Morgunblaðið - 23.04.1991, Blaðsíða 52

52 MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. APRÍL 1991
Um fæðu, fiska
og syndaseli
eftír Hilmar J.
Malmquist
Að undanförnu hefur talsvert
verið rætt og ritað í fjölmiðlum um
bágt ástand fiskstofna í samhengi
við fæðukerfi þeirra. Nýlegt dæmi
um þetta er grein eftir Kristin
Pétursson í Morgunblaðinu 7. fe-
brúar síðastliðinn.
Megintilgangurinn með skrifum
mínum er að gagnrýna þá einföldu
sýn af vistkerfi sjávar sem kemur
fram hjá Kristni. Einkuiji fer fyrir
brjóstið á mér sá misskilningur að
með veiðum á sjávarlífverum sé
maðurinn fær um að stjórna því
sem Kristinn nefnir .. . „jafnvægi
í fæðuframboði og stofnstærðum
nytjastofna".
Náttúrulegt jafnvægi í stofn-
stærð lífvera er ekki til, að minnsta
kosti ekki í þeim skilningi að þeir
haldist stöðugt stórir yfir lengri
tíma. Stofnar lífvera í náttúrunni
sveiflast upp og niður, hvort sem
maðurinn grípur þar inn í eða ekki.
Astæður slíkra stofnsveiflna eru
margar og mun flóknari en svo
að þær verði skýrðar einvörðungu
út frá fæðusamkeppni eða afráni,
eins og Kristinn virðist halda.
Flókinn vefur
Vistkerfi sjávar má líkja við
þéttriðinn vef, þar sem á sér stað
margþætt víxlverkun milli lífvera
og efna- og eðlisfræðilegra um-
hverfisþátta, svo sem ljóss, hita,
súrefnis og næringarsalta. Þátt-
takendurnir skipta þúsundum teg-
unda, og spanna allt frá smæstu
þörungum og bakteríum til stærstu
dýra jarðar, hvalanna. Leið efnis
og orku um vistkerfið er í grófum
dráttum frá ljóstillífandi jurtakyns
frumuframleiðendum til dýrakyns
neytenda. Fiskar, og reyndar flest-
ar lífverur, eru að mörgu leyti leik-
soppar ólífrænu umhverfisþátt-
anna. Síldin, svo eitt dæmi sé tek-
ið, byggir afkomu sína að vemlegu
leyti á rauðátu, smágerðu krabba-
dýri í sjávarsvifinu, sem reiðir sig
á jurtasvif, sem aftur á móti þrífst
á næringarsöltum og sólarljósi.
Hitastig, seltustig og fleiri ólífræn-
ir þættir verka svo á alla hlekki
þessarar keðju. Sveiflur í árferði,
til dæmis í ijósmagni og hitastigi,
geta haft keðjuverkandi áhrif alla
leið til fiskstofnanna. Bregði vor-
komu í jurtasvifi til eða frá um
vikur eða mánuði, vegna áhrifa
íss, veðra og vinda, getur það haft
slæmar afleiðingar fyrir afkomu
rauðátunnar, og þar með síldar-
stofninn. Hvorki síldin, né önnur
dýr, búa yfir þeim hæfileikum að
geta séð fyrir eða ráðið við svo
„tilviljunarkennt" örsakasam-
hengi.
„Þessi „ófullkomleiki" á ekki
hvað síst við um óþroskað ungvið-
ið. En stærstu afföll fiskstofna
verða einmitt strax á hrogna- og
seiðastiginu. Auk framangreindra
atriða koma til sögu sjúkdómar af
völdum ýmissa smálífvera (sveppa,
baktería og orma) og afrán fisk-
anna sjálfra. Þau seiði sem standa
af sér klakraunirnar eru jafnframt
misjöfn að upplagi. Sum eru miður
dugleg að afla sér fæðu og drep-
ast hreinlega úr hor, enda þótt
fæða sé til staðar.
Fæða er ekki föst stærð sem
stálpuð eða fullvaxin síld, né aðrir
neytendur, geta gengið að sem
vísri; hún er sýnd veiði en ekki
gefín. Síldin þarf að hafa fyrir því
að verða sér úti um rauðátuna, því
hún heldur sig á því dýpi hveiju
sinni þar sem illt er að koma á
hana auga. Þar við bætist að rauð-
átan getur vikið sér undan atlögum
fisksins; allar árásir heppnast ein-
faldlega ekki.
Samkeppni skyldra og óskyldra
tegunda um sömu fæðuna, til
dæmis síldar, karfa og sandreyðar
um rauðátu, er einn þátturinn til
viðbótar þeim óteljandi þáttum sem
áhrif geta haft á fæðustofna, og
þar með sinn eigin stofn. Afrán
þorsks, ufsa, ýsu, síidar og loðnu
á stofnum hvers annars og sínum
eigin, ásamt afráni fugla, sela og
hvala á nytjastofnunum, er enn
einn þátturinn í þessu margsl-
ungna samspili lífveranna.
Að framansögðu ætti að vera
ljóst að fæðumagn og stofnstærð
nytjafiska ræðst af flóknu ferli
margra gagnverkandi þátta, og því
ófært að einblína á víxlverkun
nytjastofnanna í því samhengi. Það
ætti jafnframt að vera ljóst að sá
fæðuskerfur sem fuglar og sjávar-
spendýr „taka úr“ vistkerfinu þarf
ekki að nýtast fiskstofnunum á
neinn beinan hátt, ef úr honum
dregur. Fyrir utan það að hæfileika
eða getu fískanna til að nýta fæðu
sína eru takmörk sett, þá halda
þessar lífverur sig oft á búsvæðum
fjarri hver annarri.
Saklausir blórabögglar?
Kristinn telur .. .„brýnna en
nokkru sinni að hefja hvalveiðar
vegna minnkandi fæðuframboðs í
hafínu" hér við land, .. .„eða vist-
kerfi á þessum slóðum mun allt
fara úr skorðum" ... Jafnframt
fínnst honum .. .„að minnka ætti
síldarstofninn “..., meðal annars
vegna þess að þá .. .„minnkar
álagið á fæðukerfinu". Þetta, og
fleira í svipuðum dúr, staðhæfir
Kristinn enda þótt hann eyði miklu
púðri í það að gagnrýna Hafrann-
sóknastofnun fyrir takmarkaða
þekkingu á fæðukerfi nytjastofn-
anna. Eg tel víst að flestir sem til
þekkja geti tekið undir þessa gagn-
rýni; þörf er á aukinni íjárveitingu
til hafrannsókna. Það eru hins veg-
ar lítil vísindi að álykta og stað-
hæfa nokkuð um fæðumagn út frá
þorskseiðum í nokkrum síldarmög-
um, eða minningum um lífríki við
Langanes að sumri fyrir 20-30
árum, eins og Kristinn gerir.
Frá síðari heimsstyijöld hafa
íslendingar stundað veiðar á þrem-
ur tegundum skíðishvala (lan-
greyði, sandreyði og hrefnu) og
einni tegund tannhvala (búrhval).
Skíðishvalir eru sérhæfðar krabba-
svifsætur og éta aðallega ljósátu
og rauðátu. Þetta á einkum við
um langreyð, sandreyð og steypi-
reyð (ekki veidd), en hrefna og
hnúfubakur (ónýttur stofn vegna
ofveiði um og fyrir síðustu alda-
mót) virðast éta krabbasvif til jafns
Skútuvogi 10a - Sími 686700
Hilmar J. Malmquist
„Fæðumagn og stofn-
stærð nytjafiska ræðst
af flóknu ferli margra
gagnverkandi þátta, og
því ófært að einblína á
víxlverkun nytjastofn-
anna í því samhengi.“
við beinfíska ýmsa, þar á meðal
loðnu. Stofnar langreyðar og
hrefnu eru taldir vera í „heil-
brigðu“ ástandi í dag, en stofnar
sandreyðar, steypireyðar og
hnúfubaks til samans, telja líklega
færri dýr en langreyðin ein sér.
Það er hald sérfróðra að þessir
stofnar hafí farið vaxandi á síðast-
liðnum áratugum, enda þótt hægt
gangi. Ef svo er, þýðir það sam-
kvæmt hugmyndum Kristins að
sífellt dregur úr framboðinu á ljós-
átu bg rauðátu, sem leiðir aftur
til þess að stofnar nytjafíska, sem
einnig éta krabbasvifið, minnka.
Síldin og karfinn eru líklega þeir
nytjastofnar hér við land sem hvað
mest byggja afkomu sína á ljósátu
og rauðátu. En þvert á allar vænt-
ingar þá heldur síldarstofninn
stækkað nokkuð jafnt og þétt á
síðustu 20 árum, og karfastofninn
(veiðanlegi hlutinn) virðist hafa
haldist nokkuð jafnstór á sama
tímabili. Dæmið gengur ekki upp
samkvæmt forskriftinni.
Flestir tannhvalir, þar á meðal
búrhvalur, háhyrningur, hnísa og
höfrungur sem fínnast hér við land,
lifa að miklu leyti á smokkfiski og
beinfiski. Að undanskildum búr-
hvalnum hafa veiðar á tannhvölum
aldrei verið umtalsverðar við ís-
land. Flestir stofnarnir hafa því
verið meira og minna óáreittir um
áratugaskeið, og ættu að vera
orðnir „alltof“ stórir vegna vannýt-
ingar. Nú er til dæmis talið að
háhyrningar einir sér éti umtal-
svert magn af síld á hveiju ári,
en engu að síður þá vex síldar-
stofninn.
Klókir fiskar
„Fiskarnir eru ekki eins vitlaus-
ir og sumir halda...“ segir Krist-
inn. Það er alveg rétt, og í raun
■ MÖMMUMORGNAR svokall-
aðir hófust í safnaðarheimili Lágá-
fellssóknar miðvikudaginn 6. fe-
brúar sl. og hafa reynst mjög vin-
sælir og vel sóttir. Hér er um að
ræða samverustundir mæðra og
barna þeirra. Mömmurnar skrafa
saman yfír kaffibolla og bera saman
bækur sínar um lífið og tilveruna
en börnin leika sér með liti og kubba
og fleira skemmtilegt. Á stundum
eru svo kallaðir til gestir sem halda
fræðsluerindi um eitt og annað
gagnlegt og uppbyggilegt. Umsjón
með þessum stundum hafa Stein-
unn Júlíusdóttir húsmóðir og Rósa
Sveinsdóttir umsjónarmaður Safn-
aðarheimilisins. Nk. miðvikudag,
24. apríl, kl. 10.30 mun Herdís Stor-
gaard hjúkrunarfræðingur halda
fyrirlestur um slysavarnir í heima-
húsum og eru mæður úr Mosfellsbæ
hvattar til að mæta og hlýða á
þarft efni. Safnaðarheimili Lága-
fellssóknar er í Þverholti 3 í Mos-
fellsbæ.
(Frcttatilkynning)
Vinningstölur laugardaginn
20. apríl 1991
VINNINGAR FJÖLDI VINNINGSHAFA UPPHÆÐ Á HVERN VINNINGSHAFA
1. 5af 5 1 6.829.033
O 4. 4af5^p 6 118.329
3. 4af5 192 6.378
4. 3af 5 6.837 417
Heildarvinningsupphæð þessa viku:
11.614.612 kr.
t Ath. Vinningar undir 12.000 krónum eru greiddir út
á Lottó sölustöðum.
engin ástæða til að halda annað.
Át fiska á seiðum annarra fiskteg-
unda sem og sínum eigin er al-
gengt. Flestar fisktegundir éta fisk
einhvern tímann á ævi sinni, og
iðulega fer fiskbráðin stækkandi
með vaxandi stærð ránfisksins.
Stærstu og elstu fiskarnir, til dæm-
is á meðal þorsks, ufsa og karfa,
lifa að miklu leyti á öðrum fiskum,
hálfvöxnum eða fullvöxnum.
Stærðarsambandið sem hér um
getur endurspeglar í grófum drátt-
um þá meginreglu að fyrir stækk-
andi ránfisk þá er hagkvæmni í
orkubúskap hans meiri ef stærð
bráðarinnar vex samhliða fisknum
sjálfum. Þessi skýring er öllu lík-
legri á því að síldin éti fiskseiði
eftir að hún nær tiltekinni stærð,
heldur en að seiðaátið stafi af
skorti á krabbasvifi eins og Krist-
inn ýjar að.
Víðsýni og vísindi
Saga mannsins á auðlindanýt-
ingu hafsins ber mýmörg vitni um
vanstjórn og ofnýtingu. Flestir
nytjastofnar í Norðursjónum og
Eystrasalti eru í slæmu ásigkomu-
lagi bæði vegna ofveiði og meng-
unar. Hér við land viðgekkst á
sjötta, sjöunda og áttunda ára-
tugnum gegndarlaus veiði á þorski
og sfld (sumargots- og vorgotssíld)
með hrapallegum afleiðingum,
einkum fyrir síldina. Hrun íslensku
síldarstofnanna má líklega rekja
til alltof harðrar sóknar samfara
bágum umhverfisskilyrðum í sjón-
um. Á síðustu 20 ánim hefur sum-
argotssíldin verið að rétta út kútn-
um vegna verndaraðgerða Ha-
frannsóknastofnunar, og er hrygn-
ingarstofninn í dag áætlaður vera
um hálf milljón tonn. Þorskstofn-
inn virðist hins vegar ekki hafa
náð sér síðan hann var ofnýttur á
áratugnum fyrir tilkomu 200 mílna
efnahagslögsögunnar árið 1975.
Saga hvalveiða er enn verri. ís-
landssléttbak og sandlægju var
útrýmt hér við land, og ýmsar skíð-
ishvalategundir, til dæmis steypi-
reyður, eru í dag illa leiknar og í
lægð sökum ofveiði allt fram á
miðja þessa öld.
Samskipti lífvera í vistkerfí þar
sem maðurinn hefur haft „skyn-
samleg“ eðajítil afskipti leiða ekki
til sambærilegra slysa og getur hér
að framan. Það er í senn ánægju-
leg og dapurleg staðreynd að
margar núlifandi lífverur, sem þró-
ast hafa saman í hundruðir og
þúsundir ára að minnsta kosti,
skuli eiga tilvist sína mikið að
þakka vistfræðisjónarmiðum. í því
sjónarmiði felst að þræða gullinn
meðalveg þess að bera virðingu
fyrir náttúrunni og að nýta hana
á þann hátt að fjölbreytni og eðli-
legum viðgangi stofna sé ekki
hætta búin.
Fiskveiðiráðgjöf vísindamanna
nú allra síðustu árin tekur æ meira
mið af þessu viðhorfi. En betur
má ef duga skal. Oft er ekki hlust-
að á tillögur sérfræðinga. í staðinn
viðgangast skammtíma gróðasjón-
armið vegna þrýstings ýmissa
hagsmunahópa. Til lengri tíma litið
draga þannig aðferðir úr margum-
töluðum hagvexti, og nægir að
benda á hrun síldarstofnanna í því
sambandi. En málið snýst um fleira
en efnahag. Við verðum að velta
því vandlega fyrir okkur hversu
langt við ætlum að ganga í að
móta náttúruna að þörfum okkar
og gerviþörfum. Við þurfum einnig
að hugleiða vel hvað fullnýting
stofna hefur í för með sér, þar sem
stærstu einstaklingarnir eru fjar-
lægðir ár eftir ár. Eru þannig
stofnar ef til vill „veiklaðir"?
Rannsóknir á vistfræði sjávar
færir okkur nær því að skilja nátt-
úru hafsins, og gerir okkur betur
kleift að umgangast auðlindir þess
á vitrænan hátt. Menntun á því
sviði og rannsóknir gegna þar lyk-
ilhlutverki. Það þýðir ekkert að
láta þröngsýnis- og skammtíma-
sjónarmið ráða ferðinni í nýtingu
auðlinda hafsins. Það er einfald-
lega allt of mikið í húfi fyrir okkur
öll.
Höfundur er Uffræðingur.