Morgunblaðið - 07.04.1991, Blaðsíða 12

stjórnarandstæðinga eru af svipaðri
stærð.
í leiðara Alþýðublaðsins 26. marz
síðastliðinn, daginn eftir að könnun
DV birtist, er fjallað um formanns-
skipti í Sjálfstæðisflokknum. í lok
leiðarans segin „Kjósendur skynja
hins vegar hina vaxandi hörku. DV
birti í gær fyrstu skoðanakönnun um
fylgi flokkanna eftir að nýr formaður
tók við Sjálfstæðisflokknum. Flokk-
urinn hefur farið niður um 2%. Það
segir sína sögu. Kjósendur fagna
ekki nýjum formanni."
Miðað við fylgi Sjálfstæðisflokks-
ins í DV-könnuninni og stærð úrtaks-
ins eru skekkjumörkin í þessu tilviki
4%. Þarna tekur Alþýðublaðið því
tveggja prósenta mun, sem er langt
innan skekkjumarka, og gefur hon-
um mikla pólitíska þýðingu. Þess
má reyndar geta að Félagsvísinda-
stofnun birti nokkrum dögum síðar
niðurstöður könnunar, þar sem Sjálf-
stæðisflokkurinn bætti við sig fylgi
- líka innan skekkjumarka - en um
það kom ekki leiðari í Alþýðublaðinu.
Fáfræði orsök stóryrða
Hvað segir dr. Þorlákur um túlk-
anir af þessu tagi?
„Maður hefur svo sem séð menn
koma með miklar kenningar þegar
breytingar upp á eitt eða tvö prósent
hafa verið á fylgi flokks milli kann-
ana, sem má búast við af hendingu.
Það þarf ekki að þýða neina breyt-
ingu á skoðunum fólks. Það, hvað
fólk veit lítið um bakgrunn kannana,
held ég að sé ástæðan fyrir því að
margir taka svo stórt upp í sig að
segja að það sé ekkert að marka
kannanir, eða þá hið gagnstæða, að
Morgunblaðið/KGA
Dr. Þorlákur Karlsson.
þeir taka þær of bókstaflega. Hvort
tveggja er hættulegt og við myndum
áreiðanlega losna við hvort tveggja
ef við upplýstum fólk betur um það
hvað kannanir þýða, hvemig á að
meta þær og túlka."
Þótt dr. Þorláki þyki nauðsynlegt
að upplýsa fólk betur um skoðana-
kannanir, virðist ekki öllum, sem um
þær fjalla, fínnast að á því þurfí að
halda. Nýlega bauð endurmenntun-
amefnd Háskólans upp á námskeið
í túlkun á niðurstöðum skoðanakann-
ana fyrir fjölmiðlafólk. Þegar leitað
var upplýsinga hjá Háskólanum um
þátttöku fjölmiðlamanna í námskeið-
inu var skemmst frá því að segja að
enginn mætti. Margrét S. Bjöms-
dóttir, endurmenntunarstjóri, sagði
að slíkt væri mjög óvenjulegt, vegna
þess að yfirleitt væru endurmenntun-
amámskeiðin vel sótt. Dr. Þorlákur
var spurður hvað hann teldi að fjöl-
miðlamenn gætu gert til að koma
niðurstöðum skoðanakannana skýrar
frá sér.
„Það á við bæði um lesendur,
stjómmálamenn og fjölmiðlamenn
að taka niðurstöður of bókstaflega.
Það, sem fjölmiðlamenn geta gert til
að lesa í niðurstöður kannana af
meira viti, er að skoða alltaf megin-
hættumar; stærð úrtaksins og brott-
fallið. Þetta er nokkuð, sem allir
geta áttað sig á.“
Sá sem vikst undan reglunum
ber höfðinu við stein
Þorlákur tekur undir það að gerð
skoðanakannana byggi á ákveðnum
vísindum og eigi því að fylgja settum
reglum. „Menn hafa mismunandi
skoðanir á vísindum, en í þessu efni
er allgott samþykki um þau atriði
sem mestu máli skipta; hvaða reglum
og aðferðum eigi að beita. Sá, sem
víkst undan því að fylgja nokkrum
grannatriðum er að lemja höfðinu
við steininn ef hann ætlar að segja
að menn geti gert skoðanakannanir
eftir eigin höfði.
Ég held að ástæðan fyrir því að
menn fylgja ekki þessum fáu grand-
vallarreglum sé í sumum tilfellum
sú að þeir vita ekki betur, en ég er
viss um að í mörgum tilfellum er það
til dæmis að þeir vilja sleppa við tölv-
unefnd, sem mörgum þykir hvimleið
vegna strangra reglna. í öðru lagi
er þetta fjárhagslegs eðlis. Það er
dýrara að taka stærra úrtak og það
kostar líka meira að taka þjóðskrár-
úrtak en símaskrárúrtak."
Tölvunefndin, sem Þorlákur talar
um, er starfrækt á vegum dómsmála-
SJÁ SÍÐU 14
KONNUN GALLUP FYRIR RIKISSJONVARPIÐ:
Stærsta stjömmálakönnun hérlendis
GALLUP á íslandi hefur fram að þessu ekki gert stjórnmálakannanir
til birtingar. Nú verður þar hins vegar breyting á; Ríkissjónvarpið
hefur samið við Gallup um að gera könnun á fylgi flokkanna með
um 6.500 manna upphaflegu úrtaki.
Að sögn Ólafs Amar Haraldsson-
ar, framkvæmdastjóra Gallup,
verður upphaflegt úrtak um
850 manns í hveiju kjördæmi, tilvilj-
unarúrtak úr þjóðskrá. Aðferðimar
era með svipuðu sniði og hjá Félags-
vísindastofnun. Niðurstöðumar
verða svo birtar í kosningakynning-
um Ríkissjónvarpsins fyrir viðkom-
andi kjördæmi.
Ólafur Öm segir að með þessu
eigi að ná veralega niður skekkju-
mörkum í hveiju kjördæmi fyrir sig,
og niðurstöðumar eigi því að verða
mun marktækari fyrir hvert kjör-
dæmi heldur en þegar t.d. 1.000
manna úrtak er brotið niður eftir
kjördæmum.
„Þetta er umfangsmesta stjórn-
málakönnun, sem hefur verið gerð
hérlendis," sagði Ólafur. „Við skul-
um hins vegar átta okkur á því að
fylgið er að breytast. Kosningabar-
áttan er mjög stutt að þessu sinni
og það má búast við að fylgissveifl-
ur verði á skemmri tíma en oft áð-
ur. Sömuleiðis má líta svo á að einn
af ákvörðunarþáttum hjá almenningi
sé einmitt þessir sjónvarpsþættir,
sem eru í hveiju kjördæmi, en þar
eru niðurstöður könnunarinnar birt-
ar.“
í könnun Gallup verður fleira
kannað en fylgi flokkanna, tii dæm-
is verður spurt hver kjósendur telji
að verði helztu viðfangsefni stjóm-
málamanna f kjördæmi sínu.
Gallup hefur gert nokkrar kann-
anir á fylgi stjómmálaflokka, en
ekki birt niðurstöður, heldur hefur
það eingöngu verið í rannsóknar-
skyni. „Við vildum vera vissir um
að þegar við færam út í þetta, yrði
það vel gert,“ sagði Ólafur.
Félaqsvísindastofnun Háskóla Islands
Wi FÉLAGSVÍSINDASTOFNUN Háskóla
íslands tekur vanalega 1.500 manna tilviljun-
arúrtak útþjóðskrá, að sögn Stefáns Ólafsson-
ar, forstöðumanns stofnunarinnar. „Til að
draga úr brottfalli reynum við yfirleitt að láta
könnunina standa í nokkra daga og ná bæði
yfir helgi og virka daga. Við leggjum mikla
vinnu í að ná í fólk. Ef við náum ekki sam-
bandi í fyrstu tilraun, gerum við síendurteknar
tilraunir. Almenna reglan er sú að hætta ekki
tilraunum fyrr en við höfum svarendahóp, sem
endurspeglar þjóðina á viðunandi hátt. Við
teljum okkur örugg með það þegar svörunar-
hlutfailið er komið yfir 70%, þ.e. um 1050
manns. Síðan tryggjum við að kynin, aldurs-
hópar og einstök byggðarlög á landsbyggðinni
eigi fulltrúa í svarendahópnum f sömu hlutföli-
um og er hjá þjóðinni allri. Við birtum óvissu-
mörk langoftast í skýrslum um niðurstöður
skoðanakannana.
Til þess að fækka óákveðnum svarendum í
stjómmálakönnunum göngum við á fólk og
spyijum á þijá vegu. í fyrsta lagi er spurt
hvað menn myndu kjósa, ef kosið væri á morg-
un. Þeir sem svara „veit ekki“ við þeirri spum-
ingu, frá viðbótarspumingu um hvaða flokk
sé líklegast að þeir kjósi. Þeir, sem enn segj-
ast ekki vita, fá þriðju spuminguna um hvort
þeir telji líklegra að þeir kjósi Sjálfstæðisflokk-
inn eða einhvem hinna. Ástæða þess að við
geram þetta, er að við tókum eftir að þegar
hlutfall óráðinna er n\jög hátt, verður kerfis-
bundin skekkja í niðurstöðum kannana. Fylgi
Sjálfstæðisflokksins varð kerfisbundið mjög
ýkt. Við athuguðum til dæmis hvað þeir óá-
kveðnu kusu síðast, og þeir reyndust hafa
kosið aðra flokka en Sjálfstæðisflokkinn í
meira mæli en þeir, sem tóku afstöðu.11
Stefán telur útilokað að setja reglur um
framkvæmd kannana, þar sem notaðar séu
ólíkar aðferðir við gerð kannana. „Þær eru
misjafnlega dýrar í framkvæmd og ef settar
væru reglur um framkvæmdina er verið að
banna mönnum að gera hlutina á hátt, sem
kannski er ódýr, en viðunandi. Ég held að
þetta sé óþarft aðallega af þeirri ástæðu að
markaðurinn lærir smám saman hveijir gera
skoðanakannanir vel og hveijir illa. Það er
þegar komið fram að sumir, sem framkvæma
kannanir, gera það verr en aðrir.“
Stefán segir að ef til vill megi setja reglur
um að könnunaraðilar setji niðurstöður sínar
fram á ákveðinn hátt, en hins vegar sé hvim-
leitt fyrir fjölmiðla að þurfa að fylgja slíkum
reglum út í æsar og birta t.d. langar lýsingar
á því hvemig könnun sé framkvæmd. „Ég er
hins vegar mjög hlynntur því að settar verði
siðareglur að fijálsu framkvæði þeirra aðila,
sem að þessu standa, ef hægt er að ná sam-
stöðu um það,“ sagði Stefán.
Daablaóió Vísir
m HJÁ Dagblaðinu Vísi er úrtak skoðana-
kannana yfírleitt 600 manns, að sögn Hauks
Helgasonar aðstoðarritstjóra, sem hefur um-
sjón með skoðanakönnunum blaðsins. Þegar
nær dregur kosningum hefur úrtakið tíðum
verið stækkað í t.d. 1.200 manns. Úrtakið er
valið eftir ákveðnum reglum úr símaskrá og
þess gætt að jafnmargar konur og karlar séu
í úrtakinu og að jöfn skipting sé milli höfuð-
borgarsvæðis og landsbyggðar. Ef ekki næst
í alla úr hinu upphaflega 600 manna úrtaki
er hringt í ný númer þar til tölunni 600 er
náð. Að mínu mati þarf ekki stærra úrtak en
það, sem við höfum verið með, til að ná full-
nægjandi niðurstöðu og þar vísa ég til reynsl-
unnar. íslendingar eru það einsleitir að síma-
könnun af því tagi, sem DV gerir, er algerlega
fullnægjandi þegar úrtakinu er ekki skipt frek-
ar niður, til dæmis eftir aldurshópum."
Haukur segir að í seinni tíð hafí DV yfír-
leitt birt óvissumörk þegar fjallað hafí verið
um niðurstöður skoðanakannana.
Haukur var spurður álits á hugmyndum um
reglur um framkvæmd og birtingu skoðana-
kannana. „Reynslan hefur að mínum dómi
sýnt að engin ástæða sé til að setja slíkar regl-
ur. Ákveðin reynsla er komin á skoðanakann-
anir hér, þær hafa gefizt vel, verið heiðarlegar
og útkoma þeirra það góð að ég tel ekki ástæðu
til að setja frekari reglur um það. Gallup gamli
sagði á sínum tíma að það væra góðar skoðana-
kannanir ef ekki munaði meira en einu eða
tveimur prósentustigum að meðaltali á könn-
un, sem væri gerð viku fyrir kosningar, og
úrslitum kosninganna. Við höfum reynzt vera
innan þeirra marka. Reynslan hefur sýnt að
yfirleitt koma DV-kannanirnar bezt út, betur
en kannanir þar sem úrtakið er tekið með flókn-
ari aðferðum. Ég vil til dæmis nefna að fyrir
borgarstjómarkosningamar í fyrra kom DV-
könnunin langbezt út, betur en könnun háskól-
amanna."
Aðspurður um hugmyndir um samtök skoð-
anakönnuða og siðareglur þeirra á meðal sagð-
ist Haukur ekki telja eitthvert valdboð að ofan
æskilegt í þeim efnum. „Samkvæmt reynsl-
unni er engin augljós þörf á slíkum samtökum.
Það væri hins vegar sjálfsagt að líta á það ef
einhver telur ástæðu til," sagði hann.
SKAIS
m BRAGI Jósepsson, forstöðumaður Skáíss
(Skoðanakannana á íslandi), segir að úrtak
fyrir stjómmálakannanir sé tekið úr tölvuskrá
yfir öll símanúmer á landinu, að undanskildum
númerum stofnana ög fyrirtækja. „Stærð úr-
taksins er 750-850 símanúmer. Ef ekki næst
samband við tiltekið símanúmer er reynt síðar
og aftur, allt að fjórum sinnum. Að jafnaði
næst samband við um 80% þeirra símanúmera
sem eru í úrtakinu, 600-700 manns.
Yfirleitt svara færri karlar en konur. Sama
er að sega um yngsta aldurshópinn. Þar er
svörun gjaman hlutfallslega dræmari en í hin-
um aldurshópunum. Til þess að jafna þetta
hlutfall í samræmi við raunveraleg hlutfóll
þýðisins, þ.e. þess hluta þjóðarinnar, sem úr-
takið er tekið úr, er gerð tölfræðileg Ieiðrétt-
ing. Með hliðsjón af framansögðu yrði vægi
karla aukið og sömuleiðis vægi yngsta aldurs-
hópsins."
Bragi kýs að kalla þá úrtaksaðferð, sem
Skáís beitir, svæðis-lagskipt handahófsúrtak.
Hlutfallsleg skipting úrtaksins sé ákveðin í
samræmi við ijjölda kjósenda í hveiju kjördæmi.
Bragi segir að til greina hafi komið þegar
Skáís hóf að gera stjórhmálakannanir fyrir um
áratug, að taka þjóðskrárúrtak. „Niðurstaða
okkar var hins vegar sú, að vegna fámennis
þjóðarinnar væri óæskilegt að framkvæma
pólitískar skoðanakannanir eftir persónu-
bundnu úrtaki. Af þeim ástæðum völdum við
þá aðferð, sem við beitum," segir Bragi.
Hann segir að þrátt fyrir viðhorfsbreytingu
gagnvart skoðanakönnunum og stjómmála-
flokkum, telji hann óæskilegt eða a.m.k. ótíma-
bært að taka persónubundið úrtak í pólitískum
skoðanakönnunum. „Um aðrar skoðanakann-
anir, þar sem ekki er um að ræða viðkvæm
eða persónuleg máiefni einstaklinga, gegnir
öðru máli. Úrtak einstaklinga, til dæmis eftir
þjóðskrá, hefur vissulega ýmsa augljósa kosti
fram yfir úrtak símanúmera. Stærsti kosturinn
við slík úrtök er að mínu mati fólginn í þeirri
aðferðafræðilegu og tölfræðilegu stöðlun, sem
aðferðin hefur réttilega áunnið sér á alþjóðleg-
um og fræðilegum vettvangi."
Bragi segir að í síðustu könnun Skáís hafi
verið gerðar nokkrar breytingar á spurninga-
formi með það fyrir augum að lækka hlutfall
óákveðinna. Þeir, sem ekki hafi tekið afstöðu
til þess, hvaða stjórnmálaflokk þeir myndu
kjósa, hafi verið spurðir aftur, með hliðsjón
af afstöðu sinni til ríkisstjómarinnar. Með
þessu hafi hlutfall óákveðinna farið úr um 25%
í 15%. Bragi segir að áformað sé að halda
þessu áfram.
Spurt var um afstöðu Braga til hugsanlegr-
ar laga- eða reglusetningar um skoðanakann-
anir. „Mér fínnst slíkt ekki mjög knýjandi. Ég
held að yfirleitt standi ábyrgir aðilar að gerð
kannana, sem hafa mikla þekkingu og lærdóm
á þessu sviði. Ég óttast þess vegna ekki að
framkvæmd kannana sé í ólestri. Hins vegar
held ég að þegar menn séu tilbúnir að setjast
niður í friði og ræða um að koma á siðaregl-
um, þá sé það æskilegt."