Morgunblaðið - 17.07.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. JULI 1990
Nokkrar athugasemdir
við íslenskan söguatlas
eftirHarald
Matthíasson
Meðal bóka,_ er út komu fyrir
síðustu jól, var íslenskur söguatlas.
Nafnið vakti þegar athygli mína.
Þó dróst það þar til nú á vordögum
að ég eignaðist bókina.
íslenskur söguatlas er mikið rit
vöxtum, í stóru broti, alls 230 bls.
að meðtalinni heimildaskrá, korta-
skrá og efnisyfirliti. Til viðbótar eru
boðuð tvö bindi síðar.
Margra grasa kennir í bókinni.
Auk sjálfrar sagnfræðinnar eru þar
ýmsar greinar, henni tengdar, svo
sem jarðfræði, ýmsir þættir hennar,
gróðursaga og landeyðing, einnig
bókmenntafræði o.fl., sömuleiðis
myndir. Kort eru þar miklu fleiri
en venjulegt er í bókum, og eru það
ekki síst þau sem veita góða sýn
yfir efnið. Mér virðist þar víða vera
vel og skilmerkilega sagt frá, en
ég tel mig ekki dómbæran um
ýmislegt af því sem þar er ijallað
um og ræði því eigi nánar um það,
en vil aðeins víkja að því efni sem
ég hef mestan áhuga á, en það er
landnámsöldin og hvernig er tekið
á því efni í bókinni.
Kaflinn um fund landsins hefst
á 36. bls. og segir frá fornum sögn-
um til íslands, og á 37. bls. er kort
er sýnir íslandssiglingar Naddoðds,
Garðars og Flóka, og er það mjög
til glöggvunar.
Landsnámskaflinn sjálfur er á
38.:45. bls.
Á öftustu kápusíðu segir að bók-
in sé tmamótaverk. Síðan segir orð-
rétt: „Hér er íslandssagan sett fram
með samspili hnitmiðaðs texta,
glæsilegra litmynda og frumteikn-
aðra korta.“
Ekki er lítið á seyði, og þarf
mikið til að standa undir slíku stór-
lofi. Þó er ég viss um að margir
eftir Kristínu
Einarsdóttur
í grein sem ég skrifaði í Morgun-
blaðið nýlega var íjallað um mörg
álitamál sem varða áiiðnað og fyrir-
hugað risaálver hérlendis. Hér á eft-
ir verður rætt um einn þátt til viðbót-
ar, það er umhverfismálin og hætt-
una á skaðlegri mengun frá áliðn-
aði. í þeim efnum verður að gera
ýtnastu kröfur um mengunarvarnir
og ekki minni en gerðar eru í ná-
grannalöndunum. Reynslan af álver-
inu í Straumsvík ætti að sýna okkur
að verksmiðjueigendur ganga eins
langt og hægt er til að koma sér hjá
kostnaði við inengunarvarnir. í sam-
komuiagi milli íslensku ríkisstjórnar-
innar og Alusuisse eru ákvæði um
að mengunarvarnir skuli vera sam-
kvæmt góðum siðvenjtim í öðrum
löndum. Allir vita hveijar efndirnar
hafa verið.
Fullyrt er að tryggðar verði full-
nægjandi kröfur um mengunarvarnir
og umhverfisvernd í nýju álveri. Enn
virðist þó ekki vera búið að skil-
greina hvað er fullnægjandi í þessu
sambandi og er ástæða tii að óttast
þá hlið málsins. Mengun frá álverum
er einkum ryk, flúoríð, bi'ennisteins-
díoxíð og úrgangur frá kerjum og
rafskautum. Allir þessir þættir geta
valdið skaða í umhverfinu. Því er
mikilvægt fyrir okkar viðkvæmu
náttúru að gera miklar kröfur til
mengunarvama og þá einnig til ál-
vers, ef það verðurbyggt hér á landi.
Brennisteinsdoxíð ogsúrt regn
Brennistéinsdíoxíð er éitt þeirra
efna sem valdið hafa stórfeildum
skaða í umhverfinu. í Evrópu hafa
kaflar í bókinni eiga þetta hrós
skilið, einnig landnámskaflinn að
nokkru, en því miður ekki öllu leyti.
Hrósið beinist að þrennu: hnit-
miðuðum texta, glæsilegum lit-
myndum og frumteiknuðum kort-
um.
Litmyndirnar eru fallegar og
bókarprýði. En í sagnfræðiriti er
ekki nóg að hafa fallegar myndir,
heldur þurfa þær að vera textanum
til skýringar. Þess er víða gætt í
bókinni, en þó ekki alls staðar.
Neðst á 42. bls. er mynd af Nátt-
faravík, og segir í myndartexta að
þar hafi Náttfari numið land. Þetta
er varla rangt, en villandi þó. Mætti
ætla af myndartexta að þarna hefði
Náttfari búið, en það er ekki. Mynd-
in sýnir hvar Purká rennur til sjáv-
ar. Þar er dálítil eyri með sjávar-
gijóti, graslendi ekkert, en klettar
upp af henni. Líklegt er að víkin
hafi verið í landnámi Náttfara, en
þarna hefur aldrei bær verið. En
nokkru norðar er Naustavík. Þar
var bærinn. Þar er grasgefið land
og allgott til útræðis. Þótti þar fyrr-
um góð bújörð. Var tekið svo til
orða að bóndinn þar hefði ætíð ver-
ið veitandi, en aldrei þiggjandi.
Mynd af Naustavík hefði átt að
vera í bókinni, ef sýna ætti þann
stað sem líklegastur var til að vera
bólstaður Náttfara. Þarna eru
margar smávíkur, og heita þær nú
einu nafni Náttfaravíkur.
Texti bókarinnar er sagður hnit-
miðaður: í Landnámukaflanum eru
teknar upp eða endursagðar klaus-
ur um landnámsmenn, eingöngu þá
er Landnáma telur göfgasta. Þetta
er ef til vill eina ráðið til að ekki
verði of langt mál, en það verður
til þess, að ýmsir merkir landnáms-
menn verða út undan, t.d. í Árnés-
sýslu Bröndólfur _ og Már, synir
Naddoðds er fann ísland, og Þránd-
heilu skógasvæðin beðið alyarlegan
hnekki vegna mengunar. I Noregi
og Svíþjóð hefur súrt regn valdið því
að fiskur í ám og vötnum hefur drep-
ist og sums staðar hefur súrnunin
valdið aldauða í vötnum. Auk þess
getur brennisteinsdíoxíð haft áhrif á
heilsu fólks, eyðileggingu á menning-
arverðmætum og tæringu á málm-
um. Nú er lagt kapp á það á alþjóða-
vettvangi að draga úr losun brenni:
steinsdíoxíðs út í andrúmsloftið. í
upplýsingum sem mengunarvarna-
deild Hollustuverndar ríkisins gaf
iðnaðarnefnd Alþingis segir m.a.: „Á
ísiandi erum við svo lánsöm að þurfa
lítið að nota orkugjafa sem valda
mikilli brennisteinsdíoxíðmengun.
Við getum þvf gert þær kröfur til
umhverfis okkar að mengun af þess-
um völdum sé í lágmarki og þannig
tekið mið af viðkvæmasta þættinum,
þ.e.a.s. gróðri, þegar sett eru viðmið-
unarmörk fyrir þetta efni... Þar
sem veðurfari á landinu er þannig
háttað að gróður á erfitt uppdráttar
er ekki síst ástæða til að vernda
gróðurinn fyrir mengun þar sem það
er mögulegt."
Ekki má gefa eftir varðandi
mengunarvarnir
Mikilvægt .er að ekki sé slegið af
að því er varðar ýtrustu kröfur um
hreinsun á þessu efni. Nokkuð hefur
borið á því að undanfömu að reynt
sé að gera lítið úr hættu vegna
brennisteinsdíoxíðmengunar vegria
álvers hér á landi. Ég óttast að er-
lendu álfurstarnir haldi að hér verði
þeir ekki skyidaðir til að hreinsa
brennisteinsdíoxíð. Slíkt verður að
telja mikla ósvinnu. Talað er um að
víða hér á landi hafi jarðvegur meiri
möguleika á að taka við vetnisjónum
og því þurfi ekki að gera strangar
ur mjögsiglandi, föðurbróðir Helga
magra.
Sýndar eru ferðir Ingólfs Arnar-
sonar á korti neðst á 39. bls. Þar
er sá galli á, að ferð hans til
Reykjavíkur er sýnd aðeins sjóleið-
is. Líklegt er að skipi hans hafi
verið siglt allt til Reykjavíkur, en
Landnáma segir að Ingólfur hafi
farið um vorið ofan um heiði, þ.e.
úi' Ölfusinu út yfir Hellisheiði. Hefði
átt að sýna þá leið á kortinu.
Textinn í landsnámskaflanum er
lítið annað en uppskrift úr Land-
námu. Ekki ætti að vera mjög
vandasamt að gera þann útdrátt,
en þó koma þar fram meinlegar
villur, einkum í kaflanum um Ketil-
björn gamla. Er sá kafli rúmar sjö
línur í meðalbreiðum dálki, en mér
telst svo til, að þar séu ekki færri
en sex villur.
Ketilbjörn er sagður nema Bisk-
upstungur. Þetta er rangt. Hann
nam Biskupstungu (eint.), þ.e. Ytri
tunguna, en ekki Eystri tunguna.
Hana nam Eyfröður gamli. Hér er
ekkert skeytt um texta Landnámu
eða kort í sömu opnu. Landnám
Eyfröðar er mjög stórt, hefur gras-
lendi og skógur verið allt inr. í Blá-
fell og upp undir Langjökul. Er stór-
kostleg villa að eigna Ketilbirni allt
þetta land.
Þá stendur í Söguatlas: „Land-
nám Ketilbjarnar hefur verið mjög
stórt á sunnlenskan mælikvarða."
Höfundur virðist halda að landnám
á Suðurlandi séu tiltölulega lítil.
Þau eru auðvitað misjöfn, sum til-
töluiega smá, t.d. undir Eyjafjöllum
og víðar í Rangárvallasýslu, en önn-
ur stór. Þannig nema tvö systkin
allar Landeyjar, tvær stórar sveitii'.
Fjórir nema Holtahrepp hinn forna,
sem nú er þijár sveitir. Milli Þjórs-
ár og Hvítár eru sex af átta sveitum
þar, sem einn maður nemur eða
kröfur varðandi efni sem valda súrn-
un. Ekki er hins vegar talað um að
jarðvegur er mjög víða þannig að
hann getur ekki tekið við miklu af
vetnisjónum án þess að súrna veru-
lega. Auk þess leysir sýran áljónir
úr jarðvegi sem berast síðan út í
vötn og geta haft þar skaðleg áhrif
ef þær eru í miklu magni. Það virð-
ist einnig alveg gleymast í þessu
sambandi að skaðleg áhrif á gróður
eru ekki aðeins vegna súrnunar jarð-
vegs heldur ekki síður vegna beinna
áhrifa súra regnsins á plöntumar.
Á ekki að hlusta á
Náttúruverndarráð?
Á fundi Náttúruverndarráðs 3.
maí 1990 var samþykkt bókun þar
sem lögð er áhersla á að ýtrustu
kröfur verði gerðat' til mengunar-
varna í nýju álveri sem kunni að
verða reist hér á landi. Náttúruvernd-
arráð leggur sérstaka áherslu á að
ekki verði slakað á kröfum varðandi
hreinsun á brennisteinsdíoxíði.
Mikilvægt er að með umhverfis-
og mengunarmálin verði ekki farið
þannig að hugtakið „ýtrustu meng-
unarvarnir" verði ekki skilgreint
uppá nýtt og að gefið verði eftir í
þessum efnum.
Slæmar fréttir úr
samningaviðræðum
Nú berast þær fréttir að iðnaðar-
ráðuneytið telji að ekki þurfi að gera
kröfur um fulikomnustu mengunar-
varnir ef reist verður álver hér á
iandi. Einnig berast þær fréttir að
ráðuneytið hafi kallað tii erlenda
aðila sem telji að ekki sé þörf á
hi'einsun á brennisteinsdíoxíði frá
álveri hér á landi, jafnvel ekki þó
því yrði valinn staður í Eyjafirði.
Haraldur Matthíasson
„Kortin eru 13 í
Landinu og Landnámu,
sett saman í 5 í Söguatl-
as. Mér er ánægja ef
einhver hefiir gagn af
því sem ég hef gert og
hefði fuslega veitt leyfi
til kortanna og veit að
eins er um útgefanda.
En forráðamenn Sögu-
atlass hirtu ekki um að
biðja mig um slíkt leyfi,
eru sýnilega kröfuharð-
ari við aðra en sjálfa
sig.“
tveir hveija um sig. Þá er landnám
Ingólfs, eitt hið stærsta á landinu.
Þessi orð höfundar um sunnlenzku
Þetta eru í senn furðulegar og slæm-
ar fréttir.
Hollustuvernd ríkisins þar sem
íslenskir sérfræðingar á sviði meng-
unarvarna starfa hefur ítrekað bent
á nauðsyn fullkominna mengunar-
varna ef álver verðui' reist hér á
landi. Það er eins og iðnaðarráðu-
neytið vilji ekki hlusta á það sem
þeir hafa að segja. Getur verið að
nú þegar sé búið að segja álfurstun-
um að ekki muni verða gerðar kröfur
um ýtrustu mengunavarnir ef þeir
reisa hér álver? Getur verið að
ísienskum mengunarvarnarsérfræð-
ingum sé haldið utan við þetta mál?
Ef svo er, hvers vegna?
Fagurgali á erlendri grund
Nýverið var haldin umhverfisráð-
stefna í Bergen í Noregi. Hana sóttu
m.a. umhverfisráðherra og forsætis-
ráðherra landsins. Þeir komu fram í
ijölmiðlum eftir ráðstefnuna og bý-
snuðust mikið yfir tregðu ýmissa
þjóða við að samþykkja metnaðar-
fulla ályktun varðandi umhverfismál.
Auðvitað ættum við að vera stolt og
ánægð yfir slíkum viðbrögðum en
það sem gerir slíkar raddir hjáróma
er að á sama tíma er flest í ólestri
hér heima og boðaður undansláttur
frá nauðsynlegum mengunai’vörnum.
Ætlar nýi umhverfisráðherrann
virkilega að leggja blessun sina yfir
slíkt eftir öll stóru orðin á erlendri
grund? Nauðsyn-umhverfisráðuneyt-
is felst fyrst og fremst í því að taka
til hendinni heima fyrir.
Aukinn skilningur aimennings
Fólk er almennt að vakna til vit-
undar um að jörðinni hefur verið
ofboðið með mengun og eyðingu
auðlinda og rni þurfi að snúa við
landnámin eru því vitleysa ein, kom-
in inn af slysni eða algerri vanþekk-
ingu á sunnlenzkum byggðum og
landnámum þar.
Rangt er það að Ketilbjörn láti
Þorbrand í Haukadal fá land. Land-
náma segir: „Vísaði Ketilbjörn þeim
(þ.e. Þorbrandi og Ásbrandi syni
hans) til landnáms fyrir ofan múla
þann er fram gengur hjá Stakksá."
Þetta getur ekki þýtt annað en
hann bendir þeim á, að ofan við
Stakksá er ónumið land. Höfundur
hundsar texta Landnámu hér ger-
samlega. Þar segir að Ketilbjörn
nam land „upp til Stakksár", en
þeim orðum brejAir höfundur í
„fram á heiði“, og er vandséð hvern-
ig slíkt getur gerzt.
í Landnámu er „upp“ venjulega
notað um stefnu í landið, og er það
algengt á Suðurlandi enn. En
„fram“ þýðir þar í átt til sjávar eða
þveröfugt við það sem höfundur
notar það. Á Norðurlandi og víðar
þýðir það upp í landið. Þar á það
rétt á sér, en ekki á Suðurlandi.
Loks segir í Söguatlas að Ketil-
björn hafi látið tengdasyni sínum
eftir hluta af landnámi sínu. Hér
er aðeins hálfsögð sagan, því að
dætur hans tvær (ekki ein) fengu
lönd í heimanfylgju og þar með
tengdasynir tveir. Ekki verður séð
af hveiju þessi villa stafar í Söguatl-.
as.
Og þá er það dýri fingurinn'hans
Hafiiða, sem nefndur er í Söguatlas
í sambandi við landnám í Húna-
þingi. Þessi alkunni brandari Skafta
prests, vDýr myndi Hafliði allur,
ef svo skyldi hver limur", er svo
snjall, að menn hafa gert það eitt
að dást að honum án athugunay
svo fjarri sönnu sem hann er. I
orðum Skafta er látið svo, að allar
þessar miklu fébætur, áttatíu
hundruð þriggja álna aura, séu fyr-
ir einn fingur. Síðan hafa allir
gleypt við því umhugsunarlaust,
síðast nú í Söguatlas. En hér var
um meira að véla en einn höggvinn
fingur. Fingurnir voru þrír. Þetta
virðist höfundur greinarinnar í
Söguatlas ekki vita. Hann áréttar
þetta með einn fingur með því að
sýna í Söguatlas á 83. bls. kúahóp
og til hliðar einn fingurbút. En
Hafliða saga og Þorgils tekur fram,
að langatöng fór í sundur með öllu,
Kristín Einarsdóttir
blaði. Álframleiðslu tengir enginn við
friðsæla og óspillta náttúru, heldur
fremur við mengun og ófrið. Álver
á hveiju landshorai eru ekki líkleg
til að laða hingað ferðamenn, né
heldur skapa jákvæða ímynd af mat-
vælaframleiðslu á íslandi. Það er
sama hve margir verða til þess kall-
aðir að þeysast um heiminn til að
sannfæra fólk um að hér sé að finna
frið og ró og óspilíta og ómengaða
náttúru, staðreyndin verður önnur
ef ekki verður stefnubreyting.
Kvennalistakonur telja að aukin
stóriðja og virkjunarframkvæmdir í
hennar þágu séu ekki lausn á þeim
vanda sem við blasir í íslensku at-
vinnulífi. Ókostir slíkra lausna eru
yfirgnæfandi. Því erum við andvígar
stóriðju eins og þeirri sem nú er ver-
ið að troða uppá landsmenn með ál-
bræðslu.
Ilöfundiir er þingmaður
K vennalistans í Rcykja vík.
Umhverfismálin og álver