Morgunblaðið - 25.05.1991, Síða 12
12”
MORÓÚhÍBLAÐlÐ LAlÍÓARDÁc/u!Rr,áá!:''MAÍ tó&í l
Miðbærinn: danð-
ur er hann (ei)
eftirBjörn Ólafs
Almannarómur segir Kringluna
vera morðingjann. Ég er þó á þeirri
skoðun, að miðbærinn hafi um ára-
tugi verið heilsulaus, en að þó tóri
hann enn. Læknar hafa staðið yfir
honum, tekið honum blóð og gefið
honum vatnssprautur. Er miðbær-
inn þá Lazarus og mun hann upp
rísa jafngóður og áður?
Far West um aldamótin: Nokkur
hraðbyggð timburhús mynda laus-
lega götumynd. Roggnir strákar
nða um hana með svipur á lofti.
Ut úr krám velta drukknir dreifbýl-
ismenn og reka guðhræddar konur
á flótta. Embættismenn og kram-
búðareigendur sitja í Klúbbnum og
ræða um umbætur á þessum voða-
lega stað. Fátækt fólk kemur langt
að og reynir að fá inni. Borgir Aust-
urstrandar og Evrópu eru fjarlægar
draummyndir. Þaðan kemur spilling
og óþarfi.
Far West 1955: Roggnir strákar
aka rúntinn á glampandi bílum.
Pelsklæddar frúr taka krók framhjá
rónum. Embættismenn taka ofan
hatt og flýta sér á fundi til um-
ræðna um umbætur á þessum voða-
lega stað. Skvísur skrækja. Mennta-
skólapiltar í nælonskyrtum drekka
kók. I útjaðri bæjarins setjast inn-
flytjendur að í gömlum herbúðum.
Er Reykjavík amerísk borg. Svar:
Já.
Kvosin er þá kannski með kvef,
en læknar segja kvillann vera æða-
stíflu. Uppskurður er óhjákvæmi-
legur og fjarlægja þarf ofvöxt í
lungum, hjarta, heila og vöðvum.
Miðbærinn er ófrægur og orðstírs-
laus. Hann er Ijótur og kaldur. Samt
þykir okkur vænt um hann, enda
enginn annar elskhugi viðlátandi.
Eftir áratuga umbætur og aðgerðir
er miðbærinn enn á' lífi en ... Þá
opnar Kringlan, feit og hlý og björt.
Bæjarbúar skoða hana og þeir
segja: „I love you,“ og nú sjá þeir
að Laugavegurinn er langintes í
tötrum og að Kvosin er hjartköld,
og snúa við þeim baki.
Gamlir Reykvíkingar gráta: Hvað
skal gert?
Eigum við að bera á hann vara-
lit, setja á hann hárkollu, gefa hon-
um vítamínsprautu, eða sætta okk-
ur við að öllu sé lokið og láta hann
deyja eðlilegum dauða.
„Downtown — forget-it“ sögðu
þeir við mig í L.A.
Neikvæð lýsing á „downtown":
Fáeinar laglegar byggingar frá ný-
lendutímabili, sem taldar eru á
fingrum annarrar handar. Nokkrar
virðulegar millistríðsbyggingar: ör-
væntingarfull tilraun til að móta
höfuðborg. Síðan ekkert í mörg,
mörg ár. Tvær opinberar byggingar
nýreistar og fallegar snúa baki að
bænum og horfa, önnur út á sund,
hin yfír tjörnina. Hallærisplanið
hefur verið hallærislegt í hálfa öld.
Tvær ráðandi skoðanir í þróun
miðbæjarins: 1. Koma í veg fyrir
umferðaröngþveiti. 2. Koma í veg
fyrir niðurrif gamalla húsa.
Hvort tveggja hefur heppnast,
bærinn stirðnar.
Jákvæð lýsing á „downtown":
Hann er alvörubær, með götum,
torgum, görðum og húsum sem
standa við þau. Þess vegna er hann
enn eini staðurinn á þéttbýlissvæð-
inu, sem getur verið miðbær.
íbúðarhverfí hans eru eftirsótt.
Verslunargötur hans eru hnign-
andi, en þær og gatnakerfið í kring-
um þær hafa betri þróunarmögu-
leika en nokkurt annað hverfí á
höfuðborgarsvæðinu.
í mörgum borgum Evrópu og
nokkrum í Bandaríkjunum hefur
hnignandi miðhverfum verið breytt
í eftirsóknarverðasta hluta borg-
anna. Þróun þessi byggist á mjög
sterku frumkvæði borgarstjórna í
samvinnu við einkaaðilja. Beitt hef-
ur verið aðferðum, sem í aðalatrið-
um eru þessar.
1. Bæta almenningssamgöngur.
2. Skapa göngugötur og -svæði.
3. Vernda og gera við gömul hús
og koma fyrir í þeim nýrri
starfsemi.
4. Rífa úrelt iðnaðarhús og -svæði
og byggja í staðinn eftirsókn-
arvert húsnæði.
5- Byggja bílastæði á mörgum
hæðum ofan- eða neðanjarð-
ar.
6- Byggja nýjar verslunar- og
menningarmiðstöðvar með
miklu aðdráttarafli.
Allar þessar aðferðir nema sú
síðasta eru nú hluti af framtíðar-
áformum Reykjavíkurborgar um
gamla bæinn. Allar eru þær jákvæð-
ar, en að minu viti ekki nægjanleg-
ar. Af hveiju? Vegna þess að
Reykjavík er ekki gömul og evr-
ópsk, heldur ný og amerísk.
Evrópuborgir, sem tekið er hér
mið af, eru héraðs-, lands- eða
heimsborgir, gömul valda- og
menningarsetur. í þeim eru þétt-
skipuð verslunarstræti og viðamikið
net gatna, umkringdra hundruðum
eða þúsundum gamalla bygginga,
kirkna, halla. Unnt hefur verið að
stöðva hnignum þeirra og síðan
auka aðdráttarafl þeirra, án þess
að þurft hafi að ýta mjög undir
nýja starfsemi í þeim.
í mið- og vesturhluta Bandaríkj-
anna hafa borgir ekki þessi ein-
„ Allar þessar aðferðir
nema sú síðasta eru nú
hluti af framtíðaráform-
um Reykjavíkurborgar
um gamla bæinn. Allar
eru þær jákvæðar, en að
mínu viti ekki nægjan-
legar. Af hverju? Vegna
þess að Reykjavík er
ekki gömul og evrópsk,
heldur ný og amerísk.“
kenni. Saga þeirra og þróun er með
örfáum undantekningum sú sama
og hér, þótt hún hafí verið hraðari
undanfarna hálfa öld þar. Miðbæj-
arstarfsemi vex utan gömlu bæj-
anna, sem gegna sísmærra hlut-
verki og jafnvel hverfa. Vöxtur
gerist á Suðurlandsbrautum og í
„hverfiskjörnum" fyrst í stað. Bær-
inn splundrast. Þegar gamli mið-
bærinn er augljóslega úreltur, og
jafnaugljós er vöxtur á sterkri þyrp-
ingu verslana og þjónustu myndast
„Kringlur". Borgir þessar eru marg-
ar blómstrandi og frá hreinu efna-
hagslegu sjónarmiði er öruggt að
miðbær af evrópskri gerð er þeim
ónauðsynlegur. Tengslin milli fólks,
stofnana og fyrirtækja gerast án
hans. Bærinn hefur ekki breyst í
borg heldur í víðáttumikið þéttbýl-
issvæði.
í sumum þessara borga, eins og
í Pasadena og San Diego, hefur
gamli bærinn verið uppvakinn. Að-
ferð til þess er vítamínsprauta í líki
sterkrar þyrpingar verslunar- og
menningarstofnana með miklu að-
dráttarafli, sem felldar eru inn á
milli eldri bygginga. Jafnframt er
beitt öðrum kunnum aðferðum.
Þú gleymir veðrinu góði!
í Suður-Kaliforníu er eitt besta
loftslag í heimi. Dagleg atburðarás
er þó sú sama og hér: bílferð um
auð hverfi, stansað á bílastæði,
gengið með hljóðfæraslætti inn í
glæsilegan, lokaðan stað þéttskip-
aðan töfrandi og fáguðu fólki.
Veðrið er aðalafsökunin hér til
að halda að sér höndum og syngja
kvörtunarsöng. En fara ekki Reyk-
víkingar í illviðrum á heiðar að ríða
hrossum og að skoða gijót, og snúa
svo glaðir heim?
Sannarlega er hnignun miðbæj-
arins ekki veðrinu að kenna, heldur
því að hann hefur ékki þróast um
leið og borgin sjálf, lifnaðarhættir,
smekkur og menntun borgarbúa.
í rigningu ríða menn hrossum,
af því að það er spennandi, en fara
ekki á labb niður í bæ. Aðdráttar-
afl hans er horfið og það vaknar
ekki aftur, þótt bílastæði verði
byggð, almenningssamgöngur
bættar eða gömul hús máluð. Hvað
skal gert?
Fjórar uppástungur um framtíð
miðbæjarins næstu áratugi:
— Fyrsta. Látum örlögin ráða.
Skipulagsstefna: bíða.
Miðbæjarverslun hverfur, nema
sú sem á erfitt uppdráttar og
kvöldstarfsemi í smáum stíl.
Nokkrar opinberar skrifstofu-
byggingar verða byggðar. í
huga fólks verður miðbærinn
gamli bærinn, smásegull sem
dregur að sér lítinn minnihluta
fólks.
— Önnur: Nautið í postulínsbúð-
inni: Skipulagsstefna: framtak.
Nýtt skrifstofuhúsnæði á höfuð-
Kvótakerfið og
kapítalisminn
eftir Önund
Asgeirsson
Smám saman aukast upplýsingar
um áhrif kvótakerfisins innan sam-
félagsins. Jafnframt verður með
hveijum nýjum degi ljósara það rang-
læti, sem framið var af alþing-
ismönnum með Iögum um stjórnun
fiskveiða sl.’ haust. Þar var um 500
stórútgerðum gefínn allur fískur í
sjónum, þrátt fyrir það, að í lögunum
standi, að fiskurinn sé sameign allrar
þjóðarinnar. Það sem í raun gerðist
var aðeins það, að núverandi Alþingi
svipti sjálft sig rétti til stjórnunar á
fiskveiðunum, og fól sjávarútvegs-
ráðherra alla framkvæmd um þessa
stjórnun. Úthlutun liggur nú fyrir
af hendi ráðuneytisins, nema um ca
40.000 tonn, sem trillukarlar eiga
að fá. Úthlutunin er þannig.
1. fl. 115 togskip, þar af 26 frysti-
skip.
2. fl. 246 bátar, án sérveiðiheim-
ilda.
3. fl. 69 síldveiðibátar.
4. fl. 52 humarbátar.
5. fl. 15 humar- og síldarbátar.
6. fl. 63 rækjubátar.
7. fl. 23 skelfiskbátar.
8. fl. 45 loðnuskip.
Alls eru þetta um 600 stór skip,
sem fá úthlutað veiðikvótum. Þessi
skip eru væntanlega í eigu um 500
útgerða, því að margar útgerðir eiga
fleiri en eitt skip. Fáir draga í efa,
að nauðsynlegt hafí verið að úthluta
kvótum til skipanna, því að veiðigeta
flotans er of mikil, qgjiví yerður.^ð
beita takmörkunum. En Alþingi gekk
miklum mun lengra. Það ákvað, að
úthlutunin skuli ekki aðeins gilda
fyrir veiðar þessa árs, heldur um
aldur og ævi, og að þessum fáu út-
gerðum, sem nú hafa fengið úthlutun
ráðuneytisins, skuli heimilt að selja
kvótana og stinga söluverðinu í vas-
ann, þótt þeir hafí aldrei greitt neitt
fyrir kvótann, enda staðfest í lögun-
um að sé eign almennings í landinu.
Það er rétt í þessu sambandi að
minna á þá grundvallarreglu eignar-
réttarins, að enginn getur afhent til
eignar eða selt það, sem hann ekki
á, og ennfremur að viðtakandi getur
ekki eignast meiri híut en seljandi
eða framseljandi átti. Af þessu ætti
að leiða, að eignarhald útgerða á
kvótum er ólöglegt. Sennilega er
þetta stjómarskrárbrot, ef það er
gilt, sem í lögunum stendur, að físk-
urinn í sjónum sé sameign allrar
þjóðarinnar, en sú regla hefír í raun
gilt hér á landi frá landnámi, og er
þannig hefðuð.
Heildarverðmæti þorskkvótans á
þessu ári, miðað við 300.000 tonna
ársveiði á 170 kr./kg nemur 51M
(milljarði). Þetta er þannig hin veg-
legasta þjóðargjöf, ef gild væri.
Úthlutun kvótanna
Úthlutun til skipanna endaði með
24% niðurskurði á þorskkvótum mið-
að við fyrra ár. Mann grunar í aðra
röndina, að þetta sé hálfgerður klíku-
skapur, byggður á einhverskonar
leynilegum, kannske pólitískum véla-
brögðum. Að framkvæmdin sé byggð
á tijraun til.að viðhalda rangfengnum
„réttindum." Sami stjórnmálaflokk-
urinn hefur stjórnað sjávarútvegs-
ráðuneytinu nær samfellt í 20 ár.
Hversvegna? Er einhver sá, sem get-
ur staðið upp og sagt að úthlutun
hafí jafnan á þessu tímabili verið
hlutlaus, og að engum hafí verið
hyglað á kostnað annars? Er þá
grundvöllurinn undir úthlutuninni
hlutlaus og rétt lagður? Það var sjáv-
arútvegsráðuneytið, sem stjórnaði
yfirbyggingunni á fískiskipaflotan-
um. Sama ráðuneyti lagði í rúst íslen-
skar skipasmíðar, með því að leyfa
kaup á lélegri erlendum niðurgreidd-
um skipum. Það var stefna SÍS að
yfírtaka fískveiðamar, verkun og
verslun með físk, þar með talinn
útflutning á fiskafurðum. Það lá
engin þjóðfélagsleg nauðsyn að baki
uppbyggingar tvöfalds dreifíngar-
kerfís fyrír alls konar fískafurðir
bæði í Ameríku og Evrópu. Aðeins
yfirgangur SÍS. Svona má lengi telja.
Þessi stefna SÍS hefír orðið samfé-
laginu dýr og er enn. Það var aðeins
metnaður nokkurra æðstu forystu-
manna SÍS, sem lá að baki. Öll þjóð-
in hefir tapað á bramboltinu.
Sænskur viðskiptafrömuður, einn
af Wallenbergunum, kom hér á sl.
ári og sagði: Hvaða vandamál eruð
þið að tala um? Þið kunnið að veiða
og verka físk. Hversvegna kaupið
þið ekki upp fiskveiðamar í Skotl-
andi? Skotland var kannske augljós-
asta dæmið, en það er upplýst, að
nógur ónýttur fiskur er við Nyja Sjá-
land, Tasmaníu, Astralíu, víða við
Afríku, Falklandseyjar, Eldlandið og
víðar. Hversvegna var ekki þlustað
Önundur Ásgeirsson
„Uppkaup nokkurra stór-
útgerða á öllum veiði-
heimildum hér stenst
ekki, enda fylgir henni
fyrirsjáanleg byggða-
röskun og örbirgð þess
fólks, sem unnið hefir að
þessum málum í landi.
Þessi þróun er þegar í
hröðum vexti, og sýnileg
öllum þeim sem vilja sjá.“
á manninn? Ef við tækjum 15-20 góð
togskip og settum í víking á aðrar
veiðislóðir, væri það hrein viðbót við
núverandi sjávarafla, og þá væri
ekki um neitt vandamál að ræða í
fískveiðum hér. Allir hefðu nóg, og
það þyrfti ekki að spenna sultarólar
á neina íslenska útgerð, eins og nú
er gert af eintómum aulaskap. Veið-
ar 20 góðra togskipa eru yfir 100.000
tonn af þorski á ári. Eftir að SÍS
„sprakk á limminu vegna offjárfest-
ingar í sjávarútvegsgeiranum, er
ekki ástæða til að draugur þess spilli
fyrir heilbrigðisráðstöfunum í fisk-
veiðimálum. Ég er ekki að segja, að
SÍS hefði ekki mátt snúa sér að sjáv-
arútvegi, en einstrengingshátturinn
og metnaðurinn hefði mátt vera
minni, og meira samstarf um hina
takmörkuðu auðlind hefði verið hepp-
ilegra. Nú hefir þessi „vandi“ verið
búinn til, og þar með verður að leysa
hann á sem sársaukalausastan hátt.
Það er þegar ljóst, að hann verður
ekki leystur með niðurskurði á árleg-
um kvótum, þótt Alþingi hafi sam-
þykkt þá leið. Það er stjórnmála- eða
stjórnsýslumál að leysa þrautina, og
auðveldasta leiðin er að beina hluta
veiðiflotans á aðrar veiðislóðir. Upp-
kaup nokkurra stórútgerða á öllum
veiðiheimildum hér standast ekki,
enda fylgir þeim fyrirsjáanleg
byggðaröskun og örbirgð þess fólks,
sem unnið hefir að þessum málum í
landi. Þessi þróun er þegar í hröðum
vexti, og sýnileg öllum þeim sem
vilja sjá.
Hvar liggja stjómmálalegir hags-
munir í sjávarútveginum? Hjá
Kvennalistanum? Þeirra hagsmunir
liggja í bamaheimilum, og verða
aldrei annars staðar. Hjá Alþýðu-
flokknum? Allar bæjarútgerðir eru
búnar að vera og litlir hagsmunir
eftir þar. Alþýðubandalagið hefir enn
verulegra hagsmuna að gæta, enda
hafa menn og útgerðir í tengslum
við þann flokk staðið sig vel. Rekst-
urinn er líka víðast í hlutafélags-
formi, og má þannig segja að hann
sé byggður á kapítalískum grunni.
Hugsjónagrundvöllurinn, sem lá í
upphafi að baki, hefír einnig gjör-
breyst á síðustu tímum. Stærstu
hagsmunirnir liggja og hafa alltaf
legið hjá mönnum og útgerðum, sem
styðja að jafnaði Sjálfstæðisflokkinn,
en sú ást er mjög einhliða. Þeir mega
gjarnan styðja og kjósa Sjálfstæðis-
flokkinn, en flokkurinn hefir aðeins
kosið að hafa stjórn þessara mála á
hendi í 3 ár Matthíasar Bjarnasonar
1974-1977 af síðustu 40 árum. Matt-