Morgunblaðið - 21.09.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 21. SEPTEMBER 1990
Minna er betra
eftirHelga
Kristbjarnarson
Það mun hafa verið Vilmundur
Gylfason sem fyrstur íslenskra
stjórnmálamanna benti á þá stað-
reynd að ástæðan fyrir því að við
ættum að forðast stóriðju er ekki
sú að stóriðja valdi mengun, heldur
hitt að stóriðja er fjárhagslega
óhagkvæm. Við íslendingar erum
minnt á þessa staðreynd reglulega
þegar við greiðum rafmagnsreikn-
ingana okkar, því að þrátt fyrir
lágan framleiðslukostnað þurfum
við að greiða hærra verð fyrir raf-
orkuna en margar nágrannaþjóðir
okkar. Það var reyndar hagfræð-
ingurinn E.F. Schumacher sem
fyrstur sýndi fram á að smáiðnaður
hlyti alltaf að vera hagkvæmari en
stóriðja og að hagnaður sem menn
telja sig sjá af stóriðju er fenginn
með bókhaldsaðferðum þar sem
mörgum mikilvægum áhrifum stór-
iðju á þjóðarbúið er sleppt. Algeng-
asta villan sem menn gera er að
leggja í áhættu án þess að hækka
ávöxtunarkröfu þess fjármagns
sem hætt er, menn dreifa ekki
áhættu heldur Ieggja allt undir eins
og við gerðum í fiskeldinu. Þegar
vel gengur er talað um hagnað, en
þegar illa gengur er talað um óhöpp
sem ekki var hægt að sjá fyrir.
Oft reikna menn ekki með breyt-
ingum á viðhorfum fólks t.d. aukn-
um kröfum um mengunarvarnir og
andstöðu við einhæfa og heilsuspill-
andi vinnu, þannig að kostnaður
við mannlega þáttinn er vanmetinn.
Loks vanmetá menn alltaf kostnað-
inn við ójafnvægið og þensluna sem
stóriðjan veldur.
Reynsla okkar
Sumir telja að til að tryggja eðli-
lega viðskiptahætti ætti maður
aldrei að hafa meira en 10% við-
skipta sinna við einn og sama aðil-
ann. Þessa reglu braut Landsvirkj-
un illilega þegar samið var um
orkusöluna til ísal á sínum tíma.
Það kom líka fljótt á daginn að
þetta fyrirtæki var allt of stórt
fyrir íslenskt þjóðlíf. Magnús heit-
inn Kjartansson þáverandi iðnaðar-
ráðherra reyndi fyrstur manna að
fá Isal til að koma upp fullnægj-
andi mengunarvörnum en þetta
reyndist ótrúlega erfitt. Jón Þórð-
arson var fenginn til að hanna vot-
hreinsibúnað fyrir álverið en það
dró málið á langinn og smám sam-
an kom í Ijós að ísal hafði ekki
áhuga á að setja upp neinn vot-
hreinsibúnað, heldur að þæfa málið
þangað til þessi óþægilegi ráðherra
var farinn frá völdum. Eftir daga
Magnúsar var settur upp ódýr og
gagnslítill þurrhreinsibúnaður og
enn liggur gula skýið yfir álverinu.
Sama gerðist þegar annar ráðherra
hugðist koma lögum yfir ísal fyrir
augljóst bókhaldsmisferli. Isal
þæfði einfaldlega málið og smám
saman kom í ljós að þetta fyrir-
tæki var of stórt til að við gætum
nokkuð við það ráðið. Við eigum
svo mikið undir þeim að við höfum
ekki efni á að setja þeim stólinn
fyrir dyrnar.
Athyglisvert er að bera ísal sam-
an við Járnblendifélagið á Grund-
artanga, en það rekur miklu minni
verksmiðju sem hefur fallið mun
betur að íslensku þjóðlífi. Meðan
ísal hefur staðið í stöðugum erjum
við starfsmenn sína heyrist nánast
aldrei um vinnudeilur á Grundar-
tanga. Og meðan álverið í Straums-
vík er rekið með annars flokks
hálfúreltum tæknibúnaði hafa
Grundartangamenn haft metnað til
að þróa nýjar aðferðir sem vekja
athygli erlendis og tekið þátt í vöru-
þróun með Sementsverksmiðjunni
og fleirum. Minna er nefnilega
betra.
Samningarnir
Iðnaðarráðherrann okkar hefur
undanfarið staðið í samningum við
Atlantal um að byggja hér svo stórt
álver að ísal-álverið verður peð í
samanburði við það. Það er þegar
ljóst að þetta nýja álver kemur til
með að hafa flesta ókosti ísal-
álversins og marga nýja.
Þegar menn standa í samninga-
viðræðum gilda nokkrar grundvall-
arreglur sem ekki má brjóta ef vel
á að fara:
I fyrsta lagi þarf maður sjálfur
að ákveða um hvað maður semur,
þ.e.a.s. hvað og hvar og hversu
mikið maður vill selja.
í öðru lagi má maður aldrei láta
viðsemjandann setja sig í tíma-
þröng. Það gildir eins og í skákinni
að maður þarf að láta klukkuna
ganga á andstæðinginn.
I þriðja lagi þarf maður að hafa
annan valkost ef samningar nást
ekki, t.d. að hafa annan hugsanleg-
an kaupanda að því sem maður
vilþ selja.
I öllum þessum atriðum hefur
iðnaðarráðherra látið viðsemjand-
ann snúa á sig eins og hreinn við-
vaningur.
Viðsemjandinn ákvað um hvað
var samið, þ.e. 200-400 þúsund
tonna álver sem hentar þeim en
augljóslega ekki okkur. Miklu
minna álver sem nýtti orku Blöndu-
virkjunar væri að sjálfsögðu hent-
ugra ef við mættum ráða. Staðsetn-
ingunni ræður viðsemjandinn líka
hvað sem við viljum.
Viðræðurnar vorti varla byijaðar
þegar farið var að tala um hvað
við værum í mikilli tímaþröng.
Tímaþröngin var ákveðin af við-
semjandanum, hann vildi fá álver
árið 1994, þannig að við höfum
engan tíma til að ná hagstæðum
samningum, við erum meira að
eftir Gunnlaug
Þórðarson
Löggjafarstarf Alþingis hefur
löngum verið undir nokkrum áhrif-
um af noirænni löggjöf, einkum
danskri. Ófá lagafrumvörp hafa
verið þýðingar á dönskum lögum,.
enda eru Danir góðir lagasmiðir.
Á nokkrum sviðum hafa íslend-
ingar þó verið brautryðjendur. í því
efni má minnast þess að með lögum
nr. 51/1928 var dauðarefsing af-
numin að frumkvæði Sigurðar Egg-
erz fyrrv. ráðherra. Voru íslending-
ar fyrstir þjóða til þess sem hafa
haldið þeirri löggjöf í gildi frá þeim
tíma. Þá má minnast þess að á
Alþingi komu fyrst fram raddir um
kosningarétt til kvenna _ á seinni
hluta síðustu aldar. Voru íslending-
ar þjóða fremstir á því sviði. Sama
er að segja um rétt óskilgetinna
barna til erfða eftir föður.
Árið 1934 samþykkti Alþingi lög
um fóstureyðingar og tveimur árum
síðar lög um vananir og afkynjanir.
Vilmundur Jónsson, síðar landlækn-
ir, var höfundur beggja frumvarp-
anna. Var Alþingi fyrsta þjóðþingið
í heiminum, sem leiddi slík ákvæði
í lög. Eðlilegt hefði verið að við
hefðum fylgt þeirri löggjöf eftir
gagnvart kynferðisafbrotamönnum
líkt og gert hefur verið á Norður-
löndum og víðar og reynst vel. Um
það efni hefur undirritaður flutt
útvarpserindi. Nú er geldingu með
lyfjum beitt gegn kynferðislegum
síbrotamönnum meðal Ijölda þjóða
og hefur gefist mjög vel. Sú með-
ferð er miklu mannúðlegri og hefur
ekki óafturkræfar afleiðingar.
Breyta þyrfti lögum okkar í það
horf svo taka megi á þéssum alvar-
legu málum með meiri festu. Svona
mætti benda á fleiri merk mál.
Áður fyrr kvað mjög að læknum
og lögfræðingum á Alþingi og settu
þeir að verulegu leyti mót sitt á
löggjafarstarfið. Tvímælalaust er
hverri löggjafarstofnun mikilvægt
segja byijuð að leggja hundruð
milljóna í undirbúning Fljótsdals-
virkjunar, þannig að við getum
ekkert snúið við þegar þeir segja
okkur að þeir vilji fá orkuna undir
framleiðslukostnaði.
Þriðja kórvilla iðnaðarráðherra
er að hafa engan annan valkost.
Viðsemjandi þykist hins vegar hafa
annan valkost, nefnilega eitthvert
geysigott tilboð frá Kanada sem
þeir snúi sér strax að ef við erum
með eitthvert múður. Við erum
þannig alveg komin út í horn í
þessum samningaviðræðum, enda
engir aukvisar sem við er að eiga.
Hvað kostar nýja álverið
okkur?
Ef við eigum að trúa á einhvern
hagnað af þessu nýja álveri verðum
við að gleyma öllum frádráttarlið-
um. Álverið veldur ekki bara meng-
un heldur líka byggðaröskun og
nýrri verðbólguþenslu. Við þurfum
líka að sætta okkur við stórfelldan
innflutning erlendra verkamanna
meðan á byggingunni stendur og
bera ábyrgð á félagslegum þáttum
þess atvinnuleysis sem síðan fylgir
í kjöifarið þegar framkvæmdum
lýkur. Auk þess verðum við að lána
viðsemjandanum íjármuni í formi
mikils afsláttar fyrstu 5-10 árin,
sem við verðum að fjármagna með
láni erlendis. Það sem er þó allra
óhagstæðast er að við verðum að
taka áhættu af því ef heimsverðið
á áli verður lágt, því að orkuverð
á að tengja álverði, en Fljótsdals-
virkjun verður ekkert ódýrari þótt
álverð í heiminum lækki. Við erum
þannig með öðrum orðum að fjár-
magna áhættu Atlantal án þess að
að eiga „akademíkara" innan sinna
vébanda.
Illt er til þess að vita, að áhrif
menntaðra manna fara þverrandi á
Alþingi. Þess er og að geta að
næst, er Alþingi kemur saman, mun
enginn læknir eiga þar sæti og lög-
fræðingum fer fækkandi. Er nú svo
komið að í fyrsta sinn frá lýðveldis-
stofnun er enginn lögfræðingur
meðal ráðherra í ríkisstjórn og er
það til baga. Einn ofstækisfullur
ráðherra í þeirri ríkisstjórn telur það
þó vera kost. Ráðherra þessi á þann
hugsunarhátt með trúbræðrum
sínum, sem voru á valdastóli austan
tjalds allt til síðustu tíma, að fyr-
irlíta lögfræðinga og eins dómstóla,
en í kommúnistaríkjunum voru lög-
fræðingar sú stétt sem helst var
ofsótt.
Ekki þarf að leita langt um það
hve núverandi ríkisstjórn og Alþingi
hafa verið mislagðar hendur í laga-
smíð og samningagerð. BHMR-
málið er nærtækasta dæmið um
fráleita samningagerð, enda sam-
þykktu ráðherrar kjarasamning án
þess að gera sér grein fyrir efni
hans.
Brot á stjórnarskránni
Dæmi um vanhugsaða iöggjöf
er nýstaðfest lög um breytingu á
lögum um heilbrigðisþjónustu (nr.
75/1990). Þar er valdið tii þess að
velja sér eigin stjóm að verulegu
leyti tekið af rekstraraðilum einka-
sjúkrahúsa og sjálfseignarstofnun-
um eins ogtil dæmis elliheimilum.
Slíkt ákvæði stríðir gegn 67. gr.
og 73. gr. stjórnarskrárinnar og
fengi ekki staðist fyrir mannrétt-
indadómstóli Evrópu. Sennilega er
hér einungis um vanþekkingu að
ræða, en ekki óskiljanlega íhlutun
á félagsmálasviðinu, enda munu
hlutaðeigandi embættismenn hafa
talið óráðlegt að framfylgja nefndu
ákvæði.
Annað dæmi um varhugaverða
löggjöf er að finna í nýjum þjóð-
minjalögum nr. 88/1989, þar $em
segir í 2. og 3. gr. laganna, að sami
Helgi Kristbjarnarson
„Það væri hins vegar
skynsamlegra að stuðla
að gerð minni iðjuvera
í Eyjafirði og á Reyðar-
firði og víðar, sem
byggð yrðu eitt í senn
á næstu 10-15 árum.“
hækka okkar ávöxtunarkröfu,
orkuverðið greiðir aðeins fram-
leiðslukostnað ef allt fer vel. Varð-
andi mengun og byggðaröskun
hefur viðsemjandinn gert það ljóst
að ef við viljum ekki menga landið
og viljum öflugan hreinsibúnað eða
viljum hafa álverið úti á landi, þá
verðum við að greiða þann kostnað
sjálf. Það verður því aðeins með
barnalegri bjartsýni og óraunsæi
Gunnlaugur Þórðarson
„Eftirtektarvert er að í
þingmannahópi
Kvennalistans er eng-
inn lögfræðingur.
Fæstum hefur samt
þótt ástæða til að amast
við þessum fáránlegu
samtökum, en þau eru
hvorki í takt við tímann
né hafa þau reynst
duga í svokallaðri bar-
áttu sinni.“
maður skuli sitja bæði í þjóðminja-
ráði og fornleifanefnd, en í því felst
að sami maður eigi úrskurðarvald
um eigin ákvarðanir á æðra stigi.
Slík löggjöf er fráleit og var næst-
um búin að hafa mjög svo alvarleg-
ar afleiðingar, svo sem kunnugt er.
sem við getum reiknað okkur gróða
af þessum viðskiptum.
Minna er betra
Það er ékki óeðlilegt að iðnaðar-
ráðherra reyni að selja orku til stór-
iðju vegna þess hve mikla umfram-
orku við sitjum nú uppi með frá
Blönduvirkjun, Nesjavallavirkjun,
Áburðarverksmiðjunni, þegar
henni verður lokað, og með frekari
virkjunum í Þjórsá. Það væri hins
vegar skynsamlegra að stuðla að
gerð minni iðjuvera í Eyjafirði og
á Reyðarfirði og víðar, sem byggð
yrðu eitt í senn á næstu 10-15
árum, og skipuleggja virkjanir í
takt við slíka uppbyggingu. Þá
þyrftum við ekki að kvíða því ójafn-
vægi sem Atlantalæðinu fylgir og
þá yrði hægt að ná þjóðarsátt um
þessar framkvæmdir, óiíkt því sem
verður ef nú verður reist risaálver
á Keilisnesi og síðan leyfð helm-
ingsstækkun þess á sama stað.
Einhver þessara iðjuvera mættu
framleiða annað en ál, það getur
ekki verið gott að vera svo háður
markaðsverði einnar málmtegund-
ar sem við erum að verða. Vel
kæmi til greina að semja við fyrir-
tækin í Atlantalhópnum hvert fyrir
sig ef menn væru ekki blindaðir
af hugmyndinni um þetta risaálver.
Það er ástæða til að ætla að a.m.k.
Gránges og Alumax væru tilbúin í
slíkar viðræður. Það er augljóslega
ekki í okkar þágu að öli fyrirtækin
semji við okkur sem einn hópur.
Lokaorð
Það verður ekki lagt þeim mönn-
um til lasts sem eru að baksa við
þessa samningagerð við Atlantai,
þeir gera þetta í góðri trú, en það
er kaidhæðni örlaganna að nú skuli
pólitískur arftaki Vilmundar vera
orðinn sérstakur aðstoðarmaður
iðnaðarráðherra við þessa samn-
ingagerð. En það er alveg sama
Þá má enn fremur benda á lög-
gjöf um afturvirkni í skattalöggjöf.
Það er ótrúlegt hvað ríkisstjórnum
hefur haldist uppi að setja slík
skattalög. Má þar minnast stór-
eignaskattslaganna gömlu, sem
telja má ósennilegt að hefðu staðist
fyrir mannréttindadómstólnum.
Það er aldalöng grundvallarregla
eða hefð meðal allra lýðfijálsra
ríkja, að lög skuli ekki vera aftur-
virk. Svo sjálfsögð hafa þau ákvæði
þótt að fæstum löggjafarstofnunum
hefur þótt nauðsyn bera til að lög-
binda þau í stjórnarskrá. Þó má
þess geta, að í stjórnarskrá Noregs
er ákvæði um að lög megi ekki
vera afturvirk.
Sérstæðasta dæmi um brot á
anda stjórnarskrárinnar er að innan
Alþingis starfi flokkur, sem hefur
mismunun kynjanna sem inntak
stefnuskrár sinnar. Minnir þing-
flokkur þessi að því leyti á það, sem
nú er verið að færa til betri vegar
í Suður-Afríku. Hér er átt við hinn
svokallaða Kvennalista. Eflaust yrði
rekið upp mikið ramakvein, ef ein-
hveijir karlar tækju sig til og stofn-
uðu lista í líkingu við Kvennalist-
ann. Eftirtektarvert er að í þing-
mannahópi Kvennalistans er enginn
lögfræðingur. Fæstum hefur samt
þótt ástæða til að amast við þessum
fáránlegu samtökum, en þau eru
hvorki í takt við tímann né hafa
þau reynst duga í svokallaðri bar-
áttu sinni. Enda eru dagar Kvenna-
listans að flestra áiiti taldir.
I ætt við vanhugsaða löggjöf er
hugmynd núverandi forseta Alþing-
is um að breyta útliti Alþingishúss-
ins, sem nýtur sérstakrar verndar
í efsta flokki samkvæmt húsfriðun-
arlögum. Gefur þessi hugmynd
þingforsetanna til kynna hversu
litla virðingu þeir bera fyrir sög-
unni og jaðrar við auglýsinga-
mennsku eða hégómahátt.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.
Hrakandi löggjafarstarf