Morgunblaðið - 30.09.1990, Side 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ MAIMNLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 1990
hÖCFKÆÐI/He/ur hann sannab gildi sittf
Umboðsmaður Alþingis
ÞEGAR Páll Pétursson formaður þingflokks Framsóknarflokksins
var inntur eftir skoðun sinni á viðbrögðum ráðherra við áliti umboðs-
manns Alþingis, hafði hann þetta að segja í DV 22. september sl.:
„Það er auðvitað ósvinna að taka ekki tillit til álits Umboðsmanns
Alþingis. Hann er miklu betri júristi en þeir sem þeir hafa í ráðuneyt-
unum“. Ekki skal um það dæmt hér hvort það er eitt og sér næg
ástæða til að taka mark á umboðsmanni Alþingis að hann er „flínk-
ari“ í lögfræði en þeir menn sem vinna í ráðuneytunum. Ég hygg þó
að aðrar brýnni ástæður komi þar til.
Mikil umfjöllun um embættið í
fjölmiðlum að undanfömu
vegna álits hans um efnisgjald í
skólum gefur tilefni til að fara
nokkmm orðum um hiutverk hans.
Um það má fræð-
ast nokkuð í
skýrslu úmboðs-
manns Alþingis
fyrir árið 1988 og
í grein eftir Björn
Þ. Guðmundsson
lagaprófessor í 4.
hefti Tímarits lög-
fræðinga 1987.
Embætti sérstaks umboðsmanns
þjóðþinga er talið uppmnnið á
Norðurlöndum. í Svíþjóð hefur ver-
ið starfandi sérstakur umboðsmað-
ur frá 1809, Finnlandi frá 1919,
Danmörku frá 1954 og Noregi frá
1963. íslensku lögin nr. 13 frá
1987 um umboðsmann Alþingis
tóku gildi 1. janúar 1988. Ifyrsti
umboðsmaður Alþingis var kjörinn
Gaukur Jörundsson lagaprófessor.
Hlutverk umboðsmanns er skil-
greint í 2. gr. laganna. Þar segir:
„Hlutverk umboðsmanns er að hafa
í umboði Alþingis eftirlit með
stjómsýslu ríkis og sveitarfélaga á
þann hátt sem nánar greinir í lögum
þessum og tryggja rétt borgaranna
gagnvart stjómvöldum landsins.
Skal hann gæta þess að jafnræði
sé í heiðri haft í stjómsýslunni og
að hún fari að öðm leyti fram i
samræmi við lög og góða stjórn-
sýsluhætti." í 12. gr. er síðan gert
ráð fyrir að umboðsmaður gefi Al-
þingi árlega skýrslu um starfsemi
sína.
Samkvæmt tilvitnuðu laga-
ákvæði er meginhlutverk umboðs-
manns eftirlit með stjómsýslunni.
Tilgangur þess er að samskipti
stjómsýslu.og borgara samræmist
lögum og góðum stjórnsýsluhátt-
um. M.ö.o. er embætti umboðs-
manns ætlað að auka réttaröryggi
í samskiptum þegnanna við hið
opinbera. Tillaga Björns Þ. Guð-
mundssonar um að kalla embættið
„umboðsmann almennings", sem
fram kom við meðferð fmmvarpsins
fyrir Alþingi, er í samræmi við
þetta hlutverk.
Nánar gera lögin ráð fyrir að
umboðsmaður ræki hlutverk sitt
með þrennum hætti: í fyrsta lagi
með athugun máls vegna kvörtunar
frá þeim sem hlut á að máli. Í öðm
lagi er umboðsmanni heimilt að
taka mál til meðferðar að eigin
fmmkvæði. í þriðja lagi getur um-
boðsmaður fjallað um meinbugi á
lögum og reglugerðum eða á starfs-
háttum stjórnsýslunnar. í samræmi
við þetta hlutverk umboðsmanns
er í lögunum að finna ákvæði sem
skylda stjómvöld til að láta umboðs-
manni í té allar þær upplýsingar
sem hann þarfnast vegna starfs
síns. í þessu skyni getur hann m.a.
krafist afhendingar á skýrslum,
skjölum, bókunum og öðmm gögn-
um sem mál varða. Þegar umboðs-
manni hefur borist kvörtun á hend-
ur stjórnvaldi ber honum jafnan að
skýra því frá efni kvörtunarinnar
og gefa því kost á að skýra málið.
Málum sem umboðsmaður Al-
þingis fær til meðferðar getur lokið
með ýmsum hætti. Hann getur í
fyrsta lagi vísað því frá ef hann
telur það ekki fullnægja skilyrðum
laganna eða ef það gefur að hans
mati ekki nægilegt tilefni til með-
ferðar. í öðm lagi getur hann fellt
mál niður ef ekki þykir tilefni til
að halda því áfram. í þriðja lagi
getur hann sent viðkomandi stjórn-
valdi viðvömn telji hann um að
ræða brot í starfi sem varðað getur
viðurlögum. í fjórða lagi er umboðs-
manni skylt að senda viðkomandi
aðilum tilkynningu um meinbugi
sem hann telur vera á lögum og
reglugerðum. í fimmta lagi getur
umboðsmaður gefíð álit um hvort
gerðir stjómvalda bijóta í bága við
lög eða fara gegn góðum
stjórnsýsluháttum.
Umþoðsmaður Alþingis hefur nú
starfað í tæplega þijú ár. Sam-
kvæmt skýrslum embættisins fyrir
árin 1988 og 1989 voru alls 224
mál skráð hjá embættinu. Þar af
voru 117 vegna kvartana og 7 tek-
in upp að frumkvæði umboðs-
manns. í allmörgum tilfellum hefur
umboðsmaður séð ástæðu til að
gera athugasemdir við starfshætti
stjómsýslunnar og benda á leiðir
til úrbóta. Álit umboðsmanns hafa
fengið misjafnar undirtektir hjá
aðilum innan stjórnsýslunnar. í
mörgum tilfellum hefur þeim verið
vel tekið og fullt tillit tekið til
ábendinga hans, en í öðrum tilfell-
um hefur verið brugðist illa við
þeim og þeim fundið flest til for-
áttu. Of snemmt er að draga álykt-
anir um þýðingu embættis umboðs-
manns Alþingis þegar til lengri tíma
er litið vegna þess stutta tíma sem
það hefur verið við lýði. Ég held
þó að fullyrða megi að embættið
hafí þegar sannað gildi sitt þótt
borið hafí á tilhneigingu embættis-
manna óg sumra ráðherra til að
þverskallast við álitum hans. Emb-
ætti umboðsmanns Alþingis hefur
ekki enn slitið barnsskónum og eðli-
legt er að það taki tíma að ávinna
því þá virðingu sem nauðsynleg er
til þess að það fái gegnt hlutverki
sínu.
eftir Dovíð Þór
Björgvinsson
m
Gódandaginn!
SIÐFRÆÐI/Era til undantekningar
frá sibareglumf
Þúskaltekkiljúga
VESTURLENSKIR menn hafa
meira eða minna fylgt siðareglum
Biblíunnar í gegnum aldirnar, og
notað þær meðvitað og ómeðvitað
sem hegðunarviðmið. Boðorðin 10
hafa verið þýðingarmikil og haft
áhrif á hugsun og hegðun manna.
„Þú skalt ekki morð frernja," og
„þú skalt ekki ljúga,“ eru tvö boð-
orðanna. Það má velta því fyrir
sér hvort þau séu ekki jafn mikil-
væg, hvort ekki sé jafn rangt að
ljúga og fremja morð? Einnig má
rannsaka hvort undantekningar
séu til frá þeim. Geta til að mynda
komið upp aðstæður sem gera
morð réttlætanlegt eða lygi?
eftir Gunnor
Hersvein
Siðfræðingar rannsaka siðareglur,
þeir kanna hvort siðaregla eins
og „þú skalt ekki ljúga“, sé algild
og sönn eða hvort til séu undantekn-
ingar frá henni. Þeir hafa komist að
þeim niðurstöðum,
að þegar tvær stað-
reyndir knýi á, að
þá sé leyfílegt og
óhjákvæmilegt að
bijóta aðra, og þeir
hafa búið til dæmi
til að styðja niður-
stöður sínar. Hér
er eitt:
Bijálaður morðingi gengur laus,
hann hefur framið mörg morð og er
ákaft leitað af lögreglunni. Hann
hefur brotið upp útidymar heima hjá
þér og stendur andspænis fjölskyldu
þinni með vélbyssu í hönd og er að
mundast til að nota hana. Þú ert í
felum bak við hurðina með langan
hníf á lofti, tilbúinn að reka hann í
bakið á bijálæðingnum.
Þú hikar andartak, siðareglan um
að þér beri að vernda fjölskyldu þína
er óumdeilanleg, en annarri reglu
skýtur upp kollinum, „þú skalt ekki
morð fremja“. Vissulega ætlar bijá-
læðingurinn að bijóta þesa reglu, en
hann er bijálaður og þú ert heill á
geði, getur þú leyft þér að fremja
morð? Hvað er rétt að gera, drepa
eða ekki?
Eflaust eru skiptar skoðanir um
hvað rétt sé að gera, margir myndu
telja réttlætanlegt að kála morðingj-
anum og landslögin myndu sennilega
ekki refsa þér fyrir það, heldur
flokka þetta undir nauðvörn. Spurn-
ingin er, hvort siðareglan „þú skalt
ekki morð fremja" sé aðeins skyn-
samleg regla í samskiptum manna,
eða hvort hún sé ennfremur siðalög-
mál sem búi yfír sannleikskrafti?
Á meðan þið standið bak við dyrn-
ar með hnífínn á lofti og hugsið
málið, ætla ég að segja ykkur sögu
sem gerir ákvörðunina annað hvort
auðveldari eða erfiðari. Sagan er um
siðaregluna „þú skalt ekki ljúga“ eða
„þú skalt ekki segja ósatt, það er
rétt að segja sannleikann og rangt
að ljúga“.
Siðfræðingar hafa deilt um þessa
siðareglu. Immanúel Kant
(1724-1804), sem var þýskur heim-
spekingur, lagði mikla áherslu að
mönnum bæri skilyrðislaust að segja
sannleikann. Það er rangt í sjálfu sér
að segja ósatt, óháð hagsmunum
manna. Kant vildi meina, að við ætt-
um alltaf að segja satt, hvort sem
sannleikurinn kemur okkur vel eða
illa. Það er rétt að segja satt, jafnvel
þó okkur langi til að segja ósatt.
Skoski heimspekingurinn David
Hume (1711-1776) taldi aftur á
móti, að menn ættu ekki alltaf heimt-
ingu á því að heyra sannleikann, og
nú kemur sagan:
Holland í síðari heimstyijöldinni.
Þjóðveijar hafa hertekið landið. Skot-
færaverksmiðjurnar í Þýskalandi eru
í algerri mannþröng. Ungir hollensk-
LÆKNISFRÆDI/Er bylting í
vœndumf________
Sykursyki og insúlín
BRISIÐ er einn þeirra kirtla sem kallast bæði opnir og lokaðir. Það
framleiðir meltingarsafa og hann rennur eftir kirtilgangi sem opn-
ast út í skeifugörn og blandast fæðunni þar. Að því leyti er brisið
útkirtill eða opinn kirtill.
"tpn víðs vegar um kirtilvefínn eru
dreifðar smáeyjar af annarri
gerð og öðruvísi í útliti. Þær eru
kenndar við þýska lækninn Paul
Langerhans sem rak augun í þær
við smásjárgrúsk
sitt árið 1869. Þá
kemur við þessa
sögu annar Þjóð-
veiji og sá hét
Oscar Minkowski.
Fyrir einni öld og
einu ári betur tók
Giiðnason"" han" sér fyrir
hendur að forvitn-
ast um afleiðingarnar ef briskirtill
í hundi væri numinn brott. Þær
reyndust sem hér segir: Seppi hor-
aðist niður, varð þyrstur og gráðug-
ur eins og hungraður úlfur, en lagð-
ist svo fyrir og hafði ekki þrótt til
neins nema lyfta hausnum og lepja
í sig vatn sem von bráðar varð að
sykurríku þvagi. Á tíunda degi eft-
ir uppskurðinn dó hundgreyið — úr
sykursýki.
Næst skal frægan telja Frederick
Grant Banting sem árið 1920 var
nýráðinn stundakennari við Iækna-
deild háskólans í Toronto í Kanada.
Hann var að búa sig undir kennslu-
stund næsta dags og sökkti sér
niður í upprifjun á þeim atriðum
sem drepið hefur verið á hér að
framan. Skyndilega sló þeirri hugs-
un niður í Banting að eyjarnar hans
Langerhans kynnu að vera innkirt-
ill, með öðrum orðum lokaður kirt-
ill inni í þeim opna briskirtli sem
framleiðir meltingarvökvann. En
með innkirtlum er átt við líffæri sem
gefa frá sér hormóna, senda þá
beint út í blóðrásina og þurfa því
ekki á kirtilgangi að halda.
Nú kom Banting að máli við John
Macleod sem var prófessor við
deildina og yfírmaður hans og trúði
honum fyrir hugmynd sinni. Til
þess að reyna í henni þolrifin varð
hann að fá aðstöðu til dýratilrauna
og fór því fram á húsnæði sem til
þess þyrfti, tíu hunda til rannsókna
og aðstoðarmann í nokkrar vikur.
Prófessorinn var dálítið vantrúaður
í fyrstu en veitti þó samþykki sitt,
og aðstoðarmaður Bantings varð
læknanemi sem hét Charles Best.
Þeir félagar hófust þegar handa,
skáru upp nokkra hunda og bundu
sem tryggilegast fyrir briskirtils-
ganginn svo að rennslið út í'garn-
irnar stöðvaðist. Nokkrum vikum
seinna var kviðarhol sumra hund-
anna opnað á ný og reyndist brisið
þá vera visnað og fyrirferðarlítið
en sykursýki hafði ekki gert vart
við sig.
Banting gerði sér í hugarlund
að Langerhanseyjarnar hefðu ekki
beðið sama tjón af stíflun gangsins
og meginhluti kirtilsins, en nú
skyldi á það reyna. Hann skar upp
enn einn hund og fór nú að líkt og
Minkowski forðum, tók brisið eins
og það lagði sig. Þijátíu ára gömul
saga endurtók sig vitanlega; Charl-
es Best mældi blóðsykur rakkans
sem jókst dag frá degi. Þegar
skepnan var loks að dauða komin
níu dögum eftir aðgerð opnaði