Morgunblaðið - 24.08.1991, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 1991
Vel sögð íslandssaga
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Björn Þorsteinsson ^ og Berg-
steinn Jónsson: Islandssaga,
Sögufélag, 1991, 539 bls.
íslandssagan frá upphafi og fram
á okkar dag er hér dregin saman
í eina bók. Það er vandasamara
verk en margur hyggur að skrifa
slíka bók og kannski er það ástæð-
an til þess, að ekki hefur verið ráð-
ist í slíkt fyrirtæki áður. Það er svo
eftir öðru, að það skyldu verða
Danir, sem urðu til þess, að bók
af þessu tæi var skrifuð, en upphaf-
lega var megintextinn gefinn út í
Danmerkursögu Politikens. En
þessi íslenzka útgáfa er í alla staði
til hreinnar fyrirmyndar.
Bókin er nokkuð mikil að vöxtum
og í henni er ríkulegt myndefni, vel
valið, sem eykur við textann.
Síðurnar eru vel upp settar, pappír-
inn af vönduðustu gerð og bókin
mjög glæsileg.
Það eru ýmsar leiðir færar við
samningu svona bókar. Ein er sú
að fara þá hefðbundnu og segja
íslandssöguna sem persónusögu.
Persónusaga er óhjákvæmilegur
hluti allrar sögu, en hún er hvorki
upphaf né endir alls í þeim fræðum.
í þessari bók hafa höfundarnir,
Bjöm Þorsteinsson og Bergsteinn
Jónsson, valið þá leið áð blanda
saman óllkum þáttum sögulegrar
framvindu og reyna að fella þá sam-
an í heilsteypta frásögn. Það má
finna brot út hagsögu, félagssögu
og stjórnmálasögu í þessari bók.
Svo að dæmi sé nefnt, þá er
■aðdragandi Gamla sáttmála 1262
rakinn ítarlega, eins og eðlilegt er.
Þar fara saman höfðingjaátök
Sturiungaaldar, atburðarás í Nor-
egi, sívaxandi ofbeldi á íslandi og
þreyta bænda á stöðugum átökum
höfðingja. Til viðbótar helztu at-
burðum þessa tíma er fléttað saman
fróðleik um rísandi kirkjuvald, efl-
ingu konungsvalds í Noregi, hug-
leiðingum um að ritun íslendinga-
sagna hafi þjónað pólitísku markm-
iði og fáeinum staðreyndum um
siglingar og kaupmennsku. Úr
þessu verður læsileg frásögn og
mjög fróðleg. Fyrir minn smekk þá
var frásögnin af þróun íslenzka
goðaveldisins skemmtilegasti hluti
þessarar bókar. Þessi aðferð við að
segja söguna heppnast og verður
til að bregða ögn öðru ljósi á ýmsa
atburði íslandssögunnar, en maður
á að venjast í inngangsbókum.
Bókin skiptist I 20 kafla. Byijað
er á upphafi Islandssögunnar við
landnám og síðan er farið yfir flest
þau atriði, sem máli skipta, og lok-
ið á kafla um lýðveldið frá 1944.
Ritnefnd Sögufélagsins skrifar inn-
gang og gerir grein fyrir aðdrag-
anda og tilurð bókarinnar. Þar kem-
ur fram, að Bjöm Þorsteinsson rit-
aði söguna fram að 1904 en Berg-
steinn Jónsson frá 1904 og fram á
okkar daga, en sagan frá 1664 er
byggð á frumdrögum Bergsteins.
Helgi Skúli Kjartansson, sagnfræð-
ingur, endurskoðaði þá hluta texta
Björns, sem honum entist ekki ald-
ur til að leggja síðustu hönd á, en
Helgi hafði verið meðhöfundur
þeirra Björns og Bergsteins að
dönsku útgáfunni. Vigdis Finn-
bogadóttir, forseti, ritar minningar-
orð um Björn Þorsteinsson. Á eftir
meginmáli bókarinnar eru fjölmarg-
ar skrár, sem auka mjög notagildi
bókarinnar. Þar eru skýringar orða
og hugtaka, skrá yfir úrslit Alþing-
iskosninga 1916- 1987, skrár yfir
biskupa, lögsögumenn, konunga,
ríkisstjóra, forseta, stiftamtmenn
og fleiri.
Bókin er sérlega vel úr garði
gerð. Myndir eru vel valdar og
prentast vel og textar með þeim
yfirleitt upplýsandi og fróðlegir. í
einni skránni, úrslitum Alþingis-
kosninga frá 1967, hefur þó fallið
niður íjöldi þingmanna Alþýðu-
bandalagsins og Utan flokka- Al-
þýðubandalags á bls. 480.
Nú er það ævinlega svo, að gera
má skynsamlegan ágreining um
ýmislegt í svona sögu. Ég hygg til
að mynda, að í síðasta kaflanum
um lýðveldið frá 1944 sé ýmislegt,
sem gera megi ágreining um. En
það eru í rauninni aukaatriði hjá
hinu, sem vel er gert. Hér er leitað
skýringa á stöðnun íslensks samfé-
lags í innlendum hagsmunum ekki
síður en kúgun Dana, pólitískar
þrætur við aðdraganda Heima-
stjórnar 1904 eru ekki gerðar að
aðalatriði heldur ýmsar verklegar
framfarir og breytingar, sem þá
voru að gerast í samfélaginu, enda
eru þær þrætur yfirleitt svo ómerki-
legar og leiðinlegar, að ekki tekur
nokkru tali.
í frásögninni af goðaveldinu er
vel rakið, hvernig innlendir höfð-
ingjar nýttu sér kirkjur sem auðs-
uppsprettu. Þetta skýrir síðan hörð
viðbrögð höfðingja við kröfum
kirkjuvaldsins um yfirráð yfir kirkj-
unum. Eiginhagsmunaskýringar af
þessu tæi duga vel, þar sem þær
eiga við. En það er sjálfsagt að
vara við því, að þær séu teknar sem
algild sannindi í sögulegum skýr-
ingum. Þetta á sérstaklega við,
þegar farið er að tala um eiginhags-
muni heilla stétta. Það fer lítið fyr-
ir stéttatali í þessari bók.
Stundum er tekið svolítið ein-
kennilega til orða. Á bls. 311 stend-
ur þetta um landssjóð eftir 1874:
„Þótt allt hrópaði á athafnir og
framkvæmdir og fátæktin væri
meiri en í nálægum löndum, streitt-
ust þingmenn Islendinga við sparn-
að, tekjuafgangur varð á fjárlögum
og landssjóður það heimsundur
meðal skyldra stofnana að skulda
ekkert.“ Nú má skilja það af næstu
tveimur setningum, að löstur lands-
sjóðs hafí verið að beina ijármagni
úr landi. En það breytir ekki orða-
lagi þessarar setningar. Mér er til
efs, að í ljósi þeirra hugmynda, sem
menn gerðu sér um opinber íjármál
á áttunda tug síðustu aldar, hafi
1) Ég sá hér í blaðinu
skemmtilega ummyndun eða
íslenskun (þjóðskýringu) orðsins
stabil (stabíll). Þetta var stað-
býll, góð tilraun. Stabilis er
latína og merkir stöðugur, sk.
ísl. standa og staður.
Þegar ég sagði Árna Böðvars-
syni orðabókarritstjóra frá
þessu, minnti hann mig óðara á
orðið vígseðill, þar sem er sams
konar ummyndun úr víxill en
víxiller líka „eins konar íslensk-
un á dönsku veksel... eiginleg
þýðing á ít[ölsku] cambio (lett-
era di cambiio).“ (Ásgeir Bl.
Magnússon.)
Þetta er sömu ættar og
stígvél, sbr. ítölsku stivale=
sumarskór, sjá og stýfill=skór.
2) Þrjár einkunnir úr
kirkjubókum:
a) „Apurlyndur og hvimleiður
í manna félagi lengst ævi sinn-
ar.“ Apurlyndur er kaldlyndur,
sbr. Hallgrím Pétursson sem
sagði að náttkælan væri öpur.
b) „Dável læs, veit nóg, klúk-
inn og klókur, hefur hér í sókn
skikkanlegur verið.“ Ekki veit
ég hvað klúkinn merkir og væri
vitnsekja um það vel þegin.
c) Um mann sem greiddi ekki
sekt fyrir hórdóm og var hýdd-
ur: „Vel viti borinn og fróður,
mesti atorkumaður, skilvís og
ráðvandur.“ (Auðkennt hér.)
3) Frá því sagði hér í blaðinu
um daginn, að kona nokkur hefði
opnað „gistiaðstöðu á hótel-
vísu“. Mér sýndist af greininni
allri að konan hefði opnað gisti-
heimili (með greiðasölu).
4) Sitt er hvað að verja og
varða, þótt sagnirnar séu
keimlíkar í þátíð. Að varða veg
merkir að hlaða vörður með-
fram honum, ferðamönnum til
leiðbeiningar og öryggis. Þá er
sagt í þátíð: þeir vörðuðu veg-
inn.
Fréttamaður á Stöð tvö sagði
um þjóðvarðliða, mig minnir í
Króatíu, að þeir „vörðuðu veg-
Björn Þorsteinsson
það talizt til hreinna undantekn-
inga, svo að sætti furðum, að lands-
sjóður væri skuldiaus.
Sagnfræðingar geta haft djúp
áhrif á þær hugmyndir, sem hver
þjóð gerir sér um sjálfa sig. Á þeim
tímum, sem við nú lifum, þurfa ís-
lendingar að hyggja vandlega að
stöðu sinni í samfélagi þjóðanna.
Til að gera það skynsamlega þurfa
þeir að fræðast um og skilja sögu
sína. Auðvitað er saga enginn leið-
arvísir um framtíðina. En kannski
gerir hún ljósara, hvernig innlend
afturhaldssemi og þröngir sérhags-
munir geta varnað Islendingum
framfara í landinu og eðlilegra sam-
skipta við aðrar þjóðir eða hvernig
erlent vald getur riðið litlu ríki að
fullu. Til að hugsa ura þetta og
ýmislegt annað er þessi íslandssaga
ágætis hjálparrit.
inn“. Ég held þeir hafi gert þver-
öfugt. Mig grunar að réttara
hefði verið: þeir vörðu veginn.
Ég held að þeir hafi uppi haft
einhverjar varnir við umferð,
vegatálmanir.
★
Jón minn Ólafs sá eg son
sunda stýra völdum hund;
Á fróni reyðar lét ei lon
lundur stál að hræra mund.
(Einar Sæmundsson, faðir Látra-Bjarg-
ar, báðumegin við 1700; gagaraljóð
síðstikluð.)
í þessari vísu eru þijár kenn-
ingar: Sunda hundur er skip;
reyðar frón er sjór, og hefðu
myndhverfingameistarar drótt-
kvæðs háttar í fornöld verið full-
sæmdir af þessu; og lundur
stáls er hermaður. Lauslega
þýtt:
Ég sá Jón minn Ólafsson stýra
ágætum báti. Maðurinn (sá)
linnti ekki handatiltektum úti á
sjónum.
Lon er hlé, lát á einhverju;
láta lon=hætta; lona er að
minnka; lon og don=linnulaust.
Uppruni þessara orða er óvís.
Þorsteinn Valdimarsson kvað:
Tvær leikbrúður hétu Lon og Don,
og Lon unni Don og Don unni Lon.
„Elsku Don“, „elsku Lon“,
lon og don
og „elsku London“, þegar þau eignuðust
son.
Hér í blaðinu birtist sunnu-
daginn 21. júlí síðast liðinn aug-
lýsing, þar sem Vottun hf. aug-
lýsir eftir starfsmanni „til að
leiða starfsemi félagsins".
Greinilegt er að hér er mönnum
vandi á höndum, því að „hlut-
verk starfsmannsins verður að
vinna að uppbyggingu þekking-
ar á úttektum og vottun gæða-
kerfa fyrirtækja . . .“ Auðvitað
verður maðurinn sendur í þjálfun
erlendis, en tekið er fram að
hann þurfi að „vera opinn og
Bergsteinn Jónsson
Helgi Skúli Kjartansson.
eiga gott með að setja sig inn í
verklag og skipulag fyrirtækja".
Og til þess að ekki fari milli
mála hvers konar mönnum er
sóst eftir, birti ég hér merkingar
orðsins opinn, skv. Orðabók
Menningarsjóðs (2. útg. 1983):
„1) upp í loft, óvarinn, 2) ólok-
aður, 3) sem aðgangur er að,
4) skjóllaus, 5) vís, viðblasandi,
6) fjarlægur (í hljóðfræði), 7)
sögull, kjöftugur.
Umsjónarmaður vekur í þessu
sambandi einkum athygli á 7.
merkingarafbrigðinu.
★
Um verslunarmannahelgina
var í fréttum útvarps síklifað á
því, hvernig umferðin hefði
gengið „fyrir sig“. Það sem hér
er sett innan gæsalappa er auð-
vitað argasti hortittur, enda var
í sjónvarpsfréttum jafnan látið
duga að segja hvernig umferðin
hefði gengið (vel eða illa eftir
atvikum). I tilefni af þessu birti
ég hér endi af gömlu bréfi. Örn
Snorrason (Aquila) sendi mér
skemmtilegan pistil um þetta og
endaði svo:
Kominn er orða karl í þrot,
klúðrið til höfuðs stigið.
Út vill hann strika eins og skot
andskotans „fyrir-sigið“.
★
Þótt íslenskan sé falleg, er
hún ekki óskeikul né gallalaus.
Guðmundur Benediktsson ráðu-
neytisstjóri var staddur úti í
Færeyjum, og blasti þá við hon-
um utan á húsi merki með orð-
inu LÍNBÚÐ. Þetta er nú ekki
dónalegt, og okkur Guðmundi
hlýnar af hrifningu. Þarna er
nú heldur en ekki búið að slá
við langlokunni okkar, vefnaðar-
vöruverslun.
Auk þess er þess getandi, að
orð Steindórs Steindórssonar frá
Hlöðum, visthollur og vistsk-
æður, sækja æ meira á mig.
Hvernig Iíst ykkur á þau?
^ C A OH Q7H LÁRUS Þ. VALDIMARSS0N framkvæmdastjori
Cm I I Ww"t I V / w KRISTINNSIGURJÓNSSON,HRL.loggilturfasteignasali
Til sýnis og sölu meðal annarra eigna:
Nýtt og glæsilegt einbýlishús
Steinhús 57,1 fm auk bílsk. 42,4 fm. á útsýnisstað við Kópavog. Vel
byggt og vandað að öllum búnaði. Góð lán áhv. Teikning og nánari
uppl. á skrifst. Eignaskipti möguleg.
Ný neðri sérhæð í tvíbýlishúsi
3ja herb. við Rauðagerði. 89 fm. Tvöf. stofa, svefnherb., bað, eldhús,
forstofa og rúmgóð geymsla. Allt sér. Sólverönd. Sérlóð. Húsnæðislán
kr. 1,8 millj.
Einbýlishús við sjóinn.
norðanmegin á Nesinu nýl. steinhús 135 fm með 5 herb. íb. á tveim-
ur hæðum. Rúmg. bílsk. Ræktuð lóð. Útsýni.
Sérhæð í þríbýlishúsi
2ja-3ja herb. móti suðri og sól við Hlíðarveg, Kóp. Töluvert endur-
bætt. Ræktuð lóð. Útsýni. Bílskréttur.
Ný úrvals íbúð - bílsk.
117,5 fm á 1. hæð við Sporhamra. Tvöf. stofa, 2 svefnherb., stór
skáli. Sérþvottahús. Góður bílsk. Húsnlán kr. 5 millj. til 40 ára. Eigna-
skipti möguleg.
Á vinsælum stað í Austurborginni
4ra herb. íb. á 3. hæð um 100 fm auk geymslu og sameignar. Rúmg
stofa, 3 svefnherb. Sólsvalir. Sérhiti. Mikil og góð sameign.
Skammt frá „fjölbraut“ í Breiðholti
Ný máluð 4ra herb. íb. á 1. hæð um 100 fm. Sérlóð. Sólverönd. Stand-
setning fylgir utan húss. Góð lán 3,7 millj.
Hentar m.a. námsfólki
Nokkrar einstaklingsib. 1 og 2ja herb. til sölu í borginni. Verð frá 3,1
millj.
• • •
Opið í dag frá kl. 10-16.
Fjöldi fjársterkra kaupenda.
Almenna fasteignasalan sf.
var stofnuð 12. júlí 1944.
ALMENNA
FASIEIGNASAIAN
LAUGAVEG118 SÍMAR 21150-21370
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 603. þáttur