Morgunblaðið - 07.12.1990, Blaðsíða 12

12
Sjónvarpstœki
Sjónvarps-
myndavélar
Hljómtœkja-
samstœður
Ferðaviðtœkl
Útvarpsvekjarar
Gœðatœki fyrir
þig og þína!
SMITH&
NORLAND
Nóatúni 4 - Sími 28300
Þú svalar lestrarþörf dagsins
ásíóum Moggans! x

________MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. DESEMBER 1990_
Að láta sig falla
- m.a. til fortíðar
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Pétur Gunnarsson: Hversdags-
höllin (203 bls.). Mál og menn-
ing 1990.
Forvitnilegter að hafa nú í hönd-
unum fyrstu skáldsögu Péturs
Gunnarssonar eftir að bálkinum um
Andra lauk. Forvitnilegt er að skoða
þessa nýju sögu með hliðsjón af
eldri verkum Péturs,- Annað mál
hvort slíkt er sanngjarnt, en nógu
forvitnilegt til að hunsa sanngim-
iskröfur.
Það skal strax fullyrt að þetta
verk er hvort tveggja í senn ein-
kennilega líkt og ólíkt Andrasögu.
Byijum á líkindunum.
Margt í stílnum er hér eins og
svo oft áður hjá Pétri, yfírleitt dá-
lítið knappur, efnisgreinar stuttar,
kaflar sjaldnast langir.
Viðfangsefnið ,í Hversdagshöll-
inni er æska og uppvöxtur piltsins
Munda. Við ferðumst með honum
um furður tilverunnar þar sem
ýmis fyrirbæri hversdagsins verða
að undrum og stórmerkjum. A slef-
aldrinum rennir hann t.d. á þríhjól-
inu sínu alla leið fyrir næsta hom
og töluvert lengra.
Allt em þetta atriði sem stað-
festa að höfundurinn hljóti að vera
Pétur Gunnarsson. Þetta em hans
vörumerki.
Segjum þá samanburðarfræði
lokið og snúum okkur frá fortíð að
nútíð - að sjálfri Hversdagshöllinni.
Hvers konar bók er Hversdags-
höllin? Er hún sögulegt skáldverk?
Er hún uppvaxtarsaga einstaklings
eða brotakennd endursepglun á
veröld sem var? Eða tregafull
rafsódía? Eins konar paradísarbíó?
Eflaust er ósanngjamt að
þröngva þessari sögu í einhverja
þessa bása, á hinn bóginn eru þetta
hugmyndir sem kvikna við lestur-
inn.
Aðalsöguhetjan er Mundi, sonur
Rúts og Guggu. Afi hafði byggt
stærðar hús þar sem dijúgur hluti
stórfjölskyldunnar býr. Þarna er því
líf í tuskunum ekki síst vegna þess
að krakkaskarinn er stór.
Sagan hefst löngu fyrir minni
Munda, á því skeiði Islandssögunn-
ar sem er þekktast fyrir kröpp kjör
og atvinnuleysi. Lýsingin er sveipuð
rómantík þess sem ekki man þessa
tíma, hefur eingöngu heyrt um þá
rætt. Ivar afi var heppinn; Hann
fékk af og til vinnu við uppskipun.
Stundum var svo mikið að gera að
hann vaknaði um miðjar nætur,
öskrandi: HÍFA.
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Þorsteinn frá Hamri:
Hallgrímur smali og húsfreyjan
á Bjargi.
Söguþáttur úr Borgarfirði.
Iðunn, Reykjavik 1990. 136 bls.
Á fyrsta hluta 19. aldar var uppi
í Borgarfirði maður að nafni Hall-
grímur sem var Högnason. Þjóðsag-
an segir að þegar Hallgrímur þessi
var rúmt tvítugur hafi hann orðið
fyrir undarlegri reynslu af álfum
og álögum sem skiptu sköpum um
framvindu stuttrar ævi hans. Hall-
grímur andaðist hálffertugur að
aldri. Þijú börn átti hann, en ein-
ungis eitt þeirra, Kristrún, komst
til aldurs.
í þessu litla kveri, sem er í þrem-
ur þáttum, segir fyrst frá nokkrum
forfeðrum Hallgríms. I öðrum þætti
er hin einkenniiega álfasaga rakin,
eftir bestu heimildum og skömmum
Pabbi vann við glerskurð, stofn-
aði um síðir sitt eigið fyrirtæki sem
síðan gekk illa.
Mamma og amma dálítið íjarlæg-
ar.
Síðan er Munda fylgt í tímaröð
eins og í hverri annarri þroskasögu.
Nema hér hleypur sagan dálítið
meira milli .persóna en gengur og
gerist. Hér gætir töluverðrar til-
hneigingar til að segja sögu hóps
frekar en einstaklings. (Hús: Á
neðstu hæð sést efri hluti tannlækn-
isins, neðri hlutinn falinn bak við
sandblásið gler. Fyrir ofan fiðlarinn
með einkatíma. Kona sjómannsins
að beija stofuteppi úti’á snúru,
kennarinn með vitleysur nemenda
í skólatöskunni, eldsmiðurinn ...
o.s.frv.)
Sjónarhornið er stundum óljóst.
í heildina er hér er um þriðju per-
sónu frásögn að ræða en stundum
er brugðið út af henni og setningar
eins og þessar koma fyrir: „Og
þessi heimur sem þú hjólaðir kring-
um Fyrir vikið verður frásagan
eilítið ljóðrænni.
Eftir því sem nær dregur nú-
tíðinni hverfur rómantísk móðan
jafnt og þétt, smærri hlutir veru-
leikans skipta meira máli og sagan
verður trúverðugri. Rokktímabilið
gengur í garð með brillgæjum flaut-
andi á eftir stelpum sem blása
tyggjókúlur. Kókbílstjórinn sagði
við búðardömuna: „Kvittaðu beib,“
á þann hátt að bæði vissu að þau
myndu hittast í Röðli næsta laugar-
dagskvöld: „Og svo geta menn bara
fyllt í eyðurnar. Stelpan varð ófrísk
og í fyllingu tímans hætti hún að
vinna, orðin húsmóðir með barn og
þá passaði ekki lengur fyrir strák-
inn að vera á kókbíl og hann fór
að vinna á lager og stílaði upp á
Iðnskólann."
Svo undir Iok sögunnar stendur
Mundi í sporum föður síns forðum.
Hann er staddur á Þjóðminjasafn-
inu fyrir framan glottandi beina-
grindina og spjótsoddinn, tilbúinn
að fræða eigin afkvæmi. Þarna
Iiggja leifar fortíðarinnar nákvæm-
lega eins og í bernsku hans sjálfs.
Ekkert hefur breyst nema Mundi.
Og fyrst hann hefur breyst þá hef-
ur auðvitað flest breyst um leið.
Mundi lítur sér nær og spyr um
eigin föður: Hver var Rútur? „Hann
var bara maður sem vann við gler-
skurð, reykti Chesterfield og átti
eiginkonu og börn.“ Kannski dálítið
líkur þessum sem glottir í glerbúr-
inu?
Eitthvað á þessa leið gæti ein
útgáfan af efnisþræðinum í Hvers-
dagshöllinni litið út. En bara „gæti“
æviferli Hallgríms er fylgt. Þriðji
þátturinn, sem er langlengstur, er
lífs- og baráttusaga Kristrúnar
Hallgrímsdóttur. Hún varð sjó-
mannskona á Akranesi og hét býli
hennar Bjarg. Mann sinn, Tómas
Erlendsson, missti hún innan við
fimmtugt. Höfðu þau hjón þá eign-
ast 17 börn og voru fímm þeirra
dáin á undan föðurnum. Kristrún
varð öldruð (d. 1912) og eru afkom-
endur hennar nú á sjötta hundrað-
inu samkvæmt niðjatali í bókarlok.
Niðjatalið samdi Þorsteinn Jónsson
ættfræðingur.
Þessi litla bók er mörgum skyld-
um ritum merkari. Því veldur ann-
ars vegar efnið sjálft og hins vegar
meðferð höfundar. Lífssaga Krist-
rúnar Hallgrímsdóttur er mikil og
merk og hún fær mann svo sannar-
lega til að staldra við og hugsa.
Kristrún missti föður sinn komung
og var komið til vandalausra. Hún
ólst upp á hrakningi. Hlaut að sjálf-
sögðu alls enga menntun og lærði
Pétur Gunnarsson
vegna þess að þessi saga er marg-
höggvin sundur af kyrramvndum,
það er staldrað við og skoðað.
Yfir Hversdagshöllinni svífur
andi sterkrar fortíðarþrár og ýmsar
tímapælingar skipta því töluverðu
máli. T.d. skapar bilið milli óáþreif-
anlegrar frásagnartíðar og nánast
áþreifanlegs atburðatíma sérlega
þokkafulla spennu. Miðillinn sem
brúar bil þessara tveggja tíma er
oft hlutlægur, t.d. bréf eða mynd.
Gömul ástarbréf foreldranna sem
Mundi slysast til að lesa þegar
hann, heltekinn söfnunaráráttu, er
að hnupla af þeim frímerkjunum -
þessi gömlu ástarbréf miðla Munda
heimi sem (ef hann hefur nokkurn
tíma verið til) er gersamlega horf-
inn: „Og ég gat borið vitni um að
hamingjan var ekki það húsdýr sem
samkvæmt bréfunum hún hefði átt
að vera.“
8 mm kvikmyndirnar hans
Frímanns sýna undarlega mynd af
íjölskyldunni forðum, beinlínis
skakka mynd. Samt er sagt að
myndavélaraugað ljúgi ekki. Fáir
vilja sýna hveijir þeir eru, eða telja
sig vera. Flestir hlaupa úr ramman-
um, þeir djörfu og sýningarglöðu
bregða á leik og þykjast ekki vera
þeir sjálfir. Nema afi og amma. Þau
vita ekki hvað bíó er.
Tilveran er hált fyrirbrigði og
rennur manni sífellt úr höndum. I
Hversdagshöllinni er sviðsetningin
með slíku móti að flest er með öðru
sniði en það ætti að vera. í þessu
samhengi skiptir tíminn miklu máli.
Alveg frá fyrstu síðum .að þeim
seinustu skín í gegn óskin um að
stöðva þetta óvægna fyrirbrigði og
Þorsteinn frá Hamri
La.m. aldrei að skrifa. Ung giftist
hún vænum og duglegum manni.
Þau vinna hörðum höndum og tekst
að sjá fyrir sér og sínum. En á
miðjum aldri stendur hún ein uppi
með ellefu börn. Þá mætir hún
hreint ótrúlegri harðýðgi af hrepp-
ganga í kringum það. Óskandi væri
að tíminn ynni með manni. Og það
er einmitt í stílnum sem þessi ósk
rætist.
Þótt stíllinn beri höfundi sínum
vitni þá er hann hér hægari en í
fyrri verkum Péturs, stundum er
eins og frásögninni sé nánast leyft
að stöðvast. Þá rennur hún blessun-
arlega út í sandinn, týnist, og gýs
svo óvænt upp annars staðar. Óg
við tekur táknrænt spjall um lífíð
og tilveruna, eins konar heimspeki-
leg diskússjón: „/.../ menn sem
voru búnir með gleðina og áttu
ekkert eftir nema beiskjuna og
harminn. En af því að réttin var
hringur gat það gerst hlið við hlið
hvað innan um annað og börn og
unglingar gengu hring eftir hring
í mannlífsskoðun en innan í hringn-
um var innihald lífsins: sauðkind-
in.“ Og annað dæmi um leyndar-
dóma hversdagsins: „Afi og amma
- stækkunargler og segulstál - og
alveg jafn óbrigðul og þessi tvö:
stækkunarglerið stækkar í hvert
skipti og það er borið að auga og
segulstálið hleypir títupijónunum í
kekki, alltaf. //Alveg sama hvaða
dagur er, sama hvernig veður er,
sama hvernig skapið er. Það er. //
Alltaf."
Slíkir útúrdúrar (sem eru engir
útúrdúrar þegar grannt er gáð) eru
aðlaðandi. Þeir gefa lesandanum
kost á því að dvelja við og meta
söguatburði sem fyrir vikið auka
dálítið á vídd sína en ekki bara
lengd.
Eitt atriði vegur samt kannski
þyngst í þeirri viðleitni höfundar
að skapa vísvitaða fjarlægð milíi
atburða og lesanda: Sí og æ er sögu-
höfundur með aðfinnslur og framí-
grip í eigin sögu. Fáein dæmi
nægja. í samtali þegar búið er að
panta vöruflutningabíl í óþökk
Grímu gömlu svarar hún: „Það veit
ég ekkert um, ég hef ekki pantað
neinn bíl...“ og söguhöfundur
bætir við: „(þarf nokkuð „sagði
hún“, áttar fólk sig ekki á að þetta
er tveggja manna tal?)“ Stundum
er átroðsla söguhöfundar svo
skemmtilega frekleg að honum
nægir ekki minna rými fyrir útskýr-
ingar en neðanmálsgrein. Stundum
er þá talað í viðtengingarhætti þá-
tíðar, það sagt sem hefði átt að
gerast eða hefði getað gerst ef -:
„Faðir þeirra vildi binda endi á líf
sittT— en þar sem líf hans var líka
í konunni og bömunum tók hann
þau með sér í fallinu. Kannski ef
hann hefði haft tök á því hefði
hann tekið heiminn með sér líka.
Því hvar endar maður sjálfur og
heimurinn tekur við? Er ekki allt
maður sjálfur, er maður sjálfur
ekki í öllu?“
Með hliðsjón af þessum orðum
skal viðurkennt að Hversdagshöllin
er áhrifarík saga með sundruðu
sjónarhorni, dreifðum söguþræði,
brechtískri „Verfremdung“ og
ágengum söguhöfundi. Með undar-
legum hætti vinnur allt tvístrið sam-
an við að koma á framfæri sefjandi
frásögn.
stjóra. Allar eigur hennar eru boðn-
ar upp og flest bendir til að heimil-
inu verði tvístrað. Henni ber þá
nokkurt happ að hendi og-.með ein-
stökum dugnaði tekst að halda
heimilinu saman og koma barna-
hópnum til manns. En valkvendinu
Kristrúnu var fleira lagið en sjá um
sína. í litla bænum hennar var
ávallt nóg gistirúm fyrir alla sem
vildu og sjúkrabeður fyrir þá sem
annars staðar áttu ekki höfði að
halla. Þrengra var um fyrir þurf-
andi í húsum hins ríka Hallgríms
hreppstjóra. Hann var þó frumkvöð-
ull að byggingu barnaskóla á Akra-
nesi og gaf lóð undir kirkju. Sál-
arlíf sumra er stundum einkenni-
lega hólfað sundur!
Þorsteinn frá Hamri segir þessa
sögu einstaklega vel. Stíll hans er
hljóðlátur, yfírlætislaus og knappur.
Hann nýtir sér heimildir vel, ofnot-
ar þær hvorki né vannýtir. Á um
100 blaðsíðum segir hann mikla
sögu. Sumum öðrum hefði varla
dugað minna en þijú hundruð.
Þessi litla bók verður að ég hygg
lesendum sínum eftirminnileg. Hún
er falleg perla hvort heldur er hug-
að að innihaldi eða útliti.
HETJUSAGA