Morgunblaðið - 12.08.1990, Qupperneq 18

EYJAFJÖRÐUR
Jón Þór Brynjarsson og Lilja Gísladóttir á Hjalteyri.
Þorlákur og Hjördís í Baldursheimi.
Hermann Jóhannesson á Hjalt-
eyri.
_ texti og myndir Ólafur Þ. Stephensen
ALVER er á allra vörum í Eyjafirði. Það rekst ekki svo maður inn í
kaffi á bóndabæ að álverið beri ekki á góma. Kemur álver? Þarf að
koma álver? A það að koma? Þegar rætt er við Eyfirðinga er augljóst
að skoðanir eru mjög skiptar. Sumir eru staðfastir álverssinnar, aðr-
ir gallharðir á móti. Þriðji hópurinn, sem lítið hefur heyrzt í opinber-
lega, er fólk sem telur bæði mótrökin og meðrökin svo sannfærandí,
að það á erfitt með að taka eindregna afstöðu. Margir telja líka að
Eyfirðingar hafí alltof litlar upplýsingar fengið um áhrif álvers, og
að þær upplýsingar sem hafí komið séu misvísandi og óljósar.
Sérstaða Eyjafjarðar í hópi
þeirra héraða, sem rætt er
um að fóstri nýtt álver, er
einkum fólgin í því að óvíða
eru skilyrði til Iandbúnaðar betri á
landinu. Við vestanverðan Eyjafjörð,
þar sem rætt er um að velja álveri
stað, er ekkert hraunflæmi eins og
við Keilisnes, heldur iðjagræn tún
og blómlegir hagar. Bændabýli
standa þar þéttar en víðast hvar
annars staðar. Umhverfisverndar-
sjónannið skipta því kannski ennþá
meira máli þar en á öðrum stöðum.
Eg talaði við fleiri en einn og fleiri
en tvo bændur, sem óttuðust að fólk
myndi fúlsa við landbúnaðarafurðum
úr Eyjafirði vegna flúormengunar frá
álveri. „Þeim fækkar löndunum, þar
sem hægt er að framleiða landbúnað-
arafurðir í ómenguðu umhverfi,"
segir Þorlákur í Baldursheimi. Marg-
ir eru þeirrar skoðunar að þurfi á
annað borð að koma nýtt álver í
landinu, eigi að staðsetja það fyrir
sunnan, þar sem hvort sem er sé
mengun frá öðru álveri.
Hefur aldrei komið til tals hvað
á að verða um okkur
Hjördís Aðalsteinsdóttir og Þor-
lákur Aðalsteinsson, ábúendur í
Baldursheimi í Arnameshreppi, yrðu
meðal næstu nágranna álverksmiðju
ef henni yrði valinn staður sunnan
við Dysnes. Þau eru í hópi ákveðinna
álversandstæðinga. „Ég þori vel að
segja frá því, að ég sé á móti álver-
inu. En ég veit að það vantar atvinnu-
tækifæri, og ég hef engin svör á
reiðum höndum í þeim efnum,“ segir
Hjördís. „En mér finnst að í þessu
gjöfula landbúnaðarhéraði eigi að
stunda landbúnað. Þér hlýtur að
fínnast það líka ef þú ert búinn að
vera hér einhvern tíma. Ég vildi ekki
hætta landbúnaðarstörfum og fara
að vinna í álveri, það væri það síðasta
sem ég vildi í staðinn. Ég óska
mínum börnum þess ekki að fara að
vinna í álveri. Heldur vildi ég sjá þau
í landbúnaði, þótt ég reikni ekki með
að þau leggi hann fyrir sig. Mér
finnst það heilbrigðari störf.“
Hjördís segir að Baldursheimur
yrði í vafasamri fjarlægð frá álveri
við Dysnes hvað mengun snertir.
„Það hefur aldrei komið til tals hvað
á að verða um okkur, það er aldrei
orðað. Það á að borga þeim bætur,
sem verða innan svæðisins, en hvað
með þá, sem eru rétt utan við? Það,
sem vantar líka í umræðuna um álve-
rið, er hinn mannlegi þáttur. Hér
erum við með okkar ævistarf, búin
að byggja upp 'búið. Álver myndi
valda svo mikilli röskun á ýmsum
sviðum í lífi fólksins hér, sem við
sjáum ekki fyrir hvernig verður."
Þorlákur segist þeirrar skoðunar
að búið sé að mata fólk á kolvitlaus-
um upplýsingum um mengun frá ál-
veri, atvinnuástand og leiðir til þess
að bæta það. „Ég held að fólk sé
orðið gersamlega heilaþvegið og
steinsofandi. Það er búið að tönnlast
á því að álver sé það eina, sem dugi,
og hefur ekki verið unnið að neinu
öðru. Við höfum hins vegar sjálf
ekki úrbætur á reiðum höndum, enda
störfum við ekki við slíkt.“
Þeir, sem hlynntir eru álveri, færa
meðal annars fram þá röksemd að
komi stóriðjuver í íjörðinn, muni
þéttbýli stækka og markaður fyrir
landbúnaðarafurðir einnig. „Það er
ekki mikið mál að flytja landbúnaðar-
vörur til á íslandi," segir Þorlákur
við þessu. „íslendingum fjölgar ekki
við það að álver komi, þótt kaup á
landbúnaðarafurðum myndu kannski
aukast, hvar sem álver yrði sett nið-
ur.“
Verður einhverju að fórna
fyrir atvinnuna
Þótt landbúnaður sé blómlegur í
Eyjafirði er atvinnuleysi í þéttbýlinu.
Álverssinnar vísa í bágt atvinnu-
ástand, og það þykja vissulega flest-
um þung rök. Á Hjalteyri, sem yrði
næsti þéttbýliskjarni við álver á Dys-
nesi, hitti ég Hermann Jóhannesson,
sem lauk námi í rafvirkjun fyrir
tveimur árum, en er nú atvinnulaus.
Hann segir mér að hann sé í hópj
átta atvinnulausra rafvirkja á Akur-
eyri og í nágrenninu. Hann er uppal-
inn á Hjalteyri. „Þegar ég var fyrst
spurður hvernig mér litist á að fá
álver í íjörðinn, sagði ég að mér fynd-
ist það ljótt,“ segir hann. „En ein-
hveiju verður að fórna fyrir vinnuna.
Það hlýtur að vera hægt að byggja
álver þannig að það beri minna á
því.“
„Fólkið hér er búið að ákveða að
ef álverið kemur ekki, fari allt í lá-
deyðu. Að því leyti er umræðan kom-
in á lágt plan,“ segir Hermann. Hann
segir að þótt álveri fylgi ýmsir gall-
ar, virðist sem engir aðrir kostir séu
fyrir hendi, sem menn séu tilbúnir
að leggja peninga í. Þess vegna seg-
ist hann orðinn hlynntur álveri, en
setur það skilyrði að það yrði útbúið
beztu mengunarvörnum, sem völ er
á. Hann segist þekkja marga, sem
hugsi sér til hreyfings úr héraðinu
ef ekkert gerist í atvinnumálunum.
Sjálfur ætlar í skóla næsta vetur, en
segist síðan munu sjá til, kannski
eigi hann ekki aðra kosti en að fara
suður. „Ég vann í tvö ár eftir skólann
og hef aldrei komið inn í einbýlishús
í byggingu. Það virðist enginn þora
að byggja neitt, nema þá Ijölbýlishús
og félagslegar íbúðir."
Annars verður einstefna á
höfuðborgarsvæðið
Lilja Gísladóttir og Jón Þór Brynj-
arsson eru ung hjón á Hjalteyri og
sækja bæði vinnu til Akureyrar eins
og margir Hjalteyringar. Hún er
sjúkraliði á Fjórðungssjúkrahúsinu,
en hann vinnur hjá Securitas. „Það
er nauðsynlegt að fá stóriðju hingað.
Það verður að skapa ný atvinnutæki-
færi á einhvern öflugan hátt,“ segir
Lilja. „Annars verður bara einstefna
í fólksflutningum á höfuðborgar-
svæðið.“ Þau segja að það sé alvar-
legj; mál þegar nokkur hundruð
manns séu atvinnulaus frá september
og fram í marz. Jón Þór segir að það
sé spurning hversu stórar fómir eigi
að færa í umhverfismálum fyrir betra
atvinnuástand, en ennþá hafi enginn
bent á betri atvinnukosti.
„Þetta virðist vera eina lausnin
fyrir landsbyggðina. Það má ekki
horfa fram hjá því að það er nauðsyn-
legt að skapa henni gjaldeyristekjur.
Ef álverið kemur fyrir sunnan er það
stóráfall fyrir landsbyggðina.
Straumurinn myndi liggja suður, og
hér er til dæmis fjöldi af iðnaðar-
mönnum, sem bíður bara eftir því
að fá að vita hvar álverið kemur,“
segja þau.
Þau taka undir það að ekki hafi
verið nægilegt upplýsingastreymi til
almennings í Eyjafirði um áhrifin af
álveri. Þau segjast aðallega fá sína
vitneskju úr ijölmiðlum, fyrir utan
einn kynningarfund, sem hafi verið
haldinn. Erfitt sé fyrir almenning að
mynda sér skoðun, þar sem hann
hafi ekki sérfræðiþekkingu á áhrifum
stóriðju.
En hvaða beinan persónulegan
ávinning sjá þau af því að fá álver
í nágrennið? Jón segist sjálfur myndu
sækja vinnu í álverinu, það yrði
styttra og hagkvæmara. „Það kæmi
mikil þjónusta í kring um álver og
þensla myndi aukast hér í hreppnum
og á Norðurlandi yfirleitt,“ segir
Lilja. Fólk myndi sækjast eftir að
búa hér.“
Menn flytja ekki í einum hvelli
Nafnarnir Þórður, Ingibjörg Arnsteinsdóttir kona Þórðar yngri,
og Trausti Orn Þórðarson.
YERÐI álveri valinn staður í
Eyjafírði þykir sennilegast að
það verði við Dysnes, í Arnarnes-
hreppi við vestanverðan fjörð-
inn. Árskógsströnd þykir tæp-
lega koma til greina lengur, þar
sem erlendir eigendur álversins
myndu væntanlega krefjast þess
að þorpin þar, Árskógssandur
og Hauganes, vikju fyrir verk-
smiðjunni.
Iraun er lóðin, sem Iðnþróunarfé-
lag Eyjafjarðar hefur nú mælt
út fyrir álver, alls ekki á Dysnesi
lengur. Dysnes er norðan við Pálm-
holtslæk svonefndan, og þar var
möguleg staðsetning álverksmiðju
upphaflega hugsuð. En nú hefur
lóðin verið færð suður fyrir lækinn
^egna þess að þar þykir hagstæð-
ari jarðvegur. Lóðin lendir að
stærstum hluta í landi Hvamms,
en sneiðar af henni einnig á jörðun-
um Ósi og Hofteigi. Að miklu leyti
er um að ræða óræktað land, hoit
- segirÞórður
G. Þórðarson,
landeigandi í
Hvammi
og mýri, sem að hluta til hefur
verið ræst fram. í landi Hvamms,
sem liggur niður að sjó, voru áður
sex þurrabúðarbýli á sjávarbakk-
anum, en þau hafa lagzt af. Aðeins
eitt býli er nú niðri á sjávarbakkan-
um; Litli-Hvammur.
Ábúandi í Hvammi er Þórður
R. Þórðarson, en hann leigir jörðina
af föður sínum, Þórði G. Þórðar-
syni. Þeir feðgar segjast ekki hafa
myndað sér endanlega skoðun á
því, hvort álverið eigi að koma eða
ekki. Til þess hafi greinargóðar
upplýsingar skort, og málin hafi
þróazt hratt. Það er þó greinilegt
að þeir eru ekki með neinar stjörn-
ur í augunum yfir því að þurfa
hugsanlega að láta jörðina undir
álver og bregða búi. „Maður er svo
sem ekkert tilbúinn að selja,“ segir
Þórður eldri, þegar hann er spurður
hvort hann myndi selja jörðina
undir álverslóð. „Ég held að það
séu margir hér í Eyjafirði, sem eru
ekki of hressir yfir menguninni, og
trúa því ekki að þetta komi hér í
eitt af gróðursælustu héruðum
landsins."
Þórður segist hræddur um að
þegar fram í sækir vilji neytendur
ekki kaupa landbúnaðarafurðir úr
Eyjafirði, þrátt fyrir að mestur
hluti þeirra verði framleiddur það
langt frá álverinu að þær verði
ómengaðar. „Almenningsálitið
gæti snúizt þannig," segir hann.
Hann segir að mengunarhættan
geti verið mjög mikil í Eyjafirði
vegna lognsins og hárra fjalla
beggja vegna fjarðarins. „Sam-
kvæmt nýjustu áætlunum yrðu 900
metrar frá efri húshliðinni á álver-
inu og hingað upp að fjallinu, sem
er 860 metrar."
„Venjan er þegar bændur bregða
búi að þeir auglýsa jörðina sína
einhvern tímann eftir jól, selja hana
svo að vori. Það tekur alltaf sinn
tíma, það er ekki eins og í bæjunum
þar sem menn ákveða einn daginn
að selja íbúðina, ganga frá sölunni
daginn eftir og flytja þriðja daginn.
Svoleiðis gengur það ekki fyrir sig
úti í sveit. Þar að auki hafa engar
af jörðunum hér verið auglýstar til
sölu,“ segir Þórður eldri. „Éf menn
ætla svo að koma og banka á dyrn-
ar og segja að maður eigi að gefa
kost á jörðinni sinni í hvelli, það
þykja manni undarlegir viðskipta-
hættir.“