Morgunblaðið - 25.05.1991, Síða 23

22
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. MAI 1991
n . m- fl ‘ 1 II g"} j T| h ' E J JL XI MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. MAl 1991 ! i l/f; m 11
23

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1100 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 100 kr. eintakið.

A bjargbrún opin-
berrar eyðslu
Stærsti þjóðmálavandinn, sem
við blasir, er vöxtur ríkisút-
gjalda næstliðin ár, langt umfram
efnahagslegar forsendur í þjóðar-
búskapnum. í stað þess að hemja
ríkisútgjöldin innan eðlilegra
marka, t.d. sem hlutfall af þjóðar-
tekjum, og halda ríkisbúskapnum
í jafnvægi, eins og eðlilegt og
nauðsynlegt var í framhaldi af
þjóðarsátt aðila vinnumarkaðar-
ins, herti fráfarandi ríkisstjórn
útgjaldaausturinn. Skattar
hækkuðu. Hallinn á ríkissjóði óx.
Opinberar skuldir hrönnuðust
upp.
Rekstrarhalli ríkissjóðs, sem
samkvæmt fjárlögum líðandi árs,
átti að vera 4.100 milljónir króna,
verður samkvæmt nýju mati fjár-
málaráðuneytis í 9.100 m.kr.
Lánsfjárhalli, sem samkvæmt
ijárlögum ársins átti að vera
5.900 m.kr., verður samkvæmt
nýju mati ráðuneytisins 13.100
m.kr. Samkvæmt endurskoðaðri
áætlun fjármálaráðuneytisins
mældist heildarlánsfjárþörf opin-
berra aðila á árinu, það er ríkis-
sjóðs, húsnæðislánasjóðanna og
annarra opinberra sjóða, milli
33.000 til 34.000 m.kr. Ríkis-
sjóðshallinn og lánsfjárhungur
hins opinbera eru síðan megin-
ástæður hárra vaxta hér á landi.
Fj ármálaráðherra nýrrar ríkis-
stjórnar hefur nú kunngjört
fyrstu viðbrögð til að mæta þeim
hrikalega vanda, sem við blasir
í ríkisbúskapnum; vanda, sem
hefur neikvæð áhrif á á þjóðarbú-
skapinn í heild, atvinnulífið, hag-
vöxt, kjaraþróun landsmanna og
bindur þeim þunga skuldabagga
til framtíðar. Aðgerðirnar koma
fram í niðurskurði á áformuðum
opinberum lántökum, frestun og
niðurskurði framkvæmda, lægri
fjárveitingum til ýmissa sjóða og
hagræðingu og aðhaldi á rekstr-
arsviðum. Erfitt er að leggja mat
á þessi ráðgerðu viðbrögð nýrrar
ríkisstjómar fyrr en framkvæmd
þeirra, sem skiptir meginmáli,
liggur ljós fyrir. Spurning er og,
hvort þessar fyrstu aðgerðir duga
til þess að þoka ríkisbúskapnum,
sem hrakizt hefur fram á bjarg-
brún óráðsíunnar hin síðustu árin
[bjargbrún útgjalda langt um-
fram það sem fámenni þjóðarinn-
ar og efnahagslegar forsendur í
þjóðarbúskapnum stóðu og
standa til], nægilega til réttrar
áttar.
Það er hins vegar tiltölulega
„létt verk en löðurmannlegt" fyr-
ir Alþýðubandalagið og Fram-
sóknarflokkinn, hönnuði og höf-
uðsmiði vandans, hins saman-
safnaða ríkissjóðshalla sem og
fjárlaga og lánsfjárlaga líðandi
árs, að kynda undir óánægju með
niðurskurð, sem óhjákvæmilega
kemur víða við í samfélaginu.
Þessir flokkar, sem bera stjórnar-
farslega [pólitíska] ábyrgð á þeim
sjúkdómi, sem hijáir ríkisbúskap-
inn, gera sér nú mat úr þeim
sársauka, sem læknisaðgerðinni
fylgir.
Það var við því að búast, að
ýmiss konar hagsmunasamtök og
þjónustusvið, sem verða fyrir
barðinu á samdráttaráformum í
ríkisbúskapnum, létu til sín heyra
með mótmælum, svo sem lenzka
hefur verið. Á því hefur heldur
ekki staðið. Mótmælendur hafa
að sjálfsögðu allan rétt til að
kynna viðhorf sín, sem sum hver
eru byggð á nokkrum rökum.
Mergurinn málsins er hins vegar
sá, að ríkissjóðshallinn, með til-
heyrandi opinberri skuldasöfnun,
er orðinn að höfuðmeinsemd í
efnahagslífí þjóðarinnar. Það var
óhjákvæmilegt fyrir nýja ríkis-
stjórn að bregðaðst við þeim
vanda - og freista þess að vinna
okkur út úr honum - til að forða
enn stærri vá sem samfélagið
stefndi í. Aðgerðir fjármálaráð-
herra nú eru einungis_ fyrstu
skrefín á þeirri braut. í næstu
lotu hlýtur Friðrik Sophusson að
taka enn fastar á málum. Hann
þarf á almanna stuðningi að
halda vegna þess, að einstakir
hagsmunahópar, þingmenn ein-
stakra kjördæma og jafnvel ein-
stakir fagráðherrar geta orðið
Þrándur í Götu.
Framundan eru miklir um-
brotatímar í efnahagslífi og við-
skiptaháttum á helztu markaðs-
svæðum okkar erlendis. Mikil-
vægt er að við þróum starfsað-
stöðu atvinnuvega okkar og bú-
skaparhætti að þeim efnahags-
lega veruleika, sem við blasir í
umheiminum. Við þurfum að
fylgja fram fijálslyndri framfara-
stefnu í atvinnumálum, sem er
þess megnug að auka verðmæta-
sköpun og sameiginlegar tekjur
þjóðarinnar, m.a. til þess að
tryggja vaxandi kaupmátt og
standa kostnaðarlega undir sam-
félagslegri þjónustu. Fyrsta
skrefið að því marki er að rétta
af ríkisbúskapinn og sniða
ríkisútgjöldum stakk eftir fjár-
hagslegri getu þjóðarinnar.
Þess er því að vænta að þorri
fólks styðji nauðsynlegan niður-
skurð á ríkisútgjöldum, sem að-
stæður krefjast. Þær aðhaldsað-
gerðir eiga eftir að skila sér í
bættum lífskjörum þjóðarinnar,
til lengri tíma litið. Þess er jafn-
framt að vænta að landsfeður
forðizt að láta þennan niðurskurð
bitna á þeim, sem höllustum fæti
standa í samfélaginu, sjúkum og
öldruðum.
Vísindanefnd Atlantshafsbandalagsins:
Opnað fyrir vísindasamstarf
við Austur Evrópuþjóðir
-Viðtal við Jaques Ducuing, formann Vísindanefndarinnar
VÍSINDANEFND Atlantshafs-
bandalagsins hélt aðalfund sinn í
Reykjavík dagana 21. - 24. þessa
mánaðar. Meðal helstu umræðu-
efna á fundinum var hvernig
nefndin geti beitt sér fyrir auknu
samstarfi við vísindamenn í Aust-
ur - Evrópu og veitt þeim stuðning
við vísindastörf. Jaques Ducuing,
formaður nefndarinnar, sagði í
samtali við Morgunblaðið, að
Vísindanefndin vildi aðstoða ein-
staklinga í rlkjum Mið- og Austur
Evrópu til að stunda vísindi og
byggja upp samvinnu í framt-
íðinni. „Við vinnum að þessu af
fullum þunga og munum leggja
tillögur fundarins fyrir Atlants-
hafsráðið," sagði hann.
Vísindanefndin hefur það hlutverk
að styrkja vísindarannsóknir og
stuðla að vísindasamstarfi milli aðild-
arríkja NATO og hafa fjölmargir
Islendingar notið góðs af starfi
nefndarinnar, m.a. vegna styrkveit-
inga til einstakra rannsóknarverk-
efna.
Jaques sagði að ýmis mikilvæg
málefni hefðu verið til umfjöllunar á
fundinum. „A árlegum fundum okkar
endurmetum við meginmarkmiðin
með viðfangsefnum Vísindanefndar-
innar og í dag eru helstu verkefnin
Morgunblaðið/Bjarni
Jaques Ducuing formaður
Vísindanefndar Atlantshafs-
bandalagsins.
að að viðhalda tengslunum á milli
aðildarþjóða Atlatnshafsbandalags-
ins og styrkja samstöðu þeirra. Þriðja
og nýjasta markmið okkar, sem kom
til umræðu á síðasta ári á leiðtoga-
fundi Atl'antshafasbandaiagsins í
London, er að opna starfssvið okkar
fyrir vísindamönnum í löndum Aust-
ur Evrópu. Þróunin í þeim löndum
gefur okkur stórkostlegt tækifæri til
að ná til vísindamanna þar, sérstak-
lega í þeim löndum sem hafa verið
Vísindanefnd Atlantshafsbandalagsins á aðalfundi sínum á Hótel
Loftleiðum í vikunni. eitt stærsta umfjöllunarefnið á fundinum var
aukið vísindasamstarf við einstaklinga í ríkjum austur Evrópu.
að þróast hratt í lýðræðisátt á síðstu
árum og er það raunar fyllilega í
samræmi við það meginmarkmið sem
Vísindanefndin hefur alltaf starfað
eftir.
Nefndin vill ná til einstaklinga en
hefur ekki samskipti við stofnanir
eða yfirvöld. Við viljum veita vísinda-
mönnum í þessum löndum sem hafa
verið utilokaðir frá mörgum mikil-
vægum möguleikum, sem okkar
vísindamenn eiga kost á, aðstoð á
ýmsum sviðum. Þetta verði meðal
annars gert með því að skiptast á
hugmyndum og skoðunum um ýmis
vísindaleg viðfangsefni og hugsan-
lega með því að byggja smám saman
upp samstarf á milli vísindamanna í
austri og vestri,“ sagði hann.
Jaques sagði að innan Vísinda-
nefndarinnar væri almennt sam-
komulag um þessi markmið og nú
hefði verið talin þörf á að ræða í
smáatriðum um hvernig þeim verði
náð. Sagði hann að nefndin hefði
samþykkt að gera tillögur um verk-
efni og framkvæmd þeirra til að ná
til vísindamanna í löndum Austur
Erópu, sem lagðar verða fyrir Atlats-
hafsráðið.
sagði hann að um væri að ræða
sex lönd, Sovétríkin, Pólland, Tékkó-
slóvakíu, Ungveijaland, Rúmeníu og
Búlgaríu. „Við viljum veita vísinda-
mönnum þessara íanda möguleika á
að hagnýta sér rannsóknir og
vísindaþekkingu á Vesturlöndum og
hjálpa þeim til að stunda vísindaleg-
ar aðferðir við eigin rannsóknarverk-
efni. Og gefa þeim einnig kost á að
kynna sér vísindarit og rannsókna-
niðurstöður. Þetta felur ekki aðeins
í sér samstarf heldur að einnig að
veita þeim aðstoð til að þeir fá notið
þekkingar sinnar að fullu.“
Jaques sagði að aðrar samstarfs-
hugmyndir væru einnig til umræðu
en of snemmt væri að segja frá þeim.
Vísindanefndin hefur ý mörg ár
styrkt vísindarannsóknir íslendinga
og sagði Jaques að á því yrði engin
breyting. Við megum aldrei gleyma
okkar eigin aðildarlöndum í þessu
samstarfi. „Við höfum veitt íslensk-
um námsmönnum sérstaka styrki,
veitt þeim kost á að sækja sumar-
skóla og svo framvegis en aðstaðan
er auðvitað allt önnur hér en í Aust-
ur Evrópu því ísland er auðugt land
en vísindamenn í Austur Evrópu
hafa þurft að glíma við stór vanda-
mál. Við veitum þeim nú þegar nokk-
urn fjárhagsstuðning en þetta er allt
á byijunarstigi þó ég vænti þess að
við fáum nokkur hundruð umsóknir
frá þessum löndum,“ sagði hann.
Grundvallarreglur Vísindanefnar-
innar eru að starfa á fremstu sviðum
vísindanna, styðja framþróun rann-
sókna og þekkingar og ekki síst að
styðja ungt fólk sem við framast
getum því þekking unga fólksins er
vísindunum frumnauðsyn," sagði
Jaques Ducuing.
HVALIR
eftir Sidney Holt
Samtökin „Survival in the High
North“ ætla að efna til umræðna í
Reykjavík, sem auglýstar hafa ver-
ið á alþjóðavettvangi sem „umræð-
ur um hvalamálið í tengslum við
fund Alþjóða hvalveiðiráðsins".
Ekki er reiknað með mikilli þátttöku
áhugamanna frá öðrum löndum í
umræðunum. Flestir vísindamann-
anna sem voru á íslandi vegna
fundar Vísindanefndar Alþjóða
hvalveiðiráðsins, IWC, verða farnir
heim. Þeir vísindamenn sem eiga
sæti í sendinefndum landa sinna,
og aðrir sendifulltrúar í þessum
nefndum, verða líklega of upptekn-
ir af IWC-fundinum, sem er mjög
áríðandi, til að gefa sér tíma til að
hlusta á umræður um siðferði, án
tillits til þess hve áhugi þeirra á
málinu er mikill.
Umræður tákna venjulega sam-
komu þar sem tveir aðilar eða fleiri
tala máli andstæðra skoðana á
umdeildu vandamáli. Að þessu sinni
virðist líklegt að einungis verði
mælt fyrir einni skoðun á hverju
þeirra þriggja mála, sem fyrir
liggja, þar sem auglýstir framsögu-
menn eru vel þekktir fyrir að hafa
lýst sig eindregna stuðningsmenn
ákveðinna skoðana í viðkomandi
málum. Svo virðist sem að þrátt
fyrir leit hafí Sjávarútvegsstofnun
Háskóla íslands, sem er einn
ábyrgðaraðila umræðnanna, ekki
fundið fleiri ræðumenn.
Forsenda umræðnanna er að í
eðli sínu séu hvalveiðar spurning
um siðfræði. Það eru þær á vissan
hátt. Þær snúast um þá siðfræði
að fara að alþjóðalögum, þótt sú
leið geti verið vandrötuð. Þær snú-
ast um sameign kynslóðanna —
náttúruvemd — svo við getum gef-
ið komandi kynslóðum endurreist
og heilsteypt lífríki sjávar, þar á
meðal gnótt hvala, og þær geti sjálf-
ar ákveðið hvort þær vilja drepa
hvalina sér til matar. Siðfræðilega
hliðin snýst einnig um það að deila
þessari plánetu með núlifandi kyn-
slóð manna, en hvalimir eru hvar-
vetna viðurkenndir fyrir að vera
mikil flökkudýr, sem dreifast um
öll höf, og allir hafa áhuga á vernd-
un þeirra. Hvölunum hefur réttilega
verið lýst sem „sameiginlegri arf-
leifð alls mannkyns“, ekki í
þrengsta lagalega skilningi, heldur
í siðferðislegum skilningi. Loks telja
margir að svonefndar „nútíma"
hvalveiðiaðferðir séu viðbjóðslega
grimmdarlegar og þessvegna ósið-
legar.
En þetta eru ekki þau siðfræði-
legu atriði sem Lífsbjörg í norður-
höfum vill fá umræður um, né held-
ur vísindalegu hliðarnar á þessum
siðfræðilegu atriðum. Samtökin
hafa heldur kosið að reyna að sýna
fram á skiptinguna milli siðfræði-
viðhorfa traustra og jarðbundinna
dreifbýlisbúa annarsvegar og þeirra
borgarbúa sem, að sögn, telja sum
dýr „ginnhelg" eða of „sæt“ til að
drepa.
Dr. Margaret Klinowska frá
Cambridge-háskóla í Englandi flyt-
ur fyrsta erindið í umræðunum, og
nefnir hún það Hvalir og greind:
Eru hvalir greindari en önnur dýr?
Lesendur brezka vikuritsins New
Scientist vita að svar hennar er
„nei“, sem hún byggir á uppsöfnuð-
um upplýsingum. En hversvegna
er þessi spurning borin fram „í
tengslum við fund IWC“?
Grundvallarforsendur Lífsbjarg-
ar í norðurhöfum eru kunnar úr
bæklingum samtakanna. Rökfærsl-
an er á þessa leið: (l)Þeir sem eru
andvígir framhaldi hvalveiða telja
að hvalir séu sérlega greindir og
er það ein ástæðan fyrir andstöðu
þeirra, (2) en hvalir eru ekkert sér-
lega greindir, (3) þessvegna hafa
þeir sem eru andvígir áframhald-
andi hvalveiðum á röngu að standa.
Reyndar álít ég að mjög fáum
finnist að stöðva beri hvalveiðar
eingöngu vegna þess að þeir trúi
því að hvalir séu greindir. Vegna
þess að veiðarnar séu grimmdarleg-
ar, já, Vegna þess að þetta sé ósið-
legur iðnaður, já. Vegna þess að
við höfum enn engan vísindalegan
grundvöll til að byggja stjómun
hvalveiða á, já. En ekki vegna þess
að hvalir séu greindir — þótt þeir
séu það. Reyndar er hugmyndin um
að gera skepnum svona mismun-
andi hátt undir höfði eftir því hvort
þær eru meira eða minna greindár
fordæmd hjá flestum þeim sem
málið er skylt. Þrátt fyrir allt viður-
kennum við ekki dráp á andlega
fötluðum á þeirri forsendu að þeir
séu ekki jafn greindir og „venju-
legt“ fólk.
Engu að síður eru aðrar merkari
ástæður til að íhuga vandlega
spurninguna um greind hvala en
deilur um það hvort heimila eigi
hr. (Kristjáni) Loftssyni að veiða
fleiri hvali á þessu eða næsta ári.
Ein þessara ástæðna, og í mínum
huga sú mikilvægasta, er að athug-
un á greind dýra er einn athyglis-
verðasti liður vísindalegra rann-
sókna, og niðurstöður þeirra rann-
sókna eru iíklegar til að breyta við-
horfum manna til lífríkisins á 21.
öldinni jafn mikið og þróunarkenn-
ingin gerði á þeirri nítjándu.
Eftir að hann sýndi fram á fram-
þróun alls lífs, og þá sérstaklega
náinn skyldleika mennskra manna
og ómennskra dýra, ígrundaði
Charles Darwin hugsanlegt andlegt
samhengi milli „okkar“ og „þeirra“.
Margir afburðasnjallir vísindamenn
hafa reynt að halda áfram þessum
ígrundunum undanfarin hundrað
ár og stundað margskonar rann-
sóknir og vísindalegar tilraunir.
Donald Griffin prófessor við Rocke-
feller-háskólann í New York spyr í
snilldarbók sinni „The Question of
Animal Awareness: Evolutionary
Continuity of Mental Experience"
(1976) hvort við getum, með því
að reyna að ná sambandi við sumar
dýrategundir, „fundið einhveija
smugu inn í huga dýra“? Griffin
hafði skömmu áður kannað hæfí-
leika hjá leðurblökum til að nýta
sér bergmál til staðarákvörðunar,
og þessar kannanir vöktu áhuga
dr. Rogers Payne (sem einnig rann-.
Sidney Holt
„Það sem þarf að vita,
spurningin sem brenn-
ur, er: „Hvað er svona
sérstakt við hugarstarf
hvala og höfrunga?“ Til
að svara þeirri spurn-
ingu þarf að teygja vit-
und mannsins út að
endamörkum.“
sakaði leðurblökur). Payne fékk
áhuga á hljóðum sem hvalir gefa
frá sér og komst að því að hvalir
syngja mjög flókin og síbreytileg
stef — nokkuð sem ekki er vitað
til að aðrar tegundir en maðurinn
geti.
Carl Sagan prófessor, virtur
stjamfræðingur hjá Corneil-
háskóla, var þegar kominn lengra
í rannsóknum sínum en Griffin.
Hann hafði verið að reyna leiðir til
að taka á móti „viturlegum“ raf-
merkjum utan úr geimnum, og
skrifaði, árið 1973: „Leitin að upp-
lýsingum utan úr geimi getur tekið
mjög langan tíma, en bezta byijun-
in væri að vinna að endurreisn
mennskunnar með því að vingast
■ við hvali og höfrunga." Sagan hafði,
held ég, orðið fyrir áhrifum af til-
raunum dr. Johns Lilly til tjáskipta
á ensku við fangaða höfrunga —
tilraunum sem mistókust en leiddu
til fjölbreyttari og árangursríkari
rannsókna.
Hvers vegna höfrungar? Fyrstu
tilraunirnar til tjáskipta við apa á
þennan hátt mistókust. Líkams-
bygging þeirra er þannig að útilok-
að er fyrir þá að gefa frá sér mann-
leg hljóð. Þessar rannsóknir báru
árangur þegar menn fóru að beita
aðferðum sem aparnir gátu leikið
eftir — táknmáli. Sumir höfrungar
geta myndað mannleg hljóð ofan-
sjávar, en mun betur gengur ef
neðansjávarhljóðum þeirra og hegð-
an er beitt til að þróa sérstakt sam-
eiginlegt „tungumál“. Það er at-
hyglisvert að svo virðist sem mis-
munandi afbrigði höfrunga hafi
samband sín á milli með einhvers-
konar hljóðbylgjum. Fram hefur
komið sú hugmynd að tjáskipti
höfrunga fari ekki fram á neinu í
líkingu við „tungumáT1, heldur — í
það minnsta að vissu leyti — með
því að þeir sendi sín á milli hljóð-
myndir. Sé svo ættu tjáskipti milli
tegunda ekki að vera neitt vanda-
mál.
Margir vísindamenn töldu rétt
að rannsaka höfrunga vegna þess
hve heilinn í þeim er' stór. Mörg
þeirra dýra sem okkur finnst sér-
lega „greind" eru, eins og við, með
stóran heila: apar, fílar, höfrungar
og hvalir. Þeim sem rannsakað
höfðu þessa heila þóttu þeir mjög
áhugaverðir, og veltu því fyrir sér
til hvers höfrungar og hvalir notuðu
þá.
Mikilsmetinn rússneskur sér-
fræðingur, A.A. Berzin prófessor,
skrifaði árið 1971: „Heilabú búr-
hvalsins er þannig úr garði gert að
segja má að hér sé um hugsandi
dýr að ræða, með mikla vitsmuna-
lega hæfileika." Búrhvalurinn er að
sjálfsögðu stærstur ættingja höfr-
ungsins. Um þá dýrategund sagði
sendifulltrúi Panama hjá Alþjóða
hvalveiðiráðinu eitt sinn: „Þessi
heili [hann var með líkan úr plasti
hjá sér] er eina líffæri búrhvalsins
sem hvalveiðimenn hafa aldrei haft
nein not afl“ Búrhveli nota heilann
til að greina þær hljóðmyndir sem
þeim berast frá umhverfmu, til að
muna eigin nöfn (sérhver búrhvalur
íslenskur kristniboði í Eþíópíu:
Trúnaðarmaður fyrir eitt-
hundrað norræna kristniboða
Guðlaugur Gunnarsson kristniboði ásamt fjölskyldu sinni. Eiginkona
Guðlaugs, Valgerður Gisladóttir, heldur á syninum Gísla og fyrir
framan þau standa dæturnar Katrín og Vilborg.
GUÐLAUGUR Gunnarsson
kristniboði hefur verið í Eþíópíu
í 7 ár ásamt konu sinni og þremur
börnum. Hann er nú staddur í
höfuðborg landsins, Addis Ababa,
þar sem hann gegnir tímabundið
trúnaðarmannastöðu fyrir kristni-
boða í Eþíópíu. í starfinu felst
m.a. að vera í sambandi við sendi-
ráð erlendra ríkja í höfuðborginni
annars vegar og kristniboðana úti
um landið hins vegar. Þeir eru
um 100 talsins, flestir frá Dan-
mörku, Finnlandi og Noregi en
Guðlaugur og fjölskylda hans eru
einu íslendingarnir.
Guðlaugur sagði í samtali við
Morgunblaðið í gær að ástandið í
höfuðborginni væri frekar spennt.
Uppreisnarherir nálgast borgina úr
þremur áttum og eru þegar komnir
inn í úthverfi í henni vestanverðri.
Herstyrkur stjórnarhersins er orðinn
lítill nú miðað við það sem áður var
en mikill fjöldi uppgjafarhermanna
hefur verið að streyma til borgarinn-
ar og í gær var von er á um 30.000
hermönnum til viðbótar frá þjálfun-
arbúðum sem Ieystust upp. Mikið
framboð er af vopnum í borginni
þessa dagana því hermennirnir selja
vopn sín fyrir mat og algengt er að
óbreyttir borgarar fjárfesti í þeim.
Guðlaugur nefndi sem dæmi um auk-
ið framboð vopna að á miðvikudag
hefði sjálfvirk vélbyssa af rússneskri
gerð selst á sem sam svaraði 6.000
ISK, á fimmtudag kostaði sama
byssa um 3.000 krónur og í gær um
1.200 krónur.
Flestir kristniboðanna eru í suður-
hluta landsins. Þar gengur lífið sinn
vanagang og talið er nokkuð öruggt
að dvelja þar. Fjölskylda Guðlaugs
kom í gær til Konso, sem er um 600
km fyrir sunnan höfuðborgina en
hann verður sjálfur að vera í Addis
Ababa meðan hann gegnir fyrr-
nefndu trúnaðarmannastarfi. Enn
sem komið er hefur ekki komið til
tals að flytja kristniboðana eða fjöl-
skyldur þeirra úr landi en reynt er
að koma þeim til öruggra svæða í
suðurhluta landsins.
Guðlaugur sagði enn næg mat-
væli fáanleg í höfuðborginni en verð
hefði þó farið hækkandi. Sú kornteg-
und sem mest er notuð kemur frá
norðurhluta landsins og hefur hækk-
að gífurlega í verði. Mikill ótti er við
að borgin einangrist því gera má ráð
fyrir að þá verði fljótt erfitt um mat.
kynnir sig oft með sérstöku hljóð-
merki) og til að skilja hljóð sem
koma frá öðrum hvölum. Einnig
hefur því verið haldið fram að þessi
hvalategund, og hugsanlega aðrar,
noti sérlega mikil hljóð sem tæki,
aðallega til að dasa væntanlega
bráð.
í framhaldi af rannsóknum Berz-
ins hafa margir aðrir — í Sviss,
Bandaríkjunum, Frakklandi og Sov-
étríkjunum — rannsakað þessa líf-
færafræðilegu hlið á „greindarmál-
inu“ mun ítarlegar. Þær rannsóknir
hafa leitt þá í sömu átt, en eftir
öðrum leiðum, og Sagan. Hvaldýrin
(hvalir og höfrungar) eru ef til vill
greind, en þau eru mjög ólík okk-
ur, og öpunum. Þau eru ótvírætt
framandi.
í hópi lífeðlisfræðinga sem vinna
að rannsóknum á þessu sviði eru
dr. Ilya Glezer frá Sædýrasafninu
og Borgarháskólanum í New York,
og doktorarnir Myron Jacobs og
Peter Morgane. Þau hafa komizt
að því að heilar höfrunga varðveita
athyglisverð einkenni úr heilum
spendýra frá því fyrir 70 til 90
milljón árum, um það leyti þegar
forfeður hvala nútímans sneru á
ný til sjávar. Tauganetskerfið í heila
höfrungs er- sagt einfalt, einna
líkast því sem er í „frumstæðum“
landspendýrum á borð við brodd-
göltinn. Heilabörkur heilahvelanna
í höfrungum er nokkuð samræmd-
ur, ekki sérhæfður eins og hjá
manninum. Hinsvegar er heilabörk-
urinn mjög stór og undinn, jafnvel
meira en hjá öpum. Þetta er merki
um þróaðri eiginleika tengda æðri
greind.
Þessi sameining einfaldleika og
stærðar gefur höfrungnum, að sögn
Glazers, „sína eigin sérgreind".
Glazer og dr. Myron Jacobs tala
um hliðstæður við tvær tegundir
af tölvum: önnur er sú sem margir
kannast nú við og er búin flóknum
örgjörvum (þetta á við um apana
og manninn), hin er af nýrri gerð
og búin miklum fjölda nokkuð ein-
faldra kubba, svonefndra RISC:
Þetta á við um hvaldýrin.
Við áttum að vita það að hvaldýr-
in eru framandi dýr. Þau hafa átt
óralangan þróunartíma í umhverfi
gjörólíku umhverfi þurrlendis. Þau
hafa lært að skynja það umhverfi
og hafa samband sín á milli með
virkum lág- og hátíðnihljóðmerkj-
um,' og það er alls engin ástæða til
að ætlast til að tjáskipta-aðferðir
þeiira eigi eitthvað sameiginlegt
með tungumáli manna. Þessvegna
kemur það enn meira á óvart að
Lou Herman prófessor og sam-
starfsmenn hans á Hawaii hafa
sýnt fram á með rannsóknum að
höfrungar „hafa óbeina þekkingu á
reglum setningafræðinnar. Þeir
geta skýrt og breytt merkingum
áður framkominna orða í setningu,
það er, greint setningu í orðflokka
í samhengi við áður fram komin
orð.“
Ég hef, óbeint, minnzt á þrjár
leiðir vísindalegra rannsókna sem
saman lfggja að svarinu við spurn-
ingunni „Eru hvalir greindir?" Þess-
ar leiðir eru líffræði taugakerfísins,
tilraunir með tjáskipti milli höfr-
unga og manna, og rannsóknir á
hegðan, hljóðum og félagslíffræði
lifandi frjálsra hvala og höfrunga.
Allar þessar rannsóknir eru mjög
erfiðar tæknilega, frábrugðnar því
að drepa hvali og opna maga þeirra
til að kanna á hvaða fæðu þeir lifa,
eða að kenna höfrungum að leika
„listir". Þær krefjast hárnákvæms
skipulags og ómælanlegrar þolin-
mæði.
Og þær koma alltaf á óvart.
Roger Payne hlustaði á og kannaði
ítarlega hljóðupptökur af söng
hnúfubaka um tíu ára skeið áður
en hann tók eftir því að söngurinn
breyttist árlega, ein ljóðlína í hvert
skipti, með innri einkennum sem
voru í fullu samræmi við kveðskap.
Dr. Paul Spong, sem kannaði hljóð,
hegðan og fjölskyldumynstur há-
hyrninga mestan hluta ævi sinnar,
varð það fyrst ljóst að sem tilrauna-
sálfræðingur væri hann að fást við
mjög afbrigðilegt dýr þegar honum
varð Ijóst að „hans“ háhyrningur
kunni skil á tölfræði. Hann var að
kanna hve fijótur háhyrningurinn
væri að læra ýmislegt með því að
prófa sig áfram, og komst þá að
því að hann var mun fljótari að
læra en vitað var til um nokkurt
annað dýr. En þegar háhyrningnum
tók að leiðast leikurinn, fór hann
að gefa röng svör — ekki handa-
hófssvör — sem í fólst mikil töl-
fræðileg merking, og benti það til
að reyna bæri flóknari verkefni.
Eitt vandamálið í þessu sam-
bandi er að skíðishvalir eru allt
önnur dýrategund en tannhveli.
Þessir tveir hópar hafa sennilega
þróazt frá ólíkum landdýrum sem
sneru aftur til sjávar. Að því er
bezt er vitað hafa skíðishvalir enga
hljóðsjá, en þeir tjá sig langar leið-
ir með hljóðum. Þeir nota sennilega
einnig segulskyn til að komast lang-
ferðir sínar milli æxlunar- og fæðu-
svæða sinna. Heilar þeirra eru mjög
stórir, en þó ekki hlutfallslega jafn
stórir heilum höfrunga.
Sagt hefur verið að hvalir hafi
stóra heila vegna þess að þeir eru
stór dýr. Það er alls ekki rétt. Sum
mjög stór dýr, eins og til dæmis
beinhákarlinn, eru með litla heila.
Frekar mætti snúa dæminu við:
Búkur hvalsins er stór vegna þess
að hann er með stóran heila. Ef
dýr snýr höfðinu óhóflega hratt
getur það valdið skemmdum á við-
kvæmum heilavefjum þess. Stórum
heila er hættara við að skaddast
en litlum heila. Þessvegna mega
dýr með stóra heila ekki vera fær
um að snúa höfðinu of hratt. Stórir
búkar eru ekki færir um að snarsnú-
ast jafn hratt og þeir litlu, rétt eins
og að risaolíuskip tekur ekki jafn
krappar beygjur og árabátur. Til
að tryggja vörn heilans er háls stóru
dýrategundanna ósveigjanlegur.
Og hvaldýr þurfa vissulega ekki
stóran heila til þess eins að taka
við hljóðbylgjum. En stórir heilar
þróast heldur ekki án tilgangs.
Heilar hvalanna hljóta því að gegna
einhveiju öðru hlutverki. En svar
vantar . við spumingunni: „Til
hvers?“
Spurningin í umræðum
Lífsbjargar í norðurhöfum er röng.
„Greind“ er enginn línulegur eigin-
leiki þótt menn reyni að skilgreina
hana þannig þegar þeir meta aðra
menn samkvæmt greindarvísitölu.
Og það er alveg fráleitt að færa
það mat yfír á aðrar tegundir. Það
sem þarf að vita, spurningin sem
brennur,er: „Hvað er svona sérstakt
við hugarstarf hvala og höfrunga?“
Til að svara þeirri spurningu þarf
að teygja vitund mannsins út að
endamörkum.
Höfundurá sætí í vísindanefnd
alþjóðahvalveiðiráðsins