Morgunblaðið - 09.09.1990, Síða 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 1990
FYRIR tveimur árum kom út bók eftir háaldraðan Breta, RanaldSdjöneiair, þar ísetn vþann lýsti ótrúlegum
ævintýrum sem hann rataði í þegar þegar hann ferðaðist illh íran í Ford-bifreið 1926. Nokkrum
mánuðum síðar lézt höfundurinn, 99 ára að aldri, og enn ótBÚlégri saga .varð ljós, Ronald Sinclair
reyndist vera dulnefni, sem hann hafði notað í 70 ár. Mestallait þann tímaTiafði hann starfað í brezku
utanríkisþjónustunni og er hann lézt vissi aðeins einn sagnfræðingur hver hann var í raun og veru.
Til Mið-Asíu í leynilegum erindagerðum: Teague-Jones 1918.
Sipclair hét réttu nafni Regin-
ald Teague-Jones og hafði
skipt um nafn vegna þess
að skömmu eftir fyrri
héimsstyijöldina ■ hafði
bolsévíkaleiðtoginn Leon
Trotsky kveðið yfir honum dauða-
dóm, líkt og þegar Khomeini erki-
klerkur lýsti rithöfundinn Salman
Rushdie réttdræpan í fyrra. Sinclair
hafði séð sér þann kost vænstan að
láta sig hverfa af ótta við hefnd
bolsévíka.
Hvað hafði Teague-Jones til saka
unnið? Hann hafði verið bendlaður
við morð á 26 kommissörum bolsé-
víka í Bakú 20. september 1918, í
borgarastríðinu eftir rússnesku bylt-
inguna. í Bakú, höfuðborg Az-
erbajdzhans, er minnismerki um
þessa kommissara. Bijóstmyndum
af þeim hefur verið raðað umhverfís
torg og á því miðju er líkneski af
syrgjandi verkamanni. Lágmynd úr
graníti sýnir aftökuna.
Á hveiju ári fer fram minningar-
athöfn um fórnarlömbin í Bakú. ÖH
skólaböm í Sovétn'kjunum þekkja
sögu þeirra, en hún er lítt kunn á
Vesturlöndum. Frá upphafi hafa
rússneskir kommúnistar kennt Bret-
um um aftökuna, fyrst og fremst
Teague-Jones. Því hefur alitaf verið
haldið fram í sovézkum ritum að
hann hafi að minnsta kosti fyrirskip-
að aftökuna og ef til viil haft um-
sjón með henni.
Frá reynslu Teague-Jones segir í
nýútkominni bók,
Njósnaranum
sem hvarf, sem
grundvallast á
endurminningum
hans og dagbók-
um. Hann greinir
aðeins , lausiega
frá morðunum og
neitar þyí stgðfastlega að hann hafi
verið viðriðinn þau á nokkurn hátt.
Raunar var hann staddur í rúmlega
350 kíiómetra fjarlægð þegar aftak-
an fór fram.
Úlfaldahræ í vatnsbólum
Reginald Teague-Jones var 29 ára
höfuðsmaður á Indlandi þegar
rússneskir bolsévíkar sömdu frið við
Þjóðveija og Tyrki 1918. • Upp-
lausnarástand ríkti á öllum austur-
vígstöðvunum og fátt var um vamir
á svæðinu við Kaspíahaf. Bakú og
olíulindimar þar voru í hættu og
olían gat ráðið úrslitum í stríðinu.
Leiðin til Afghanistans og Indlands
stóð opin og Þjóðveijar og Tyrkir
virtust geta sótt þangað án þess að
Bretar fengju rönd við reist (þeir
réðu enn Indlandi).
Nokkrir leyniþjónustuforingjar
voru sendir í flýti til Túrkistans og
nálægra svæða suðaustur af Kaspía-
hafí til þess að hvetja íbúana að
veijast sókn fjóðveija og Tyrkja
með stuðningi Breta. Teague-Jones
var einn þeirra og hæfari maður var
vandfundinn. Hann hafði alizt upp
í St. Pétursborg og stundað þar nám
og talaði rússnesku, þýzku, frönsku,
persnesku og hindí reiprennandi.
Hann hafði starfað í indversku lög-
reglunni, utanríkisdeild indversku
stjórnarinnar og leyniþjónustu hers-
ins í Delhi og stjórnað njósnum
Breta við Persaflóa um skeið-
Teague-Jones var úrræðagóður
og lét sér hvergi bregða, þótt virðing
fyrir mannslífum væri engin í Mið-
Ásíu. Njósnarar og misindismenn
voru á hveiju strái og heimamenn
áttu stöðugt í innbyrðis átökum.
Samgöngur voru slæmar og ferðin
frá Indlandi var erfíð. Vatnsból
höfðu eitrazt af úlfaldahræjum og
ef te var hellt í bolla fylltist hann
af flugum. Auðvelt var hins vegar
að rata, því að meðfram leiðinni
vom beinagrindur eins og vörður.
Ungur liðsforingi, Ward, slóst í
för með Teague-Jones, þar sem harm
var líka á leið til Túrkistans. Hann
hafði fengið hermálaráðuheytið( í
Lundúnum til að senda hann þangað .
með viðkomu í Kanada og Japan til
að sprengja upp járnbrautarbrú og
stöðva þar með hugsanlega sókn
Tyrkja inn í Afghanistan. Teague-
Jones komst að því að engin slík brú
var til.
Teague-Jónes hafði falið' rússn-
eska peningaseðla
í fóðrinu á yfirhöfn
sinni. Ágjarnir
toilverðir mundu
láta sér þá nægja,
ef þeir tækju upp
á því að leita að
peningum. Megnið
af fjármunum síh-
um faldi hann í poka úr segldúki,-
sem var ætlaður undir vatn. ‘
Stökk út um gluggann
í Mið-Asíu þurfti Teague-Jones
að eiga samskipti við Rússa, Armena
og Tyrki, Tatara, Túrkmana Qg
Kúrda, Kósakka og Daghestana^,
ættflokkahöfðingja og launmorð-*
ingja, bolsévíka, mensévíka og slótt-
uga stjórnmálamenn, jámbrautar-
starfsmenn og indverska hermenn.
•í Kútsjan fékk Teague-Jones
Armena til liðs við sig og tryggði
velviljað hlutleysi Kúrda. Kvöld eitt
var haldin veizla í tilefni af því að
brezki verzlunarfulltrúinn átti af-
mæli. Teague-Jones ákvað að laum-
ast í burtu Þegar veizlan stæði sem
hæst og leita að skjölum í húsi
tveggja grunsamlegra veizlugesta.
„Þegar setzt var að borðum,"
skrifaði hann, „kom þjóijn gestgjafa
míns inn með símskeyti, eins og til
ERLEND
HRINGSJÁ
efúr Gudm. Halldórsson
Astrakhan.
Aral-
vatn
Tasjkent
ifttovodsk
Samarkand
Bokhara
.Kízíl Arvat
Askhabad
Enzeli1
Kútsjan •
í K^A S M I R
Peshawar
Kabúl •
AFGANISTAN
Armitsar
Lahore.
Simla
DELHI'
Tíflis
Meshed
Teheran
500 km
—i
áfí
var ætlazt. Eg opnaði þ^ð, komst
að því að það var á dulmálc og bað
um leyfi til að upp standd frá borð-
um og ráða það í næsta hérbergi,
sem var svefnherbe*gi mitt. í þessu
herbergi voru svartuV rrytxíkanahatt-
ur og yfirhöfn gestgjafa Smíns. Gat
nokkur samsærismaður h'ugsað sér
betra dulargervi? Ég selti á mig
hattinn, fór í yfirhöfnina og stöítk
út um gluggann." . »;■
Teague-Jonesukomst ekki inn í
húsið og sneri fómhentur til baka.
Ward var feginn að sjá hann aftur.
Teague-Jones komst að því hann
hafði haldið á hlaðinni skammbyssu
undir BöriSSiijnum frá því veizlan
höfst,^.- t-; ,
jyöcir Þjóðvetjar vorii at-
hafnasamnr á þessum slóðum og
bolsévíkar virtust-eiga við þá náið
samstarf, Tyrkir ráku harðan áróður
meðal Túrkmana og annarra mú-
hameðslma íbúa. Þjóðveijar keyptu
baðmuíW miklu magni og ætluðu
að flytja mestalla- uppskeruna yfir
Kaspíahaf með hjálp bolsévíka.
Teague-Jones tókst hins vegar að
koma í veg fyrir ráðagerðina með
fölsuðu skeyti. Samkvæmt því hafði
verið hætt við að flytja baðmullina
og skipunum, sem áttu að sækja
hana, var sagt að snúa við. Loft-
skeytastöðinni var því næst lokað
vegna „bilunar".
Skothríð á kvöldin
Bolsévíkar ríktu með harðri hendi
á Túrkistansvæðinu fyrri hluta árs
1918. Grimmd þeirra mætti and-
stöðu og sérstakur kommissar, Letti
að nafni Fralov, var sendur frá Tasj-
kent til að koma á reglu.
Fralov kom sér fyrir í Askhabad
ásamt 100 austurrískum og ung-
. verskum lífvörðum og hélt uppi ógn-
arstjórn. Þegar hann hafði stjórnað
morðum og aftökum á daginn settist
hann að sumbli með lífvörðum sín-
um.^Jívöldunum lauk oftast með
því ao hann þaut um bæinn í bifreið
ásamt hópi drukkinna kvenna og
skaut af skammbyssu á alla glugga,
sem hann sá ljós í.“
Þegar handtaka átti járnbrautar-
starfsmenn í Kízíl Arvat 12. júlí var
Fralov sýndur mótþrói og hann
skaut þijá þeirra til bana. Þegar það
fréttist tóku járnbrautarstarfsmenn
völdin í Askhabad í sínar hendur og
níu kommissarar voru myrtir. Fralov
var veginn í Kízíl Arvat ásamt konu
sinni og enginn manna hans komst
lífs af. Bolsévíkar í Krasnovodsk við
Kaspíahaf gáfust einnig upp og allt
svæðið var leyst undan sovézkum
yfirráðum.
Skuggalegir leiðtogar járn-
brautarstarfsmanna, Fúntikov, Dok-
hov og Kúrilev, tóku við stjórninnr
í Askhabad. Þeir voru úr Þjóðbylt-
ingarflokknum og Fúntikov varð
. forseíi svokallaðrar framkvæmda-
nefndar eða forsætisráðherra. Hann
var sífellt drukkinn og Teague-Jones
taldi hann óhæfan.
þetta leyti komst brezkt her-
Jið til Énzeli við suðvestanvert Kasp-
íahaf frá Persíu, en Tyrkir sóttu--til
Bakú. í Bakú bitust fimm nefndir
um völdin: bolsévíka, íbúa Mið-Kasp-
íahafssvæðisins, Armena, Kaspía-
hafsflotans og andstæðinga bolsé-
víka. Andstæðingar bolsévíka og
Armenar vildu beijast, en bolséfdkar
ekki. Yfirmaður rússneska herliðs-
ins, Bítsjerakov hershöfðingi, var á
vígstöðvunum og stuðningsmenn
hans í Bakú reyndu að safna liði og
senda honum aðstoð.
Undir Serbíufána
í ágústbyrjun tókst að koma í veg
fyrir að Tyrkir og Þjóðveijar tækju
Bakú og framvarðarsveitir brezka
hershöfðingjans Dunsterville sóttu
inn í bæinn. Sama dag komu þýzkir
herráðsforingjar með gufuskipi til
Bakú og spurðu um aðalstöðvar
■