og bandaríska stjórnandanum Gunther Schuller. Jón Ólafsson hitti
Tsjísjík að máli í Moskvu.
Hver er hann þessi Leoníd Tsjísjík? fór ég að spyrja vini og kunningja hér
í Moskvu eftir að mér hafði verið fengið það verkefni að hafa uppá og
ræða við manninn vegna fyrirhugaðra tónleika hans á Listahátíð í sumar. Og
ekki vantaði það, allir þekktu Leoníd Tsjísjík, vissu að hann væri píanóleikari
og töldu að hann léki helst djass. En færri höfðu heyrt Tsjísjík spila, plötur
hans liggja ekki á lausu og á síðustu árum hefur hann verið á ferð og flugi um J
heiminn, heldur sjaldan lengi kyrru fyrir í Moskvu.
Eftir krókaleiðum tekst mér að
hafa upp á símanúmeri
Tsjísjíks og viti menn — hann
er heima aldrei þessu vant
og þykir ljúft og skylt að
spjalla við blaðamann af Islandi.
Þegar við hittumst játa ég þekking-
arskort minn og segi honum af litlum
árangri við að afla einhverra upplýs-
inga um hann. Hann stingur þá upp
á að ég fái heimaverkefni og að við
hittumst aftur síðar. Tsjísjík fær mér
tvær af plötum sínum, nokkurra ára
gamlar að vísu, en ekki er um annað
að ræða, því plötur Tsjísjíks eru í
hópi þess vamings sem skortur er á
í Sovétríkjunum. Og áður en við
kveðjumst skipar Tsjísjík mér að
reyna nú að mynda mér einhveija
skoðun á tónlistinni. „Mér fínnst allt-
af betra að ræða við fólk sem hefur
tekið einhveija afstöðu", segir hann.
Ég fer heim með bæklinga og plöt-
ur og sest samviskusamur við heima-
námið eftir því sem tími vinnst til
næstu daga. En það reynist þá auð-
veldara verkefni en mig hafði grun-
að. Tónlistin á þessum plötum er
ekki þung og flókin eins og ég hafði
bitið í mig, heldur laufléttur djass
mestanpart og stundum jafnvel létt-
lyndislegur. Tsjísjík leikur af fingrum
fram og styðst oft við stef eða kafla
úr þekktum verkum.
LÉTT TÓIVLIST EIV SAMT
l'LOKIA
Þegar við hittumst’næst segi ég
honum að mér finnist tónlist hans
einföld og þægilegt að hlýða á hana,
jafnvel þótt maður hlusti ekki vand-
lega.
„Það kann að vera að tónlistin sé
léttari á þessum plötum sem komu
út 1981 heldur en hún er nú,“ segir
Tsjísjík. „Það er þó ekki það sem
mestu máli skiptir. Tónlist getur
verið mjög létt og einföld á yfirborð-
inu en flókin undir niðri. Við skulum
taka verkið sem þarna er spunnið
út frá þekktu lagi eftir Fats Waller,
„Ain’t misbehavin". Þótt kannski
virðist það ósköp einfalt við fyrstu
hlustun má heyra tvennt ef betur
er hlustað. Annarsvegar að þar er
brotin upp sú taktskipun sem ein-
kennir hefðbundinn djass, þar sem
ákveðinn fjöldi takta endurtekur sig
aftur og aftur. Þetta skilur einmitt
á milli hefðbundins djass og óhefð-
bundins eða nútíma djass. Hinsvegar
má heyra að í öllu laginu fer fram
einskonar samtal, á milli föður og
sonar.“
— Þú munt halda tvenna tónleika
á íslandi, aðra með Sinfóníuhljóm-
sveitinni þar sem ætlunin er að leika
Rhapsody in Blue eftir Gershwin, og
svo einleikstónleika þar sem þú leik-
ur af fingrum fram, eigin tónlist.
Hvers konar tónskáld ertu? Semurðu
eigin verk eða flyturðu tilbrigði við
verk annarra?
„Ég vil byija á því að taka fram
að fyrst og fremst er ég atvinnutón-
listarmaður. Ég get leikið hvaða tón-
list sem vera skal, eigin verk eða
annarra. Ég er líka tónskáld og sem
eigin verk, hvort sem ég byggi á
tónlist annarra eða minni eigin. Að
þessu leyti er ég einfaldlega fagmað-
ur. Ég lít hins vegar einkum á mig
sem tónskáld, eða skapandi Iista-
mann. og það sem ég vil helst gera
er að semja tónlist um leið og ég
spila hana. Slíkt viðfangsefni höfðar
meira til mín heldur en að flytja tón-
list sem aðrir hafa samið fyrirfram
— og það á jafnt við um tónlist eftir
Brahms, Mozart og sjálfan mig.“
— En engu að síður þykir túlkun
og flutningur verka ekki síðri list en
sjálf smíði þeirra?
„Rétt er það, til eru frábærir flytj-
endur og frábærir túlkendur, líkt og
til eru afbragðsgóðir leikarar. En
heimurinn er alltaf nýr, hann er sí-
fellt að verða til uppá nýtt og við
getum ekkert sagt fyrir. Því megum
við ekki standa kyrr. Við verðum að
geta fundið þau orð sem hæfa stað
og stund. Tónlistarmaðurinn hefur
mál tónlistarinnar til að ná sambandi
við heiminn og það verður hann að
gera án milliliða og án alls leikara-
skapar. Ég get leikið hvaða tónlist
sem vera skal, en það veitir mér
miklu minni fullnægju að flytja tón-
list heldur en að skapa hana hér og
nú. Það merkir að allt sem gerist í
tónleikasalnum gerist í fyrsta og síð-
asta sinn, þá og ekki aftur. Þegar
ég geng fram á sviðið fyrir slíka
tónleika á ég von á uppljómun."
I ADIinil imil ADIA
RÆDLR l’ERDIAAI
— Hvemig undirbýrðu einleikstón-
leika af þessu tagi; er ekki nauðsyn-
legt að skipuleggja að einhveiju
leyti fyrirfram hvað þú ætlar að
spila?
„Nei, galdurinn er einmitt sá að
undirbúa tónleikana alls ekki. Auð-
vitað er ég undirbúinn að vissu
leyti; ég bý yfír þeirri kunnáttu sem
er nauðsynleg til að geta spilað. Það
er allt og sumt. Annað sem er mikil-
vægt í þessu sambandi er flokkun
tónlistarmanna. Ég vil ekki láta
skipa mér í flokk og sjálfum hefur
mér alltaf gengið erfiðlega að festa
mig við eitt frekar en annað í listum.
Ég hef orðið fyrir áhrifum frá alls-
konar tónlistarmönnum: John Coltr-
ane, ekki síður en Mahler eða Fats
Waller. Ég tel mig líka hafa orðið
fyrir áhrifum frá annarskonar lista-
mönnum, til dæmis T'homas Mann
og Hermann Hesse. Ég er ekki einn
um þetta. Listamenn eru alls staðar
farnir að hafna hinni hefðbundnu
flokkunarfræði listanna; þeir gera
sér Ijóst að kunnáttan er ekki annað
en tæki sem þeir geta notað til að
kveðast á við heiminn. Þetta er að
gerast á fleiri sviðum. Ég er til dæm-
is þeirrar skoðunar að ný trúar-
brögð, ein alheimstrúarbrögð, muni
leysa hin margvíslegu trúarbrögð
mannkynsins af hólmi. Sjóndeildar-
hringur fólks er að víkka, það fer
að sjá að kjarninn í trúarbrögðum
er allsstaðar hinn sami. Eins er það
í tónlistinni. Engin tegund tónlistar
er betri en önnur. Allt veltur á því
hvernig hún er leikin, hvernig hún
er notuð til að tjá það sem tónlistar-
maðurinn hefur að segja.“
— En hvað gerist þá á meðan á
tónleikum stendur? Ertu í annarlegu
ástandi? Hvaðan koma hugmyndim-
ar?
„Það má segja að ég sé í algleym-
isáStandi, ég veit yfirleitt ekki af
mér á meðan ég er að spila. Undir-
meðvitundin ræður ferðinni og ein-
staklingurinn eg er varla lengur með
í myndinni. Ég reyni að losna við
sjálfan mig, ef svo má komast að
orði. Þegar ég hlusta á upptökur af
tónleikum mínum finnst mér stund-
um erfitt að átta mig á að það sé
ég sem spila. Að ég geti spilað svona
vel — eða á hinn bóginn að ég hafi
gert hin eða þessi mistök. Hins veg-
ar er það ævinlega svo að því minni
umhugsun sem er á bak við einstök
tilbrigði í leiknum, ákvarðanir sem
teknar eru á meðan á tónleikunum
stendur, þeim mun réttari reynast
þær vera:“
— Áttu við að umhugsun og yfir-
vegun spilli fyrir? Að hún geri okkur
huglausa eins og Hamlet sagði?
„Nei, ekki er það beinlínis. Auðvit-
að verður að vera umhugsun og yfir-
vegun, og auk þess mikil og góð
kunnátta. Það sem ég er að reyna
að segja er þetta: Sannleikurinn
kemur ekki fram nema milliliðalaust
sé leikið og umhugsunarlaust meðan
á því stendur. En þetta er ekki hægt
nema vera fyrst búinn að ganga í
gegnum þolraun yfirvegunar og
menntunar. Aðeins þannig er maður
búinn undir að taka réttar ákvarðan-
ir á réttum tíma. En þá bjargar
manni enginn leikaraskapur. A slíkri
stundu er maður bara manneskja,
einstaklingur, og spurningin sú hvað
maður hefur fram að færa.“
— Þú leggur greinilega ærið uppúr
hugsunarhætti eða heimspeki að
baki tónlistinni. Það sem þú hefur
nefnt um sameiningu trúarbragða
eða nýjan hugsunarhátt tónlistar-
manna minnir dálítið á hugmyndir
rússneskra heimspekinga á síðustu
öld og fram að byltingu. Finnurðu
til skyldleika við þá eða finnst þér
hugmyndir þínar yfirhöfuð vera
sprottnar úr rússneskum jarðvegi?
„Nei, ég tel hugleiðingar mínar
fyrst og fremst sprottnar úr tónlist,
en ekki tilheyra rússneskri menningu
eða rússneskri heimspeki sérstak-
lega. Hinsvegar hef ég lesið verk
margra rússneskra heimspekinga
einsog til dæmis Vladímírs Solovjofs
og Nikolaís Berdjaéfs og auðvitað
hefur það haft áhrif á mig. En í
mínum huga var Rússland alltaf
tengiliður austurs og vesturs. Rússn-
esk menning markast af áhrifum úr
báðum áttum. Mér er ofar í huga
alheimsmenning sem stendur ofar
straumum og stefnum einstakra
þjóða eða hópa.“
IILETPT TIL
VESTLRLAADA 1985
— Hvenær fórstu að spila eins og
þú gerir núna, af fingrum fram?
„Það er orðið nokkuð síðan. En
það má segja að ég hafi öðlast vin-
sældir uppúr 1975 og þá fyrst og
fremst sem djasspíanóleikari. Ég var
sá fyrsti í Sovétríkjunum sem fékk
leyfi til að halda djasstónleika í stóru
tónleikahúsunum. Það er að segja
sá fyrsti sem gat haft djasstónlist
að atvinnu. Síðan hef ég spilað í öll-
um helstu borgum Sovétríkjanna.
Ekki löngu síðar fór ég að spila eins-
og ég geri nú, eða þróa það með
mér.“
— En aðstæður þínar breyttust
allnokkuð eftir að Gorbatsjov komst
til valda, er ekki svo?
„Jú, það er nokkuð til í því. Fram
til 1985 fékk ég aðeins leyfi til að
spila í sósíalísku löndunum. Þótt ég
fengi mörg boð frá Vesturlöndum
var mér ekki hleypt þangað. En
maður sætti sig við þetta. Á þeim
tíma var ég fjarri stjórnmálum og
taldi mig ekkert hafa fram að færa
á þeim vettvangi. Maður gat ekki
séð að stjórnmálaþátttaka fengi
neinu breytt. Þetta hefur hins vegar
breyst á síðustu árum. Nú finnst
mér það nánast skylda mín að láta
gott af mér leiða í félagsmálum.
Meðal annars þess vegna tók ég að
mér að stjórna listamiðstöð sem tek-
ur til allra Sovétríkjanna. Það eru
breytingatímar á öllum sviðum og
maður vill taka þátt í breytingunum."
— Finnst þér áheyrendur almennt
skilja tónlistina hjá þér, það er að
segja hvaða hugsun liggur að baki
henni?
„Það er auðvitað misjafnt einsog
gengur. Það hefur heilmikið verið
skrifað um mig uppá síðkastið og
mér finnst reyndar að fáir gagnrýn-
endur skilji mig svona í fyrsta skipt-
ið. Þeir vilja sífellt vera að flokka
tónlistarmenn. Þeir týna sér í vanga-
veltum um hvaða tónlist ég sé að
spila, hvaða stefnu í djassi ég til-
heyri.“
— En hvert verður nú framhaldið
hjá þér? Til hvers ætlarðu til dæmis
að nota þessi tæki sem hér eru?
„Tölvan þarna og hljómflutnings-
tækin tilheyra reyndar öðru verkefni
sem ég er að vinna að núna ásamt
söngvara. En það breytir engu um
tónleikana sem ég held á Islandi.
Þar mun ég halda tónleika eins og
ég hef gert, spila af fingrum frarn."