Morgunblaðið - 21.09.1990, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 21. SEPTEMBER 1990
UM ÖRNEFNI
eftir Einar Þ.
Guðjohnsen
Örnefnaruglingur er algengur
um allt. land. Fjöldi staða hefur
fleiri en eitt nafn, einkum þó ef til
þeirra er sótt úr fleiri áttum og
héruðum. Þetta er eðlilegt og ætti
ekki að þurfa að valda deilum. Samt
er það svo að margir verða æfir
þegar um sum nöfn er rætt og telja
sitt nafn það eina rétta. Best verð-
ur þetta kannski skýrt með dæm-
um, sem tekin eru víðsvegar að.
1. í ánni Dynjandi í Amarfirði
eru nokkrir fossar sem allir hafa
sín sérheiti. Efsti fossinn nefnist
Fjallfoss, en sumir verða æfir þegar
þeir heyra og sjá það nafn og krefj-
ast þess, að fossinn skuli heita
Dynjandi svo sem áin og bærinn,
nú eyðibýlið, fyrir neðan. Séra Sig-
urður Jónsson, faðir Jóns forseta,
nefnir fossinn skýringarheitinu
fjallfoss árinnar í sóknarlýsingu frá
1839 og skrifar með litlum staf.
Arnfirðingurinn og skólabróðir
minn Andrés Davíðsson kennari
sagði mér að Arnfirðingar notuðu
almennt Fjallfoss-nafnið og hafði
það m.a. eftir ömmu sinni. Sjálfum
fínnst mér það eðlilegast, að efsti
fossinn hafí sitt sérheiti svo sem
aðrir fossar árinnar og heiti Fjall-
foss, en einnig mætti segja að bæði
nöfnin geti verið jafngild.
2. Um miðja síðustu öld fóru
Bárðdælir suður í Vopnaskarð að
leita kinda og fundu í leiðinni áður
óþekktan dal í sunnanverðum
Tungnafellsjökli, sem þeir nefndu
gjarna Fljótsjökul. Dalinn nefndu
þeir skýringarheitinu nýja Jökuldal.
I grein í Norðanfara 1876 nefnir
„Samt er það svo að
margir verða æfír þeg-
ar um sum nöfn er rætt
og telja sitt nafn það
eina rétta.“
séra Sigurður Gunnarsson dalinn
Nýjadal. Lengi voru nokkrar deilur
um það hvort nafnið væri rétt og
nú eru þau bæði á kortum og nokk-
urnveginn jafnrétthá.
3. I Norður-Þingeyjarsýslu er
Axarfjörður, fjörður og sveit með
sama nafni. Ég er alinn upp á
Húsavík og þar og víðar í suðursýsl-
unni var og er enn alltaf talað um
Axarfjörð. Nú hafa menn samþykkt
norður í Axarfírði, að Öxarfjörður
skuli vera það eina rétta. Gott og
blessað fyrir þá en ég og fleiri nota
áfram Axarfjarðamafnið, og svo
gera einnig menn úr sveitinni
sjálfri. Að mínu áliti eru bæði nöfn-
in jafngild og noti hver þá mynd
sem honum hentar.
4. í Hrunamannahreppi era fell-
in Miðfell og Galtafell og samnefnd-
ir bæir við þau. Nú heyrast ýmsir
tala um Miðfellsfjall og Galtafells-
fjall, sem auðvitað er hreint rugl.
5. Milli Kerlingarfjarðar og
Skálmarfjarðar vestra er Skálmar-
nes eða Múlanes. Yfír því rís Skálm-
arnesmúli en það nafn hefír flust á
bæinn fyrir neðan og eftir stendur
Múlatafla á kortum. Þar norður af
heitir nú Skálmarnesmúlaflall á
kortum en í sóknarlýsingu sinni
nefnir séra Ólafur Sívertsen það
Skálmarnes- eður Múlaíjall, svo að
þarna er augljós raglingur og
nafnaflutningur á ferðinni.
6. í sjónvarpsþætti um göngu-
leið með Norðlingafljóti nefndi ég
að Tungan (upphaflega Kalmans-
tunga) væri stundum nefnd Tungu-
fell. Þetta hafði ég lesið í Árbók
FI 1953 um Mýrasýslu eftir Þor-
stein Þorsteinsson, sýslumann, frá
Arnbjargarlæk í Þverárhlíð. Tveim
dögum eftir þáttinn kom frú ein
úr Hvítársíðunni fram í útvarpi og
átti engin orð til að lýsa þessu rugli
í þessum leiðsögumanni, sem hún
vissi ekki einu sinni hvað hét.
Seinna hringdi ég í frúna og sagði
hún að bók Þorsteins væri full af
vitleysum og að hann hafi ekki vit-
að neitt. Já, djúpt er nú tekið í ár-
inni. Er ekki þetta augljóst dæmi
um fjöll sem nefnd eru fleiri en einu
nafni og sumir þekkja þau ekki öll
þó að nærri búi? Ég nefndi einnig
Húsafell, vestasta fellið fyrir ofan
bæinn Húsafell. Þetta sagði frúin
einnig vera rugl í mér. Samt heitir
fjallið svo í raun og er það nafn á
öllum kortum Landmælinga. I Ár-
bók FÍ 1988 á korti á bls. 44 heit-
ir það allt í einu Útfjall. Það getur
vel verið að í daglegu tali heima-
manna á Húsafelli sé þetta útijall,
en að umskíra ijailið á þennan hátt
er lágkúrulegt. Það er algengt víða
um land að talað sé um útfjall, inn-
ijall, austurijall, suðurfjall o.s.frv.
sem skýringarheiti en að gera þetta
að raunveralegum nöfnum og ryðja
gamalgrónum nöfnum burt er alveg
út í hött.
7. Skaginn milli Eyjaijarðar og
Skagafjarðar hefir verið nefndur
Tröllaskagi _ undanfarna áratugi.
Landið þitt Island telur nafnið vera
komið frá Pálma Hannessyni, rekt-
or, sem var Skagfirðingur að ætt
og upprana. Nýútkomin Árbók FÍ
Einar Þ. Guðjohnsen
1990 ijallar um Tröllaskaga austan-
verðan en það nafn virðist vera í
banni hjá ritstjóranum og heitir
bókin Fjalllendi Eyjaijarðar að vest-
anverðu. Grein Hjartar E. Þórarins-
sonar um byggð í tröllagreipum á
bls. 63 byrjar svo: „Nýnefnið Trölla-
skagi verður smám saman tamt í
munni enda er það réttnefni.“ Svo
langt gengur ritstjórinn í glópsku
sinni að hann hafnar staðreyndum
og nafnið Tröllaskagi kemur ekki
fyrir í örnefnaskrá í bókarlok. Von-
andi verður þessi ritstjóri látinn
víkja áður en hann fær eyðilagt
orðstír þessa ágæta safnrits sem
Árbók FÍ er og á að vera.
8. Fyrir mörgum árum var hópur
Ferðafélagsmanna staddur á Kili
að hausti til. Reistur hafði verið
bautasteinn á nafnlausri öldu 'norð-
an vatnaskila í minningu Géirs
Zoéga sem verið hafði forseti FÍ
og frumkvöðull um ljallvegi. Jón
Eyþórsson sótti formlega um það
fyrir hönd FÍ að aldan fengi nafnið
Geirsalda. Þá reis upp Jón nokkur
úr Biskupstungum og spurði hvern
andskotann við Reykvíkingar vær-
um að skíra þeirra land, aldan héti,
Fjórðungsalda. Ég spurði fjallkóng-
inn þeirra, Þórð Kárason frá Litla-
Fljóti, um þetta. Hann svaraði af
sinni alkunnu hógværð, og vildi
reyna að vernda nokkuð sinn mann,
að hann hefði heyrt nafninu fleygt
en þeir notuðu það aldrei. Þannig
varð það að Fjórðungsalda á
Sprengisandi var flutt í vitleysu
vestur á Kjöl og komst seinna á
kort. Hvernig getur svona nokkuð
gerst? Auðvitað hefir aldan aldrei
heitið Fjórðungsalda, og er auk
þess norðan vatnaskila og ekki í
landi Biskupstungna. Bændur eiga
vissan afnotarétt af hálendinu,
nokkuð takmarkaðan þó, en að þeir
eigi sjálft landið og ráði einir ör-
nefnum er alveg út í hött. Ég nefni
ölduna að sjálfsögðu Geirsöldu og
segi gjarna söguna um nafnaruglið
og hvaða Jón úr Tungunum var að
verki þó að ég sleppi því hér.
9. Innan við Tungná er vatna-
klasi sem almennt er nefndur Veiði-
vötn í dag. Skaftfellingar sóttu fyrr-
um til þessara vatna og nefndu
Fiskivötn. í Ferðabók sinni frá lok-
um átjándu aldar nefnir Sveinn
Pálsson aðeins Fiskivatnanafnið.
Skaftfellingar riðu yfír Tungná þar
sem hún breiðir úr sér við Faxasund
og stýrðu beint á Böll, sagði Páll
Pálsson byggingameistari ættaður
úr Meðallandi, en nú heitir stein-
drangurinn Tröllið við Tungná.
Hálendisleiðirnar norðan Suður-
jökla heita ekki það sama í munni
Skaftfellinga og Rangæinga.
Þannig má lengi telja upp og
benda á mismunandi nafngiftir sem
eðlilega breytast og þróast með
tímanum. Við megum samt ekki
taka hvað sem er gilt.
Höfundur hefír unniö að
ferðamálum um áratuga skeið.
(Bauknecht
ÞÝSK GÆÐATÆKIÁ GÓÐU VERÐI
fflMWÍh
$ SAMBANDSINS
HOLTAGÖRÐUM SÍMI 68 55 50
VIÐ MIKLAGARÐ
& KAUPFÉLÖGIN
Hvað er líkt með
hrafhi og’ skrifborði?
eftirHrein Loftsson
Jón Baldvin Hannibalsson, ut-
anríkisráðheiTa, birtist í frétt-
atíma Stöðvar 2, laugardaginn 15.
september sl., og var tilefnið gagn-
rýni sem nýlega hefur komið fram
frá Jóni Steinari Gunnlaugssyni,
hæstaréttarlögmanni, á embættis-
færslu ráðherrans. Lögmaðurinn
hefur í sérstakri álitsgerð gagn-
rýnt þá ákvörðun skrifstofu Afla-
miðlunar, að svipta fjögur fyrir-
tæki heimildum til útflutnings á
ferskum físki. í álitsgerðinni segir
Jón Steinar að skrifstofan hafi
ekki vald til slíkra aðgerða þar sem
hana skorti lagagrundvöll. Ut-
anríkisráðherra hafí á sínum tíma
ekki haft'heimild til að framselja
vald sitt til útgáfu útflutningsleyfa
til aðila utan stjórnkerfisins.
Þessari gagnrýni á framsal ráð-
herravalds svaraði Jón Baldvin á
þá leið, að álitsgerð lögmannsins
hvíldi á misskilningi. Slapp hann
við svo búið frá áhorfendum og
þurfti ekki að færa nema afar létt-
væg rök fyrir þessum ummælum
sínum. Rifjaðist þá upp að það
virðist vera orðin viðtekin venja
Jóns Baldvins, að svara allri gagn-
rýni með því að bregða öðrum um
skilningsskort. Sama gildir þegar
menn eru á öndverðum meiði við
ráðherrann og lýsa annarri stefnu
en stefnu hans. Slíkt er ávallt
byggt á misskilningi. Skulu nú
nefnd nokkur dæmi um sjálfbirg-
ingshátt ráðherrans.
Skemmst er að minnast þess
þegar Jón Baldvin reyndi að lesa
sinn skilning út úr þeim orðum
Francois Mitterrands, Frakklands-
„Þráhyggja Jóns Bald-
vins í EB-málunum
virðist vera komin á
það stig, að honum er
ómögulegt að taka
ábendingumjafnvel frá
æðstu ráðamönnum
öflugustu aðildarríkj-
anna.“
forseta, á blaðamannafundi hér á
landi, miðvikudaginn 29. ágúst
sl., að íslendingar ættu að taka
upp tvíhliða viðræður við EB og
gera sérstakan samning við
bandalagið vegna sérstöðu sinnar.
Virtist utanríkisráðherra mislíka
að fréttamönnum og öðrum virtist
sem forseti Frakklands væri að
lýsa svipuðum hugmyndum og
sjálfstæðismenn undir forystu Þor-
steins Pálssonar hafa haft í mál-
inu. Gekk Jón Baldvin svo langt
að brigsla mönnum um misskiln-
ing og mistúlkun á ummælum for-
setans. 1 Morgunblaðinu, miðviku-
daginn 12. september sl., birtist
svo skýring franskra stjórnvalda
á ummælum forsetans sem sýna
að hafi einhver misskilið Mitter-
rand þá var það Jón Baldvin
Hannibalsson.
Svipað var upp á teningnum
þégar Uffe Ellemann Jensen, ut-
anríkisráðherra Danmerkur,
gagnrýndi áherslu EFTA-land-
anna á samflot í viðræðum við
EB. Hvatti hann Norðurlöndin til
að fara eigin leiðir. Átti Jón Bald-
vin ekki til nógu sterk orð til að
lýsa undrun sinni á því hvernig
sá danski gat misskilið málið svo
herfilega. Uffe-Ellemann var þó
aðeins að lýsa skoðun sem á
greinilega hljómgrunn meðal fleiri
forystumanna EB-ríkjanna.
Þráhyggja Jóns Baldvins í EB-
málunum virðist vera komin á það
stig, að honum er ómögulegt að
taka ábendingum jafnvel frá
æðstu ráðamönnum öflugustu að-
ildarríkjanna. Virðist það stafa af
því einu að hann getur ekki sætt
sig við þá staðreynd, að það var
Þorsteinn Pálsson sem fyrstur lýsti
efasemdum um ágæti samflots
EFTA-ríkjanna í viðræðum við
EB. Hún nagar hann sjálfsagt
samviskan vegna dæmalausrar
ræðu á Alþingi í desember á sl.
ári þegar hann réðist af heift, á
formann Sjálfstæðisflokksins m.a.
vegna afstöðu hans gagnvart við-
ræðum EFTA og EB.
Síðasta dæmið sem ég vil taka
um drýgindi Jóns Baldvins þegar
hann þarf að rökstyðja skoðanir
sínar varðar hugmyndir hans um
„afvopnun á höfunum". Utanríkis-
ráðherra hefur sett fram óljósar
og þokukenndar hugmyndir um
það málefni sem ganga þvert gegn
markaðri stefnu Atlantshafs-
bandalagsins. Nokkur greinaskrif
fóru fram um „stefnu“ ráðherrans
á síðum Morgunblaðsins sl. vetur
þar sem undirritaður varpaði fram
spurningum og lýsti andstöðu við
sjónarmið ráðherrans. Þrautalend-
ing Jóns Baldvins í því máli var
einnig sú að lýsa því yfir að and-
staða við hugmyndir hans hvíldi á
misskilningi.
Hreinn Loftsson
Framangreind dæmi um málat-
ilbúnað Jóns Baldvins Hannibals-
sonar vekja áleitnar spurningar
um stefnumörkun í utanríkismál-
um íslendinga. Framganga ut-
anríkisráðherra er farin að minna
óþyrmilega á hegðun hattarans (á
ensku „The Mad Hatter“) í teboð-
inu fræga í ævintýrinu um Lísu í
Undralandi. Hattarinn varði tíma
sínum í óskiljanlega spurningaleiki
og gátur sem engin svör fengust
við. Hvaða munur er á hrafni og
skrifborði, spurði hattarinn. Heið-
arleg tilraun Lísu til að svara
þeirri spurningu leiddi aðeins af
sér enn meiri flækjur og útúrsnún-
inga. I utanríkisráðuneytinu virð-
ist standa yfir einhverskonar sam-
kvæmi þar sem hlegið er dátt að
veröldinni utandyra sem misskilur
allt. Er þá aðeins tvennt til svo
veisluglaumnum ljúki. Annaðhvort
verður ráðherrann að skipta um
veröld eða veröldin að skipta um
ráðherra.
Höfundur er lögmaður og
formaður utanríkisnefnciar
Sjálfstæðisflokksins.