Morgunblaðið - 07.04.1991, Blaðsíða 14

MORGfyNBLÁDID jglfNNTOAG^Rl II,\ APRÍLl WBl
5Í4
ráðuneytisins. Hlutverk hennar er
að gefa skoðanakönnunarfyrirtækj-
um starfsleyfi og sjá til þess að lög-
um um skráningu og meðferð pers-
ónuupplýsinga sé framfylgt. Meðal
þeirra reglna, sem nefndin hefur sett
í því skyni, er að gera skuli þeim,
sem spurður er í skoðanakönnun,
grein fyrir að hann þurfi hvorki að
svara einstökum spumingum né
spurningalistanum í heild. Svör ber
að geyma þannig að ekki megi rekja
þau til ákveðinna aðila. Aldrei má
spyija annarra spuminga en þeirra,
sem hafa greinilegan tilgang með
hliðsjón af því, sem verið er að kanna.
Tölvunefnd gerir einnig kröfu um
að fá spumingalistann afhentan viku
áður en gera á könnun.
Ýmsir stjómmálamenn eru þeirrar
skoðunar að setja beri frekari reglur
um skoðanakannanir. Annars vegar
vilja menn setja reglur um fram-
kvæmdina til að tryggja öryggi og
vandvirkni og hins vegar era uppi
hugmyndir um að banna birtingu
niðurstaðna úr stjómmálakönnunum
í ákveðinn tíma fyrir kosningar.
Hvert er álit dr. Þorláks og félaga
hans í nefnd menntamálaráðuneytis-
ins á þessu?
„Við höfum viðað að okkur upplýs-
ingum frá flestum nágrannalöndum
okkar og þar virðist lítið um lög eða
reglur á þessu sviði. Það era einkum
reglur um skráningu upplýsinga, sem
snýr að töivunefnd. Helzt fundum
við í Frakklandi lög og reglur um
birtingu niðurstaðna. Þar er bannað
að birta niðurstöður stjómmálakann-
ana viku fyrir kosningar.
Mér virðist lítill hljómgrannur í
nefndinni fyrir að setja lög eða regl-
ur. Hins vegar virðist vilji fyrir að
leggja til við þá aðila, sem leggja
stund á kannanir, að þeir myndi með
sér samtök um siðareglur eða starfs-
reglur, þó ekki væri nema í grófum
dráttum. Við vitum að ákveðnar að-
ferðir era æskilegar í þessum fræð-
um, og þeir ættu að geta sameinazt
um þær.
Lög um skoðanakannanir væru
tímaskekkja
Ég tel að lög um skoðanakannan-
ir væra alger tímaskekkja. Ég hef
heyrt að ekki ætti að birta niðurstöð-
ur skoðanakannana rétt fyrir kosn-
ingar, af því að þær séu skoðana-
myndandi. Þetta held ég að sé mis-
skilningur. Það er alls ekki ljóst að
niðurstöðurnar séu skoðanamynd-
andi og rannsóknir á þessu sviði era
erfiðar. Hins vegar held ég að birting
niðurstaðna geti haft mismunandi
og gagnverkandi áhrif, sem þannig
jafnast út.
Ef við gerum ráð fyrir að þessar
kannanir séu gerðar á réttan hátt
og sýni um það bii rétta skiptingu
milli stjómmálaflokka, er mjög vafa-
samt að banna réttar upplýsingar,
aðeins vegna þess að þær gætu haft
áhrif á skoðanir fólks. Með þessu er
aðeins verið að hindra fólk í að fá
betri upplýsingar. Hver á að segja
fólki að það eigi aðeins að skoða
ákveðna þætti, þegar það gerir upp
hug sinn til flokka, en ekki aðra?
Fólk verður að ráða því sjálft hvað
það hugsar um þegar það ætlar að
fara að kjósa.
Það má jafnvel ímynda sér að ein-
hveijum fyndist að enginn flokkur
ætti að fara einn með stjórn landsins
og ríkisstjóm ætti að samanstanda
af tveimur fiokkum að minnsta kosti.
Eins og staðan er í dag er möguleiki
að Sjálfstæðisflokkurinn nái meiri-
hluta á Alþingi. Einhver, sem ætlar
að kjósa Sjálfstæðisflokkinn, gæti
séð að iíkur séu á að hann fái meiri-
hluta. Sá hinn sami getur talið að í
því felist ekki nægilegt aðhald og
því veitt einhveijum öðrum flokki
atkvæði sitt. Það hlýtur að vera hans
réttur að fá upplýsingar um stöðu
mála rétt fyrir kosningar."
Davíð Qddsson formaður
Sjálfstæðisflokksins:
Oþarft aö setja
reglur
„Ég tek mark á skoðanakönnunum að því
leyti til að ég tel að á því augnabliki, sem
þær era teknar, sýni þær ákveðna tilhneig-
ingu.“
— Kynnir þú þér forsendur skoðanakann-
ana áður en þú tjáir þig um þær?
„Það eru ekki margir aðil-
ar, sem gera þessar kannan-
ir og maður er farinn að
þekkja þær forsendur, sem
þeir ganga út frá. Við eigum
nú línurit yfir það hvernig
þessar kannanir hafa verið
og í megindráttum era þær
á mjög líku róli. Auðvitað
getur ein og ein könnun ver-
ið mistök, það gerist líka úti í hinum stóra
heimi, þótt hámenntaðir vísindamenn sjái um
þær.“
— Tekur þú meíra mark á könnunum eins
fýrirtækis en annars?
„Nei, ég geri það ekki. Ég reyni að horfa
á þetta í samhengi. Ég hef ekki talið ástæðu
tii að marka frekar einn en annan.“
—Finnst þér að eigi að setja reglur um
framkvæmd skoðanakannana eða birtingu
niðurstaðna?
„Nei, ég tel það óþarfa. Menn segja að
vísu að skoðanakannanir geti haft áhrif á
úrslit kosninga, en maður veit ekki I hvaða
átt það er og ég held að til lengri tíma litið
bitni það jafnt á öllum flokkum. Mér er illa
við hömlur af þessu tagi.“
—Hvað finnst þér um túlkun fjölmiðla á
skoðanakönnunum? Ganga menn of langt í
að túlka prósentubreytingar?
„Já, mér finnst það vera. Mér finnst fjar-
stæðukenndast þegar íjölmiðlar eru orðnir
svo uppteknir af eigin könnunum að þeir eru
famir að miða kosningaúrslit við einhveijar
kannanir hjá sér. Þá hafa menn misst dóm-
greindina.“
Kristín Einarsdottir
Kvennalista:
Birtingarbann rétt
fyrir kosningar
„Mér fínnst skoðanakannanir vera ákveðin
vísbending um álit fólks, en tek þær ekki sem
heilagan sannleika. Maður má passa sig á því
að þetta eru ekki kosninganiðurstöður, heldur
stikkprufur."
Kristín segist vön að kynna sér forsendur
kannana. „Eg spyr alitaf
hversu stórt úrtakið sé, og
hve margir séu óákveðnir eða
vilji ekki svara.“
— Tekur þú meira mark
á einú skoðanakönnunarfyr-
irtækis en öðrum?
„Það skiptir mig mestu
máli hvernig úrtakið er tekið,
hversu stórt það er og hve
margir vilja svara. Ég hef vissa tilhneigingu
til að taka meira mark á þeim, sem taka stærra
úrtak. Ég hef haft á tilfinningunni að kannan-
ir Skáís séu ekki sérlega sannfærandi, þar
sem það fyrirtæki hefur verið gagnrýnt fyrir
óvfsindaleg vinnubrögð. Mér finnst DV-kann-
anirnar oft hafa verið nálægt lagi, en hins
vegar hefur mér fundizt úrtakið lítið og fáir
svara. Ég tek oftast mark á því, sem Félags-
vísindastofnun lætur frá sér, en þó fmnst mér
brenna við að þeir spyiji svolítið leiðandi
spuminga. Það hefur komið fyrir, ég hef sjálf
lent í úrtaki hjá þeim.“
— Finnst þér að setja eigi reglur um fram-
kvæmd og birtingu skoðanakannana?
„Mér fínnst að það eigi að gera. Kannanir
eru vissulega skoðanamyndandi og þegar ver-
ið er að kjósa um stefnur og málefni, eins og
til dæmis við alþingis- og sveitarstjómarkosn-
ingar, fínnst mér að eigi áUs ekki að leyfa
birtingu á niðurstöðum kannana rétt fyrir
kosningar. Ég skil ekki tilganginn með því.
Hver getur hann verið þegar ekki líða nema
kannski tveir eða þrír dagar þangað til menn
fá raunveruleg kosningaúrslit? Á miðju kjör-
tímabili getur þetta haft tilgang, þá skiptir
máli að kanna hvem hug fóik ber til ákveð-
inna aðgerða, og það er langt að bíða í fjögur
ár til þess að fá eitthvert mat á þeim.“
Jón Baldvin Hannibalsson
formaður Albýðuflokksins:
Búa fyrst til skoð-
un og kanna síðan
„Maður er orðinn vanur því að blaðamaður
af DV hringir fýrir klukkan átta að morgni,
segist vera með skoðanakönnun og þylur upp
úr sér einhveijar tölur. Venjulega er hann
ekki undir það búinn að gera grein fyrir nein-
um upplýsingum um gildi könnunarinnar,
þ.e.a.s. um frávikin, sem
eðlileg kunna að teljast í litlu
úrtaki, þannig að í stórum
dráttum get ég sagt að ég
taki ekki mark á þeim sveifl-
um, sem þar koma fram.
Enda er það yfírleitt ein-
kenni á könnunum DV hvað
þar era margir óákveðnir,
taka ekki afstöðu, neita að
svara og svo framvegis.
Ég hef haft tilhneigingu til að taka mest
mafk á könnunum Félagsvísindastofnunar,
enda hafa þær verið kynntar með vandaðri
hætti en hinar. Þetta segi ég án þess að
hafa gert samanburðarkönnun á því hvort
þær hafí reynzt sannspárri en hinar þótt þær
kunni að vera vandaðri."
Jón Baldvin segir að oft endurspegli kann-
anir ekki sfzt skoðanamótandi áhrif fjölmiðla.
Fyrst hamist fjölmiðlar í því að búa til skoð-
un, og láti svo gera könnun, sem eigi að stað-
festa þessa skoðun.
Jón Baldvin segir að mikilvægasta hlutverk
fjölmiðia í kosningabaráttu sé einkum að
kynna málstað stjómmálahreyfinga á hlut-
lausan hátt og veita þannig uppiýsingar. Nið-
urstaða í könnunum, þ.e.a.s skoðun almenn-
ings, sé athyglisverðari, hafi fréttaflutningur-
inn verið vandaður.
Jón Baldvin segist yfírleitt ekki telja að
stjórnvöld eigi að setja miklar hömlur. Hins
vegar sé rétt að setja einhveijar reglur um
framkvæmd og beitingu skoðanakannana og
skynsamlegt kunni að vera að setja regiur
um að ekki megi birta niðurstöður ákveðnum
tíma fyrir kosningar.
Qlafur Rasnar Grímsson formaður
Albýðubandafagsins:
Sumir óviröa
fræðilegarreglur
„Ég tek hæfilegt mark á skoðanakönnunum
enda hef ég fengizt við það sem fræðimaður
að fjalla um þær í kennslu og vinna við þær
með nemendum mínum. Ég geri mér vel grein
fyrir kostum þeirra, takmörkunum og göllum.
Vandinn við sumar skoðanakannanir, sem
hér eru téknar, er að þess
er ekki nægilega gætt að
virða þær fræðilegu reglur,
sem þarf að hafa í heiðri.
Þetta á sérstaklega við þegar
menn era að bijóta kannanir
niður eftir kjördæmum en
úrtakið dugir kannski fyrir
landið allt, en ekki meira.
Þótt ekki væri nema af
hollustu við samstarfsmenn mina í Háskólan-
um hlýt ég að taka aðeins meira rnark á Fé-
lagsvísindastofnun en öðrum. Hins vegar er
það athyglisvert að þegar til lengri tíma er
litið hafa skoðanakannanir Félagsvísinda-
stofnunar, Skáíss og DV sýnt með svipuðum
hætti þær sveiflur, sem hér hafa verið í gangi,
en ekki kannski nákvæmlega stærðargráðu
sveiflnanna.“
— Hvað finnst þér um hugmyndir um að
setja reglur um framkvæmd skoðanakannana
og birtingu niðurstaðna?
„Ég er almennt frekar andvígur hömlum á
rannsóknafrelsi og skoðanatjáningu. Hins veg-
ar er það staðreynd að hægt er að misbeita
skoðanakönnunum og setja þær fram með vill-
andi hætti. Mér fyndist æskilegra að settar
væru almennar siðareglur."
— Hvað finnst þér um túlkun íjölmiðla á
skoðanakönnunum?
„Þegar kannanir eru gerðar fyrst og fremst
til að selja blaðið eða auka horfun á stöðina,
gætir eðlilega tilhneigingar til að gera hlutina
um of dramatíska. Slíkt er náttúralega hæpið
út frá fræðilegu sjónarmiði. Þar er verið að
blanda saman könnunum tit að afla þekkingar
og vitneskju og hins vegar til að selja fjölmið-
il. Þess eru ótal dæmi að blöð og sjónvarps-
stöðvar hafa slegið upp hlutum, mistúlkað og
ýkt, ekki vakið athygli á öðra og þannig búið
til ákveðna mynd. “
Steingrímur Hermannsson formaður
Framsóknarflokksins:
Geta haft skaóleg
óhrif
„Ég tek vissuiega mark á niðurstöðum
skoðanakánnana að vissu marki. Ef þeir eru
hins vegar mjög margir, sem vilja ekki svara
eða eru óákveðnir, þá dregur það augljóslega
mjög úr því hvað hægt er að taka mark á
skoðanakönnunum. Það hefur verið mjög
áberandi hér upp á síðkastið
að allt að þriðjungur hefur
ekki svarað.“
— Kynnir þú þér forsend-
ur skoðanakannana áður en
þú tjáir þig um þær?
„Eg hef nú venjulega
fengið að heyra meginfor-
sendur, sem eru yfirleitt þær
sömu. Það er sex hundruð
manna úrtak hjá flestum eða öllum nema
Félagsvísindastofnun, þar sem eru fimmtán
hundruð. Það er mín skoðun að þar með séu
kannanir Félagsvísindastoftiunar marktækari
en hinna. Það er lfka til dæmis spurning
hvemig úrtakið skiptist milli þéttbýlis og
dreifbýlis, og líka hvemig spurt er.“
Steingrímur segist eindregið þeirrar skoð-
unar að setja eigi reglur um skoðanakannan-
ir. „Vitanlega geta skoðanakannanir, sem eru
hroðvirknislega framkvæmdar, haft veruleg
áhrif á skoðanamyndun - eins og allar skoð-
anakannanir. Ef þær eru hroðvirknislega
framkvæmdar, geta þær haft skaðleg áhrif.
Ég tel að það eigi að setja reglur og gera
lágmarkskröfur til þeirra, sem gera skoðana-
kannanir."
— Hvað fínnst þér um túlkun fjölmiðla á
niðurstöðum kannana, til dæmis þegar því
er slegið upp að ríkisstjómin sé aftur komin
í minnihluta, þegar sveiflan er aðeins upp á
fáein prósent?
„Það er rétt að það má segja að slíkar
fullyrðingar séu vafasamar. Þær geta haft
áhrif á skoðanamyndun, en þær geta líka
orðið til þess í þessu tilviki að þjappa stuðn-
ingsmönnum stjómarinnar saman."
Júlíus Sólnes formaður
Borgaraflokksins:
Kerfisbundnar
falsanir
„Ég tek að einhveiju leyti mark á skoðana-
könnunum. Þegar óskaplega stór hópúr er
óákveðinn, er mjög erfitt að meta niðurstöð-
una. Hún segir til um fylgi flokka frekar en
hægt sé að draga þá ályktun að einhvetjir
flokkar liafi ekki fylgi.
Ég tel að það þurfi að
skilgreina forsendur skoðan-
akannana miklu betur en
gert er og geld mikinn var-
hug við því hvernig staðið
er að þessu. Ég veit að þeir
sem spyija reyna að hag-
ræða svörunum og ná fram
sínum sjónarmiðum í gegn
um svörin. Ég hef reynslu
af því að í skoðanakönnunum á kjörtímabilinu
hefur í stórum stíl verið fleygt út fólki sem
segist styðja Borgaraflokkinn. Það er um
kerfisbundnar falsanir að ræða, sem kannski
eru ekki á vegum þeirra sem stýra skoðana-
könnuninni, heldur geta spyrlamir haft áhrif
með því sem þeir hafa skoðun á. Við höfum
líka fengið reynslu af að spyrili spyr til dæm-
is fólk í okkar hópi og reynir að fá það ofan
af því að standa við þessa skoðun. “
— Tekur þú mark á könnunum eins fyrir-
tækis umfram annað?
„Ég hefði kannski talið að Félagsvísinda-
stofnun væri traustust í þessu, en þó kann-
ast ég við dæmi þess að það heftir vantað
fólk, sem hefur merkt við okkur, i niðurstöð-
um hennar - það hefur horfið. Ég tei því
mjög nauðsynlegt að settar verði skýrar og
ákveðnar reglur um hvernig eigi að standa
að skoðanakönnunum og hvemig megi beita
þeim."
— Hvað finnst þér um túlkun fjölmiðla á
skoðanakönnunum?
„Mér finnst að fjölmiðlar túlki skoðana-
kannanir oft alveg út í bláinn. Menn van-
meta það, að skoðanakönnun mælir bara
augnablikið, stemmninguna kvöldið, sem
hringt er út. Svo getur stemmningin verið
orðin allt önnur næsta kvöld."