Morgunblaðið - 16.12.1990, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. DESEMBER 1990
21
dvaldist Einar um kyrrt á Húsavík,
þar sem hann hafði verið til spurn-
inga. Dreng einn úr Vilpu, koti sunn-
arlega í þorpinu, vantaði fermingar-
föt, enda var fólk hans bláfátækt.
Einar átti spariiöt og hafði auk þess
fengið ný föt fyrir ferminguna. Hafði
hann fermingarfötin með sér, en
sparifötin voru heima á Héðinshöfða.
Einar bauð drengnum að lána honum
spariföt sín til fermingarinnar, og
skyldi sýslumannsfólkið færa honum
þau, er það kæmi til kirkju á ferming-
ardaginn. En það var stundum seint
fyrir, og svo fór í þetta sinn. Þver-
neitar Einar þá að ganga til kirkju,
meðan faðir sinn sé ókominn, og ber
ekki öðru við. Var nú ekki um annað
að ræða en bíða, þar sem sýslu-
mannssonurinn átti í hlut. Stóð Einar
heima við prestssetrið hjá drengnum
úr Vilpu, þangað til sást til ferða
Héðinshöfðafólks með fötin. Einar
varð æfur við föður sinn fyrir seinlæ-
tið.
Suðurferð
Þrátt fyrir veikindi Einars í æsku,
var hann fjörmikill og gerðist
snemma einráður og áræðinn. Sýnir
það atburður sá sem nú skal frá sagt.
Haustið 1879 sendir Benedikt Ein-
ar son sinn fjórtán ára gamlan með
áríðandi bréf til Akureyrar. Hafði
ekki verið á annað minnst en Einar
kæmi austur aftur að loknu erindi
og læsi heima næsta vetur undir
skóla. Á Akureyri hitti Einar nokkra
pilta, sem voru á förum suður til
náms og biðu strandferðaskipsins
Ðiönu.
Einar grípur nú áköf löngun til
að slást í hópinn, en til þess sér hann
engin ráð, síst fjárhagsleg. Þá vill
svo til að hann mætir á götu á Akur-
eyri Tryggva Gunnarssyni, góðkunn-
ingja föður síns. Ber hann þegar upp
vandkvæði sín við Tryggva, og kveð-
ur fjárskort hamla því að hann kom-
ist suður í skólann. Tryggvi kveðst
geta bætt eitthvað úr þessu og lánar
Einari ríflega fyrir farinu suður.
Hefur Einar nú enga vafninga,
skrifar föður sínum, siglir suður með
piltum, fer til Þorbjargar föðursystur
sinnar, gengur undir inntökupróf,
stenst það með prýði og sest þegar
í fyrsta bekk Latínuskólans.
Skömmu síðar skrifar Benedikt
Tryggva Gunnarssyni, og er í senn
undrandi og stoltur yfir uppátæki
sonar síns. Þakkar hann Tryggva
lánið til „Einsa litla“ og segir síðan:
Víst var um það, að ég hafði eigi
ætlað honum að fara í skólann í
þetta sinn, mest vegna þess að ég
treysti ekki heilsu hans, en hann lá
í allan fyrri vetur og fram á sumar.
En nú hefur drengurinn ráðist í þetta,
og þú getur því nærri, að ég er þér
þakklátur fyrir hjálpina - að hvetju
sem hún verður honum.
Á fyrstu árum hinnar nýju aldar
fór efnahagur Einars Benediktssonar
verulega batnandi. Enda þótt Bene-
dikt faðir hans hefði oft verið í pen-
ingaþröng og mesta basli, kom í Ijós
við skipti eftir hann látinn að eignir
dánarbúsins voru töluverðar. Komu
til skipta samtals rúmar 37 þúsund
krónur eða 9300 krónur í hlut hvers
hinna fjögurra erfingja. Einar erfði
nokkrar jarðir eftir föður sinn, Elliða-
vatn, Korpúlfsstaði o.fl. Jafnframt'
fór hann nú að sækjast eftir að kaupa
jarðir, fyrst aðallega vegna veiðirétt-
inda, en hann hafði löngum hinn
mesta áhuga fyrir veiðiskap. En brátt
tóku jarðakaupin ekki síður að bein-
ast að öflun vatnsréttinda með virkj-
anir í huga, sem síðar verður frá
grejnt.
Á þessum árum aflaði Einar tekna
með margvíslegum hætti. Málflutn-
ingsstörfin við Landsyfirréttinn voru
að vísu ekki mjög ábatasöm, en lög-
fræðileg og viðskiptaleg ráðgjöf
ýmiss konar gaf dijúgt af sér og
fasteignaviðskiptin voru veruleg
tekjulind. Um skeið runnu og til Ein-
ars umtalsverðir fjármunir frá Marc-
onifélaginu í Lundúnum fyrir ýmsan
erindrekstur í þess þágu. Sagði Einar
frá því síðar, að árstekjur sínar á
þessu skeiði hefðu komist upp í 25
þúsund krónur, en það voru þreföld
eða fjórföld embættismannslaun.
Eitt árið kærði hann útsvar sitt til
hækkunar, þar eð hann leit svo á
að of lágt útsvar rýrði álit sitt sem
fjármálamanns!
Til er skemmtileg frásögn af fast-
eignaviðskiptum Einars. Ber hún það
með sér að hann var bæði framsýnn
og ráðhollur, þegar ungur og vaskur
athafnamaður átti í hlut.
Thor Jensen segir þessa sögu í
minningabók sinni. Hann hafði árið
1901 stofnað verslun í Reykjavík í
gamla biskipshúsinu við Pósthús-
stræti. Húsið var á besta stað í bæn-
um, en engan veginn nógu stórt og
hentugt fyrir nýtísku verslun. - Thor
Jensen segir:
Einar Benediktsson var á þessum
árum málafærslumaður í Reykjavík.
Við höfðum kynnst á ferðalögum og
fallið sérlega vel á með okkur. Var
gaman að ræða við hann um fram-
faramál og framtíð íslands. Einar
kom nú til mín og bauð mér til kaups
gamla pósthúsið, sem var eign dánar-
bús Óla Finsens póstmeistara, en
Einar annaðist sölu á eignum þess.
Sagði Einar, að ,jafn stórhuga mað-
ur þyrfti meira olnbogarúm handa
fyrirtæki sínu“. Féllst ég á þetta og
keypti gamla pósthúsið af honum
fyrir 15 þúsund krónur. Þetta var
mjög hentugt, þar eð það var næsta
hús fyrig sunnan verslun mína, og
því_fylgdi mikil og góð lóð.
Á heimleið úr utanför sumarið
1903 hitti Einar Eggert Claessen,
sem var á heimleið að nýloknu lög-
fræðiprófi. Leist Einari vel á hinn
unga mann og tókst með þeim vin-
átta sem entist ævilangt. Bað Einar
Claessen nú að taka við málflutn-
ingsstörfum sínum við Landsyfirrétt-
inn og réðst það með þeim. Gegndi
Einar þeim ekki eftir þetta, þótt
hann segði starfinu fyrst lausu árið
eftir.
Störf Einars höfðu verið ákaflega
erilsöm um sinn og reynt mjög á
hann, enda heilsan aldrei sterk. Hann
þráði ekki hvað síst að fá betra
næði til að gefa sig sem mest að
skáldskap sínum. Hann vildi komast
í fast og ekki of annasamt embætti,
þar sem hann gæti skapað sér og
vaxandi fjölskyldu framtíðarheimili.
Haustið 1904 losnaði sýslumánnsem-
bættið i Rangárvallasýslu, það hið
sama og Einar hafði sótt um en ekki
hlotið tíu árum áður. Ákvað Einar
að sækja, þótt ósýnt væri um árang-
ur, þar eð hann átti lítilli stjórnar-
hylli að fagna. Hannes Hafstein,
skáldbróðir Einars, var nú orðinn
ráðherra og fór með veitingavaldið.
Gekk Einar á fund ráðherra. - Val-
gerður Benediktsson segir:
Einar dáðist alla tíð mjög mikið
að Hannesi Hafstein bæði sem skáldi
og glæsimenni, en vegna mismun-
andi stjórnmálaskoðana var kunn-
ingsskapur þeirra mjög kulnaður um
þessar mundir. Hannes tók umsókn
Einars fálega í fyrstu og lét í ljós
við hann það hugboð sitt, 'að nú
mundi Einar fyrir alvöru ætla að
fara að gefa sig að stjórnmálum, er
hann væri orðinn sýslumaður, og
komast á þing og vinna á móti sér.
Einar svaraði því til, að hann mundi
að vísu alltaf láta í ljós skoðanir sín-
ar á þjóðmálum, er honum þætti
ástæður til, en til þingsetu hugsaði
hann ekki. Lét Hannes sér þetta vel
líka og veitti Einari sýsluna.
Þjóðsagnapersóna
Skúli Skúlason, síðar ritstjóri,
prestssonur í Odda á Rangárvöllum,
var 14 ára unglingur þegar Einar
kom austur. Hann hefur skrifað
skemmtilegar minningar frá þessum
tíma. Birtust þær í Lesbók Morgun-
blaðsins, 33. tbl. 1964. Þar segir:
Einar var orðinn að þjóðsagnaper-
sónu áður en hann kom í héraðið og
það álit færðist í aukana þessi fáu
ár er hann var þar og enn meir eftir
það. Og ég tel efamál, hvort nokkur
þjóðsagnapersóna hafi verið eins
umrædd í sýslunni.
Allir könnuðust við nafnið. Þetta
er skáld og hafði gefið út sögur og
kvæði og þýtt „Pétur Gaut“ og selt
hvert eintak á hundrað krónur! Hann
hafði ort magnað draugakvæði um
síra Odd í Miklabæ, en margir héldu
því fram, að mest af kveðskap hans
væri „hálfgert hnoð, sem enginn
skildi". Og svo hafði hann gefið út
blað og stofnað stjórnmálaflokk.
Hvernig átti svona maður að geta
verið sýslumaður? Og ofan á allt
þetta var nýi sýslumaðurinn „þjóð-
hættulegur braskari", sem á skömm-
um tíma mundi setja sýsluna á haus-
inn og alla Rangæinga á rassinn
nema þá, sem voru á honum áður.
En hugkvæmur var hann, mann-
skrattinn. Hann hafði selt jarð-
í þessu stórhúsi við Queen Victoria Street í Lundúnum hafði Einar
Benediktsson skrifstofur um skeið, ásamt félaga sinum F.L. Rawson.

Hið fyrirhugaða stöðvarhús við Búrfell.
skjálfta. Hver veit nema hann gæti
selt Heklugos líka? Og þá hlypi
kannski á snærið fyrir Rapgæingum.
Skeggræðendunum kom saman um,
að andvirðið ætti að renna í sýslusjóð
og notast til brúargerðar í sýslunni.
. . . Það var mikið glæsimenni, sem
komið var í sýslumannsembættið.
Eg hugsa, að aldrei hafi Einar Bene-
diktsson verið fríðari sýnum en um
þær mundir og glæsilegri í allri fram-
komu. Ég man að hann var í sútuð-
um leðuijakka þegar hann kom fyrst
að Odda, en slíka flík hafði ég aldrei
séð á nokkrum manni nema Hvítár-
vallabaróninum. Og eigi síður var
konan hans, Valgerður, glæsileg.
Hún var svo tignarleg, að þjóðsagan
var búin að segja manni að Einar
hefði látið gera faldbúning handa
henni og farið með hana til London
og „sýnt hana þar fyrir peninga“.
Það væri gaman að vita, hvort þetta
var fyrirboði fegurðarsamkeppna
nútímans?
Víkingar í Noregi
Samskipa Einari utan um haustið
var Guðmundur Hlíðdal, síðar póst-
og símamálastjóri. Hann hafði um
vorið komið heim til íslands að loknu
prófi í rafmagnsverkfræði í Þýska-
landi. Um sumarið hafði hann birt í
landvamarblaðinu Ingólfí grein, sem
hann nefndi Notkun fossanna. Þar
galt hann mönnum varhug við að
selja útlendingum fossa fyrir smán-
arverð og án allra skilyrða, en hvatti
til að leigja eða jafnvel selja þeim
fossa, ef upp úr því sprytti iðnaður,
sem orðið gæti okkur til hagnaðar.
Þyrfti að búa svo um hnúta í samn-
ingum, að landeigendur hlytu sæmi-
legan hagnað af, er til framkvæmda
kæmi, en full umráð fossanna á ný,
yrðu þeir ekki virkjaðir innan hóflegs
tíma.
Einari hafði getist vel að grein
þessari og haft samband við höfund-
inn eftir birtingu hennar. Kynntust
þeir nú nánar á ferðinni utan og fór
vel á með þeim.
Einar stóð stutt við í Edinborg,
þar sem hann kom fjölskyldu sinni
fyrir, en hélt til Kaupmannahafnar.
Þar hitti hann Guðmund Hlíðdal og
fékk hann til að koma með sér til
Kristianiu í því skyni að takast á
hendur vatnsorkumælingar fyrir
fossafélög, sem þar skyldi stofna.
Þangað fóru þeir nú saman. Löngu
síðar lýsti Guðmundur Hlíðdal dvöl-
inni í Noregi þessa haustdaga. Segir
hann svo frá, að mörg kvöld hafi
þeir félagar setið í dýrlegum veislum
norskra fjáraflamanna og lögfræð-
inga, þar sem Einar naut sín ákaf-
lega vel og var miðdepill hvers sam-
kvæmis. Hann var aíger bindindis-
maður þennan tíma í Kristianiu, að
sögn Guðmundar, enda þótt allt flyti
í hinum dýrustu vínum. Milli veislu-
haldanna voru fundir haldnir með
þessum fésýslumönnum þar sem Ein-
ar lýsti fossafli Islands fyrir þeim
og beitti óspart einstæðum frásagna-
töfrum sínum. Flest var stórt í snið-
um í frásögn hans, en óhjákvæmilegt
var að viðurkenna, að margt væri
enn lítt rannsakað, svo sem fallhæð
fossa. Með orðfimi reyndi Einar að
forðast fullyrðingar, svo sem að
nefna nákvæmar tölur, en dró þó
hvergi úr. Guðmundur Hlíðdal segir
þannig frá:
Á einn fundinn kom hann t.a.m.
með 2. bindið af ferðabók Pauls
Herrmanns: Island in Vergangenheit
und Gegenwart, sem þá var nýkomin
út. Þar eru nokkrar fossamyndir,
m.a. góð mynd af Goðafossi. „Er
fossinn hár?“ spurðu fundarmenn.
„Já, hann er mjög hár,“ svaraði Ein-
ar. „Hvað skyldi hann vera hár?“
„Hann er afar hár.“ „En hve hár hér
um bil?“ „Hann er gríðarlega hár.“
„En hversu margir metrar?“ „Hann
er feiknamargir metrar." „Getur
hann verið 70 metra hár?“ „Hann
geturvel verið 70 metra hár.“ Detti-
foss hvað Einar vera rúmega 100
metra háan og vitnaði þar í heimild-
ir: Þorvald Thoroddsen sem taldi
hann 340 fet á hæð, og Paul Herr-
mann, sem segir fallhæðina 107
metra í fyrrnefndri bók sinni.
Viðræður þær, sem þeir félagar
Einar og Guðmundur Hlíðdal áttu
við norska fjármálamenn haustið
1907 leiddu til þess, að fyrir árslok
höfðu verið stofnuð tvö fossahlutafé-
lög, Skjálfandi og Gigant. Var hið
fyrra þeirra, Skjálfandi, stofnað í
október, áður en Islendingarnir héldu
frá Kristianiu. Það snerist um foss-
ana i Skjálfandafljóti: Aldeyjarfoss,
Goðafoss, Barnafoss og Ullarfoss.
Hlín kemur til sögu
í febrúarmánuði 1927 kom nýr
gestur á heimili Einars Bene-
diktssonar og Valgerðar konu hans
að Þrúðvangi í Reykjavík og drakk
kaffisopa með þeim hjónum.
Gesturinn var kona, Hlín Johnson
að nafni. Þannig stóð á gestkomunni
að konan hafði hitt Val, elsta son
skáldsins, á samkomu í Reykjavík.
Hlín var ættuð frá Sandhaugum í
Bárðardal, og hafði faðir hennar, Jón
Eldon Erlendsson frá Garði í
Kelduhverfi, verið skrifari Benedikts
Sveinssonar á Héðinshöfða um
tveggja ára skeið, þega Einar var
um fermingaraidur. Bar hann æ
síðan hlýjan hug til þessa skrifara
föður síns.
Valur sagði nú föður sínum frá
iví, að hann hefði hitt þessa
úngeysku konu, og kynni hún mörg
ljóð hans utan að og væri ákafur
aðdáandi þeirra. Bað Einar þá son
sinn að koma kveðju til dóttur Jóns
Eldons, og bjóða henni að heimsækja
sig í Þrúðvang.
Hlín Johnson stóð á fimmtugu
jegar hún fékk boðin um að ganga
inn fyrir dyr Einars Benediktssonar.
Hún hafði aðeins einu sinni séð hann
áður, þá innan við fermingu, en
kvaðst aldrei hafa getað gleymt
honum. Hann var þá með föður
sínum á þjóðmálafundi á Ljósavatni,
ungur og fríður.
I viðtali við Matthías Johannessen
komst Hlín svo að orði:
Ást mín á honum hefur haldist frá
iví ég heyrði fyrsta ljóðið eftir hann,
tólf ára gömul, Islandsljóð. Það
birtist í einhveiju blaðinu, líklega
Sunnanfara, sem var sendur norður
eins og hver annar pappír. Og þegar
fóstri minn las ljóðið, stökk ég á
fætur og hrópaði: „Svona hefur
enginn kveðið áður!“ En ég var
skömmuð fyrir að þykjast hafa vit á
skáldskap, og það var reynt að þagga
niður í mér og líklega hefur það
tekist, en ég sagði satt!
Og nú hefur Hlín Johnson fengið
boð um það, að koma á fund
skáldsins. Hún segir:
Ég fór upp í Þrúðvang, og um
leið og augu okkar mættust, var eins
og við hefðum þekkst alla ævi.
Ekki fer það á milli mála, að næstu
árin eftir skilnaðinn við Valgerði
voru Einari erfið á marga lund. Jónas
Jónsson fer svofelldum orðum um
skáldið á þessu tímabili:
Þegar fokið var í flest skjól um
fjárafla tók hann sér til hressingar
að neyta áfengis meira en góðu hófi
gegndi. Var hann þá um stund
heimilislaus og án nokkurs verulegs
stuðnings frá frændum og vinum.
Gátu höfuðstaðarbúar stundum séð
þá sorgarsjón áð höfuðskáld
þjóðarinnar, sem auk þess hafði um
langt skeið verið mest glæsimenni á
landinu, við hlið Hannesar Hafsteins,
ráfaði einmana um götur bæjarins,
fátæklega búinn og undir áhrifum
áfengis.
Þetta var ást
Á þessum tímum einsemdar og
erfiðleika kynnist Einar lífsreyndri
og viljasterkri konu, sem hafði dáðst
að honum bg unnað ljóðum hans allt
frá ungum aldri. Hann fann þar at-
hvarf og skjól.
En hveijar voru tilfinningar kon-
unnar, sem nú fyrst tók að umgang-
ast draumaprinsinn, og sá með opn-
um augum jafnt veikar sem sterkar
hliðar hans? Einar var nú orðinn 63
ára, stoltur maður en bitur og kom-
inn sár og móður af vígvelli lífsins.
Varð hún ekki fyrir vonbrigðum?
Matthías Johannessen spyr Hlín
Johnson hálfníræða um samband
þeirra Einars:
— Þetta var ást, Hlín.
— Sú eina ást, sem ég hef þekkt,
og miklu meira en það . .. Fyrir það
er ég þakklát alla tíð.
— Én hvernig er hægt að elska
mann gegnum kvæði?
— Það er ósköp einfalt. Maður
elskar sálina, sem birtist í ljóðunum.
Og svo þegar ég kynntist henni, varð
ég ekki fyrir vonbrigðum, þvert á
móti, því sjálfur var hann jafnvel
stærri en verk hans. Að vísu átti
hann það til að vera ruddalegur og
nota stór orð, ef hann bragðaði vín
eða talaði um pólitík, en það kom
mér ekki við, því ég var ekki pólitísk.