Morgunblaðið - 26.02.1991, Side 14

14 MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 26. FEBRÚAR 1991
Nýting lands
o g sjávar
eftir Tómas
Þorvaldsson
i
Að vonum hefur mikið verið
rætt og ritað um íslenskan sjávar-
útveg og er nútíminn engin undan-
tekning í því. Er það á vissan hátt
gagnlegt fyrir þjóð er hefur að
megin hluta framfæri sitt af fisk-
veiðum, og vinnslu. Þegar ekki er
hægt að koma fiskinum til mark-
aðs- og/eða neyslulanda ferskum,
sem er það æskilegasta nema um
sé að ræða sérstakar verkunarað-
ferðir, svo sem harðfisk- (skreið)
og saltfiskverkun en þeim fylgir
sérstakt bragð og lykt, sem vissar
þjóðir hafa vanist. Sama má segja
um ísvárinn fisk fluttan til Bret-
lands og Þýskalands sem er allt
að 18 til 20 daga gamll þegar hann
kemur til neytenda, en þeir hafa
vanist þessu, jafnvel um aldir, og
hentar því þessum löndum.
Hvernig hefur þetta verið hjá
okkur Íslendingum? Hverjir hafa
gert út fiskiskip og hveijir hafa
sótt sjóinn allt frá landnámstíð til
þessa dags og hveijir þar með nytj-
að fiskimiðin og þar með helgað
sér þau til afnota? Og hveijir hafa
nytjað Iandið sjálft, allt frá land-
námi til okkar dags? Hvernig hefur
þetta hvorttveggja gengið fyrir sig
í stórum dráttum?
Hér má bæta því við, að ekki
hefur minna verið rætt og ritað um
íslenskan landbúnað, enda þessir
tveir þættir, sjávarútvegur og land-
búnaður, óumdeilanlega styrkustu
stoðir íslepsks éfnahagslífs í yfir
ellefu aídir.
Við upphaf byggðar á íslandi,
verður uppskipting á öllu landi frá
fjöru til fjalls en hún gjörð með þar
til settum reglum, sem landnáms-
menn festu með sér. Þannig eign-
uðust þeir er nytjuðu landið, landið
allt, landið ísland. Til dæmis nam
Ingólfur Arnarson það land sem
nú er Gullbringu- og Kjósarsýsla,
sem er lína dregin úr Hvalfjarðar-
botni í Þingvallavatn (Ölfusvatn),
úr Þingvallavatni sunnanverðu, svo
sem vatnsföll liggja til sjávar, en
það er Sogið í Hvítá, sem síðan
heitir Ölfusá.
Sú var megin reglá; að karlmað-
ur er nam Iand, skyldi kveikja elda,
svo sæjust frá hveijum öðrum og
skyldi það gjört innan tiltekins
tímá- Þetta átti að gjöra þar sem
eigi voru vötn, sjór eða vatnsföll
en þar þurfti ekki elda áð kveikja.
Var því auðvelt fyrir Ingólf að
helga sér svo stórt land, sem raun
varð á, þar sem eigi þurfti eld að
kveikja nema frá Hvalijarðarbotni
í Ölfusvatn.
Væri um konu að ræða, er helga
vildi sér land, þurfti hún að leiða
veturgamla kvígu á tilskildum tíma
um það land er hún vildi helga sér.
Landnám Ingólfs skiptist fljót-
lega í 18—20 landnámsjarðir, sem
hann gaf venslafólki sínu og öðrum
velunnurum. Þessu líkt varð allt
landnám íslands og þannig eignuð-
ust þeir er nytjuðu landið allt landið
ísland. Og hefur það oft og tíðum
verið í eigu tiltölulega fárra manna,
og þá ekki síst þegar kirkjan söls-
aði landareign landsmanna undir
sig ótæpilega, oft á vafasaman
■hátt.
II
•Jarðir hafa ætíð verið metnar til
fjár og er það að vonum, þar eð
mikil vinna hefur verið í að bijóta
land til ræktunar. Aldrei (eða sjald-
an) hef ég heyrt vefengdan eignar-
rétt manna á tilteknum jörðum eða
landspildum, þaðan af síður heyrt
nokkurn leggja til, að fyrir afnot
af þessari auðlind greiddu mennfé
til íslenska samfélagsins, miklu
frekar hið gagnstæða. Þá hafa jarð-
ir og landspildur ætíð gengið kaup-
um og sölum og þeir einir notið er
töldust eiga jarðirnar. Þannig hefur
þetta gengið með aðra okkar
stærstu auðlind frá öndverðu til
dagsins í dag. Væri sjálfsagt margt
hægt að segja um seinni tíma sölu
á jörðum, því þær seljast í æ minna
mæli millum bænda eða til venju-
legs búreksturs svo sem tíðkaðist
um aldir, heldur til annars brúks
og er það saga út af fyrir sig og
þyrfti kannski athuguriar við.
Ekki lasta ég þetta fyrirkomu-
lag, það er að segja, jarðir hafa
aldrei átt heima annarsstaðar en
hjá bændafólki, sem hefur sem fyrr
segir nytjað jarðirnar og gjört þeim
til góða af miklum dugnaði. Land-
búnaðarstörf hafa alla tíð verið
erfiðisvinna (þrældómur fram á
miðja þessa öld) en nú hefur tækn-
in tekið þar öll völd, sem betur
fer. Hefði þó mátt fara að með
meiri gát en raun hefur orðið á og
bændur því lent í miklum erfiðleik-
um og nánast ógöngum. Finnst
mér fyrri tíma stjórnvöld eiga hér
mikla sök á hvernig fyrir landbún-
aði er komið í dag.
III
Hvernig hefur þessu verið háttað
við sjávarsíðuna, í sjávarútvegi og
helstu þáttum hans? Ef þetta er
skoðað og dregið fram, þá er það
svo, að sjórinn var strax við land-
nám nytjaður fyrst og fremst af
því fólki sem við ströndina bjó og
hefur svo verið í megin atriðum
fram á þennan dag.
Menn reru strax til fiskjar og
varð fiskur strax þáttur í mataræði
íslendinga en seinna fór hann að
verða útflutningsvara, því góður
markaður myndaðist fyrir hann í
Evrópu óg þá helst í kaþólskum
löndum þar sem kjötát er bannað
á vissum dögum og vissum tímum.
Varð því gamla skreiðm snemma
eða strax á 14. öld að söluvöru.
Síðar á tímum kom saltfiskverkun
og útflutningur á honum.
Síðar komu aðrar geymsluað-
ferðir svo sem hraðfrysting, sem
byijaði á fjórða áratug þessarar
aldar eða fyrir rúmum 50 árum.
Sjávarútvegur hefur ætíð verið
okkar styrkasta stoð í framfærslu
þjóðarinnar. Vil ég því vitna í bók
Lúðvíks Kristjánssonar „Vest-
rænu“ þar sem hann vitnar í um-
sögn lögmannsins Láusar Gottrups
á bls. 196-198.
IV
„Pijónlesið, sokkar og vettling-
ar, var í hálfa þriðju öld a.m.k.
einn helsti söluvamingur bænda á
Norðurlandi, og í hinum fjórðung-
unum gætti þess einnig nokkuð,
einkum á Austurlandi. Fátt sýnir
Ijósar veilurnar í búskaparháttum
Islendinga á 17. og 18. öld en fram-
leiðsla pijónlessins. — Verðið, sem
fékkst fyrir 12 pör af sokkum var
í pijónlesreikningi Ird. og 12sk.,
en ullin í þessa sokka og viðurværi
konunnar, meðan hún var að vinna
þá, kostaði 1 rd og 82 sk. Þannig
skorti 70 skildinga á, að næðist
upp í andvirði efnis og fæðis, svo
að um vinnulaun fyrir þessa fram-
leiðslu var ekki að ræða. Svipað
var með aðrar tegundir pijónless,
t.d. vettlinga. En þrátt fyrir þessa
ömurlegu staðreynd vann talsverð-
ur hluti þjóðarinnar allan veturinn
dag út og dag inn við framleiðslu
á þessari útflutningsvöru. En
græddu þá ekki kaupmenn óhemju
mikið á pijónlesversluninni? Ekki
var því að heilsa, því að hún olli
þeim miklu tapi. Kemur það m.a.
í Ijós í skilríkjum Gottrups lög-
manns, er aflað hafði sér nánari
upplýsinga um verðlagið á íslenska
pijónlesinu á erledum mörkuðum.
Sokkar, sem kaupmenn keyptu hér
fyrir 8sk., seldust þegar best lét
fyrir 9—10 skildinga í Danmörku
og Hollandi. En þótt mikið skorti
á, að íslendingar gætu orðið ma-
tvinnungar af pijónaiðjunni, juku
þeir hana þó stöðugt. Árið Í93Ó
voru flutt út um 22 þúsund pör af
sokkum og 13 þúsund pör af vettl-
ingum, en 1743 var útflutningurinn
af sokkunum orðinn 214 þúsund
pör og af vettlingunum 111 þúsund
pör. Árið 1779 er svo komið, að
beint tap landsmanna á útflutn-
ingspijónlesinu er talið nema 17
þús. ríkisdölum, og þó hafði það
verið hækkað í verði þrem árum
áður. -Þetta er býsna skýr mynd
af veikleikanum í búhag bænda-
þjóðfélagsins. Vor- og sumarannir
voru miklar og mannfrekar, en á
vetrum hafði allmikill hluti þjóðar-
innar orðið að sitja auðum höndum,
ef ekki hefði verið um pijónlesfram-
leiðsluna að ræða. Búskaparhættir,
sem ekki færðu þjóðinni annað en
tap, gátu vitanlega ekki staðið til
eilífðar hóns nema með skelfilegum
afleiðingum. Tapið urðu landsmenn
allir að bera, en þó engan veginn
jafnt. Það bitnaði harðast á sjávar-
útveginum, og því gat hann við
óbreyttar aðstæður með engu móti
aukist svo sem nauðsynlegt var.
í skýrslum Gottrups kemur
fram, að kaupmenn greiða 3 */z rd.
fyrir harðfiskskippundið, en selja
það á erlendum markaði fyrir 16rd.
Þessi gífurlegi mismunur á kaup-
og söluverði fisksins, svo og gróði
af sölu munaðarvamings nægði
kaupmönnum ekki einungis til þess
að jafna hallann, sem varð á pijón-
les- og mjölverslun þeirra, heldur
höfðu flestir hagnað af viðskiptum
sínum við landsmenn og sumir
mjög mikinn. — í þrem kaupsetn-
ingum einokunarverslunarinnar
var verðið á mjölvörunni ákveðið
mjög lágt, en gegn því var fiskur-
inn metinn kaupmönnum í hag. En
þó að fiskafurðir væru metnar
óheyrilega lágt í kaupsetningum
-miðað við verðlag þeirra á erlend-
um markaði, mun þó jafnan hafa
orðið talsverður beinn íjárhags-
gróði að því að gera menn út til
sjávar, ef miðað var við meðalafla-
brögð.
Nægar heimildir eru fyrir því,
að pijónles var ekki unnt að selja
úr landi nema það væri verðbætt
stórlega, en þó skorti eigi að síður
mikið á, að fyrir það fengist verð,
er samsvaraði framleiðslukostnað-
inum. Fjármunir til þessara verð-
uppbóta komu frá sjávarútvegin-
um. Pijónlesframleiðslunni varð að
sinna sökum þess, að landsmenn
hirtu ekki um að taka mið af mark-
aðsbreytingum í sístækkandi borg-
ríkjum Norðurálfu og reyna til að
brejda búskaparháttum sínum í
samræmi við þær. Hversu mikil
tilfærsla hefur orðið á fjármagni
frá sjávarútvegi til landbúnaðar
vegna hins óeðlilega lága fiskverðs
í kaupsetningunum, er ekki unnt
að reikna, en vafalaust hcfur þar
verið um að ræða geysimikið fé.
Hafa verður í huga, að kaupsetn-
ingin frá 1702 gilti í þijá aldarfjórð-
unga, og allan þann tíma var greitt
sama lága verðið fyrir fiskinn, sem
Tómas Þorvaldsson
„Fiskistofnar eru of litl-
ir fyrir fiskveiðiflota
þann er við höfum eign-
ast á síðustu 19 árum
en þetta á rætur sínar
að rekja til vanhugs-
aðra stjórnvaldsað-
gerða á árunum 1971—
1974 og nokkur ár þar
á eftir, sem hafa leitt
til þess ástands sem er
á sumum helstu nylja-
fisktegundum okkar í
dag.“
ef til vill var lengst af einungis
fimmti hluti þess, sem fékkst fyrir
hann á erlendum markaði. Með
kaupsetningunni, sem ákvörðuð
var árið 1776, var reynt að nálgast
rétt verð á útflutningsvörunni, og
þá kom að nokkru leyti í ljós, hversu
hallað hafði á sjávarútveginn, því
að í þessari kaupsetningu var fisk-
ur rösklega tvöfaldaður í verði mið-
að við það, sem landsmenn höfðu
þá orðið að búa við í 74 ár sam-
fleytt. Ef rannsaka á hlutdrægnis-
laust framleiðsluhag sjávarútvegs
og landbúnaðar á 17. og 18. öld,
verður að taka til greina þær stað-
reyndir, sem hér hefur verið vikið
að. Sé það ekki gert, er borin von,
að unnt sé að skýra rétt búskapar-
og hagsögu þjóðarinnar á þessum
öldum.“]
V
Stórum hluta þjóðarinnar sem
sé haldið við tóvinnu, vefnað og
pijónastörf í tvær og hálfa til þijár
aldir með stórtapi en verðbætt með
sjávarafurðum (skreið).
Hér hefur átt sér stað mikil til-
færsla á verðmætum frá sjávarút-
vegsfólki til landbúnaðar. Slík
dæmi má finna á hinum ýmsu tím-
um, hér aðeins bent á þetta eina
dæmi. Sjálfsagt ekki auðvelt að
hafa þetta öðruvísi á þeim tíma,
þótt skiptar væru um það skoðan-
ir. Allt orkar tvímælis þá gjört er
(hvað með Álafoss nú á tímum?).
Lítum til nútímans. Eru ekki
uppi hugmyndir um svipaða skatt-
lagningu á sjávarútveg og hér hef-
ur verið vitnað í? Auðlindaskatt á
þetta fólk, sem í íslenskum sjávar-
útvegi vinnur, því vart mun það
koma annars staðar niður, að
minnsta kosti ekki á fyrstu stigum
þess, því hún rúmast ekki í því
markaðsverði sem ég þekki í dag
og hefur aldrei gert, né innan þeirr-
ar gengisskráningar, sem er og
hefur verið á öllum tímum. Að vísu
er hér um fáa menn að ræða sem
halda þessu fram og vart nema
einn, hinn annars virta mann, próf-
essor Gylfa Þ. Gíslason og nokkra
sporgöngumenn hans.
Hver er hugmyndin hjá þessum
mönnum á nýtingu þessa fjár-
magns? Hveijum ætla þeir að verða
nútíma pijónakonur og vefarar?
Kannski þeir ætli sér slíkt hlut-
skipti og öðrum hliðstæðum í þjóð-
félaginu? Nei, óveidda fiska á ekki
að selja í neinu formi. Fiskur er
ekki verðmagti fyrr en hann er
veiddur, og fiskiskip hafa aldrei
verið verðmæt nema þau veiddu
fisk með sinni áhöfn og er því ekk-
ert nýtt í þeim efnum og hafi þau
verið seld manna í millum hefur
alla tíð fylgt með í kaupunum, að
þau mætti gera út til fiskveiða og |
hefur svo verið frá öndverðu og
breytir kvóti á skip eða ekki kvóti
þar engu um. Lánastofnanir hafa
því auðvitað lánað fjármagn nú,
sem og á öllum tímum til fiskiskipa-
smíða sem slíkra og aldrei dottið í
hug að hér yrði skilið í millum, því
fiskiskip, sem ekki má veiða fisk
er verðlaust sem slíkt. Þetta má
öllum ljóst vera.
VI
Útgerðarmenn, sjómenn og fisk-
vinnslufólk hefur stundað sína iðju
með harðfengi og dugnaði fram á
þennan dag, tiltölulega óáreittir og
í góðri samvinnu við stjórnvöld.
Og öll sýnileg og ósýnileg verð-
mæti þjóðarinnar eiga uppruna
sinn hja þessum tveimur þáttum í
starfi íslendinga fyrr og síðar, í
sjávarútvegi og landbúnaði, þótt á
allra síðustu áratugum hafi hér
fleiri þættir komið til.
I rúm 60 ár hef ég þekkt nokkuð
vel til þessara tveggja þátta sjávar-
útvegs og landbúnaðar og í raun
tekið þátt í þeim bæði á sjó og landi,
jafnt hér heima, sem á erlendri
grund, þ.e.a.s. í markaðslöndunum.
Eg hef, sem aðrir, séð hvernig
góðæri í sjávarútvegi „fitar“ alla í
þjóðfélaginu, en sumir þykjast
sjálfskipaðir dómarar um þessi
mál, og skortir þá ekki sjálfsálit
til að leggja fram tillögur um
hvernig haga skuli fiskveiðum, sjó-
sókn og fiskverkun, sem og mark-
aðssetningu sjávarfangs. Ofbýður
mér oft á tíðum allt það steigur-
læti og kemur þá oft upp í hug
minn kvæðið „Klakastíflur" eftir
Davíð Stefánsson.
Stofulallar, stertimenni,
stijúkið hár frá lágu enni.
Þið eruð mestir milli hríða,
minnstir þar sem átök þarf.
Eigi þjóð við þraut að stríða,
þá er lítið ykkar starf.
Þegar öðrum þarf að bjarga,
þá er hljótt um ykkur marga,
Þá, sem gadd af þjóðum bræða,
þykir ykkur nóg að hæða,
hirðið lítt um skuldaskilin,
skelfist myrkrahylinn.
Opnið dymar, út í bylinn.
Öðrum mundi orðum beitt,
ef þið hefðuð sjálfír þreytt
stríð við kyngikaldar nætur,
klakahögg við fljótsins rætur,
strítt við ógnir frosts og fanna
fyrir ykkar þjóð og granna,
ef þið hefðuð eina nótt
öðrum björg í hafið sótt,
eins og þjónninn þjáðst og lifað,
þetta eina kvæði skrifað,
einni hugsun öðrum fórnað,
ykkar þjóð og landi stjórnað
eina stund og átt að glíma
við ofbeldið í klukkutíma.
Ég man ekki til að hafa séð
þessa menn nokkurn tíma nálægt
þessum atvinnuvegi,. hvað þá að
leggja hönd á plóginn, að minnsta
kosti ekki þar sem ég hef verið
staddur. Það má vera að einhveijir
hafi aðra reynslu af þeim, væri það
vel. Það næsta sem ég hef séð þá
sjávarútvegi, er að þeir í sunnu-
dagsbíltúrum (því þeir vinna ekki
á sunnudögum) hafi komið til að
fá sér í soðið og er það velkomið.
En taki þeir fisk með eigin hendi,
sem stundum kemur fyrir en sjald-
an, þá er gripið með tveimur fing-
rum og fiskinum haldið svo langt
frá sem ai-mlengd leyfir. Þetta er
það næsta, sem þeir hafa komið
nálægt sjávarútvegi og er ef til
vill verkaskiptingþjóðfélagsins sem
ræður hér athöfn manna.
Þau rúm ellefu hundruð ár, sem
fólk við sjávarsíðuna hefur stundað
fiskveiðar, hafa helgað þeim allan
, rétt til fiskimiðanna, og þau því
þeirra, til afnota án endui'gjalds,
með svipuðum Ieikreglum og gilt
hafa sem óskráð lög frá landnámi.
En aðstaða á sjó er ekki sú sama
og á þurru landi til að marka sér
reit, t.d. verða ekki kveiktir þar
eldar, né kvíga leidd. Verður því
að telja sama rétt hér hjá útvegs-