Morgunblaðið - 11.10.1991, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. OKTÓBER 1991
27
Morgunblaðið/KGA
Davíð Oddsson flytur stefnuræðu sína á Alþingi. Að baki honum
situr Salóme Þorkelsdóttir, forseti Alþingis.
Iferð
,ndi
auka arðsemi atvinnulífsins og skapa
svigrúm fyrir betri lífskjör.
Sósíalisminn er fátæktarstefna
A undanförnum misserum höfum
við orðið vitni að pólitísku fjörbroti
kenningakerfís sósíalismans. Þessi
hugmyndafræði hefur ráðið örlögum
hundruða milljóna manna um allan
heim og haft gífurleg áhrif á stjóm-
málaumræður, einnig hér á landi.
Ríkisrekstur og miðstýring eru hvar-
vetna á undanhaldi og reynsla
síðustu þriggja ára hér á landi ætti
að sannfæra menn um að þau megin-
sjónarmið, sem orðið hafa ofan á
annars staðar, eigi einnig við hér á
landi. Hvarvetna í grannríkjum okk-
ar hafa þeir flokkar, sem áður boð-
uðu ríkisafskipti og ríkisforsjá, horf-
ið frá þeirri stefnu og færa sér nú
' í nyt ótvíræða yfírburði markaðsbú-
skapar. Þessir flokkar hafa viður-
kennt að sósíalisminn, með kenning-
um sínum um hlutverk ríkisvaldsins,
hefur orðið undir í hugmyndabarátt-
unni og reynst vera fátæktarstefna.
Þessa fátæktarstefnu boða helstu
forystumenn stjómarandstöðunnar á
íslandi þó enn, þrátt fyrir að aðgerð-
ir þeirra á síðustu áram hafí leitt til
versnandi lífskjara.
Undir yfírborði stjómmálanna tak-
ast á tveir meginstraumar sem ég
vil lýsa með eftirgreindum hætti.
Annars vegar eru þeir sem halda því
fram að orsakir eymdar og volæðis
sé að fínna í ranglátu þjóðfélags-
kerfí sem mismuni og komi í veg
fyrir að menn fái notið sín. Flest
félagsleg og stjómmálaleg vandamál
megi leysa með því að innleiða rót-
tækar lausnir á ríkisins vegum og
smíða nýtt þjóðfélag. Stórkostleg-
asta nýsmíði af þessu tagi er nú
hranin til granna í Ráðstjómam'kj-
unum. Hér í þessum sal sitja ennþá
menn sem bundnir vora þessum
dauðu kenningum óijúfanlegum
böndum, en vilja nú ekkert af fortíð
sinni vita. Hins vegar era hinir sem
ekki eru eins ginnkeyptir fyrir ein-
földum lausnum. Þeir líta svo á að
maðurinn sé ófullkominn og seint
takist að leysa öll mannleg vanda-
mál. í stað þess að gera sér mynd
af þúsund ára ríki treysta þeir því að
í samskiptum borgaranna verði
smám saman til samskiptareglur um
það sem má og ekki má í mannlegum
samskiptum og að þær lausnir, sem
þannig fínnast, séu haldbetri en
gervilausnir kenningasmiðanna.
í þjóðfélagi eins og okkar kemur
oftrúin á mátt skipulagshyggju fram
hjá talsmönnum stjómarandstöðunn-
ar sem hafa tilhneigingu til að leysa
deilur og önnur vandamál með laga-
setningum og reglugerðum og með
því að færa valdhöfum aukin völd.
Sífellt fleiri svið mannlífsins eigi að
lúta boðum og bönnum, en að sama
skapi verði dregið úr því að þjóðfélag-
ið þróist áfram á grundvelli sjálf-
sprottinna reglna og samskipta fólks
í milli. í stað þess að leita lausna
eftir eðli tiltekins vandamáls gætir
tilhneigingar til að leysa öll vanda-
mál með lagaákvæðum og reglu-
gerðafyrirmælum. Seint virðist
mönnum koma í hug að þessi aðferð
geti jafnvel aukið á vandann. Víða
um lönd leita menn leiða til að grisja
skóg laga og reglugerða. Umræðu
hefur skort hér á landi um þessi efni
þar sem ástandið er litlu betra en
annars staðar.
Allt fram á sjöunda áratug þessar-
ar aldar einkenndist íslenskur þjóðar-
búskapur af sjónarmiðum skipulags-
hyggju. Atvinnulíf landsmanna var
háð höftum og leyfisveitingum þar
sem meginreglan var sú að allt væri
bannað nema það væri sérstaklega
leyft af stjórnvöldum. Viðreisnar-
stjórn Sjálfstæðisflokks og Alþýðu-
flokkp réðst, í stórkostlegar kerfís-
breytingar þar sem þjóðfélagið var
fært í átt til þess frjálsræðis sem
lyft hafði lífskjörum annarra þjóða á
Vesturlöndum fram til þess tíma.
Þjóðin naut ávaxtanna af breyttum
stjórnarháttum og því voru viðreisn-
arárin eitt mesta framfaraskeið í
sögu þjóðarinnar. Þegar syrti í álinn
undir lok sjöunda áratugarins höfðu
menn skynsemi og áræði til að mæta
aðsteðjandi vanda með almennum
aðgerðum, þannig að hagur þjóðar-
innar fór batnandi á ný.
í upphafí ræðu minnar lýsti ég
þvi hvernig síðasta ríkisstjóm tók á
efnahagsvanda þjóðarinnar, þ.e. með
því að sökkva þjóðinni dýpra í skulda-
fenið þegar afleiðingar aðgerða
hennar blöstu við. Ríkisstjórn Sjálf-
stæðisflokks og Alþýðuflokks hefur
einsett sér að taka á vandanum sem
við blasir í íslensku efnahags- og
atvinnulífí og vilji forystumanna
þessara flokka stendur til þess að
milli þeirra takist eins traust sam-
starf og var á milli flokkanna á við-
reisnarárunum. Mikið liggur við að
dreginn sé réttur lærdómur af
reynslu undanfarinna ára og þeim
misheppnuðu tilraunum sem gerðar
hafa verið til nýsköpunar í atvinnu-
málum. Með aðgerðum sínum hyggst
ríkisstjórnin hverfa frá fátæktar-
stefnu Framsóknarflokks og Alþýðu-
bandalags í fyrri ríkisstjóm. Tak-
mörkun ríkisumsvifa, ráðdeild í opin-
berum rekstri og markvissari upp-
bygging velferðarkerfisins eru þar
lykilatriði. Velferð íslendinga verður
að standa á varanlegum grunni.
Þann grunn verður að treysta.
Meginmarkmið að stöðva
vöxt útgjalda
Ríkissjóður hefur verið rekinn með
halla um langt árabil. Auk skatta-
hækkana hefur verið gripið til óhóf-
legrar lántöku til að mæta þeim
rekstrarhalla. Nú er svo komið að
vextir og afborganir af lánum ríkis-
ins nema um 17% af áætluðum heild-
artekjum ríkissjóðs á árinu 1992.
Stór hluti skuldanna er neysluskuldir
og skuldir vegna misheppnaðra fjár-
festinga sem draga úr hagsæld þjóð-
arinnar þegar til lengdar lætur.
Mönnum á því ekki að koma á
óvart að meginviðfangsefni ríkis-
stjórnarinnar í ríkisfjármálum er að
stemma stigu við vaxandi útgjöldum
ríkissjóðs. Það er staðfastur ásetn-
ingur ríkisstjórnarinnar að ná jafn-
vægi í ríkisfjármálum, draga úr
ríkisútgjöldum og skapa með því
skilyrði fyrir lækkun skatta er fram
líða stundir. Gera má ráð fyrir að
heildarútgjöld ríkissjóðs á árinu 1991
nemi um 30% af landsframleiðslu og
hefur það hlutfall farið hækkandi á
u iulanförnum árum. Nauðsynlffi£ig
að sporna við og stöðva sjálfvirka
útþenslu hins opinbera. Ríkisstjórnin
hyggst auka aga og ráðdeild í opin-
berum rekstri. ítreka verður ábyrgð
stjórnenda opinberra stofnana og
fyrirtækja á rekstri þeirra og af-
komu.
Ríkisstjórnin mun vinna að sam-
ræmingu á skattlagningu eigna og
eignatekna. í því felst mismunun að
tekjur sem fólk aflar sér skuli ekki
allar skattlagðar með sambærilegum
hætti. Skattheimta verður einfölduð
og efld með því að breikka og af-
marka skattstofna og fækka undan-
þágum í því skyni að lækka skatt-
hlutföll og þar með skatta. Fram-
kvæmd skattalaga verður bætt.
Skattlagning fyrirtækja verður sam-
ræmd því sem gerist með samkeppn-
isþjóðum. Hugað verður að samræm-
ingu neysluskatta við það sem gerist
í öðrum Evrópuríkjum.
Til að langvarandi árangur náist
í ríkisfjármálum verður markvisst
unnið að kerfísbreytingum í opinber-
um rekstri. Þessar breytingar felast
í nýrri skilgreiningu á verkefnum og
verksviði ríkisvaldsins. Ríkið mun
hætta afskiptum af atvinnurekstri
þar sem einstaklingum og fyrirtækj-
um er betur treystandi til að skila
árangri. Markmiðið er að breyta hag-
kerfinu með því að færa verkefni og
rekstur frá opinberum aðilum, en
treysta og bæta jafnframt þá þjón-
ustu sem samstaða er um að ríkis-
valdið eigi að hafa með höndum.
Þannig verður íslenskt hagkerfi losað
úr viðjum pólitískrar ofstjórnar.
Þessar ráðstafanir miða að því að
farið sé vel með það fé sem þjóðin
leggur í sameiginlegan sjóð.
Ríkisstjórnin mun selja ríkisfyrir-
tæki og fela einkaaðilum verkefni
og þjónustu að undangengnum út-
boðum, auk þess sem hagrætt verður
í rekstri hins opinbera. Sérstakt kapp
verður lagt á að selja þau ríkisfyrir-
tæki sem notið hafa óeðlilegrar sam-
keppnisaðstöðu í samanburði við
annað atvinnulíf í landinu. Sölunni
verður auðvitað þannig hagað að
ekki komi til röskunar á íslenskum
fjármagnsmarkaði. Einnig hefur
ríkisstjórnin einsett sér að breyta
ýmsum opinberum stofnunum og
fyrirtækjum í hlutafélög er verði,
a.m.k. fyrst um sinn, í eigu ríkis-
valdsins, en hlutabréf í þeim verði
síðan seld. Þessi fyrirtæki og stofn-
anir eiga að starfa við sambærileg
skilyrði og önnur fyrirtæki, enda gildi
um reksturinn almennar bókhalds-
og skattareglur.
Kostnaðarþátttaka
eykur hagkvæmni
Ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og
■ <4þýðuflokks_mim^anda^v9nð^um_
afkomuöryggi og jafna tækifæri og
lífskjör landsmanna. Margar þær
aðferðir, sem beitt hefur verið til að
ná settum velferðarmarkmiðum, t.d.
í húsnæðismálum, bera þess glögg
merki að þær eru frá þeim tíma er
lífskjör landsmanna voru mun lakari
en þau eru nú og hvorki aðferðirnar
né sjálf markmiðin hafa verið endur-
metin með tilliti til breyttra að-
stæðna. Slíkt endurmat er löngu orð-
ið tímabært.
Jafnframt því sem útgjöld ríkis-
sjóðs til flestra þátta velferðarkerfís-
ins hafa vaxið hafa verið lagðar á
hann skuldbindingar sem þjóðin fær
vart risið undir til lengdar. Sem
dæmi um þetta má nefna að gert
er ráð fyrir að lífeyrisskuldbindingar
A-hluta ríkissjóðs muni í árslok 1991
nema um 54 milljörðum króna um-
fram iðgjaldagreiðslur. Óhjákvæmi-
legt er að tekist verði á við vanda
af þessum toga án tafar. Að öðrum
kosti stefnir í svo mikla örðugleika
að grundv’elli velferðarþjóðfélagsins
er hætta búin.
Ríkisstjórnin mun treysta stoðir
velferðarkerfisins og tryggja að það
geti þjónað tilgangi sínum um ókom-
in ár. Nauðsynlegt er að nýta betur
sameiginlegt ráðstöfunarfé lands-
manna og gera velferðarþjónustu
hins opinbera skilvirkari, m.a. með
hóflegum greiðslum fyrir veitta þjón-
ustu án þess að skertur sé hagur
þeirra sem erfiðast eiga. Kostnaðar-
vitund almennings og opinberra
starfsmanna verður virkjuð í því
skyni að hafa hemil á útgjöldum og
beina þeim að forgangsverkefnum.
Reynsla grannþjóðanna sýnir að
kostnaðarþátttaka neytenda eykur
hagkvæmni í rekstri og umsýslu hins
opinbera. Markviss ráðstöfun þess
fjár, sem rennur til velferðarmála,
er forsenda þess að styðja megi fjöl-
skyldur og einstaklinga sem verða
fyrir áföllum í lífsbaráttunni. Það er
umfram allt þeirra vegna sem skil-
greina verður á nýjan leik markmið
og leiðir velferðarkerfísins og laga
það að samfélagi nútíðar og framtíð-
ar.
Einnig mun atvinnulífíð í landinu
í auknum mæli standa straum af
kostnaði við rekstur þeirra stofnana
er veita því þjónustu og upplýsingar.
Markaðslausnir farsælastar
Aðgerðir til eflingar atvinnulífí
landsmanna munu miða að því að
viðhalda stöðugleika í efnahagsmál-
um og tryggja atvinnu- og afkomuör-
yggi launafólks. Til þess verður að
búa fyrirtækjum og einstaklingum
slík skilyrði að áræði og framkvæði
fái notið sín og að þeir sem reka
fyrirtæki sín skynsamlega og af hag-
sýni uppskeri samkvæmt því. Með
stefnu sinni í efnahags- og atvinnu-
málum vill ríkisstjómin skapa for-
sendur fyrir varanlegri uppbyggingu
í íslensku atvinnulífí og er þess full-
viss að markaðslausnir séu farsæl-
astar til að tryggja fyrirtækjum vöxt
og viðgang. Ríkisstjórnin leggur
áherslu á ráðstafanir til að efla inn-
lendan hlutafjármarkað. Fjárfesting-
arlánasjóðum verður fækkað og þeim
breytt í sjálfstæð hlutafélög eða
starfsemi þeirra færð til annarra fjár-
málastofnana. Ríkisbönkum verður
einnig breytt í hlutafélög. Haldið
verður áfram að rýmka gjaldeyris-
reglur svo að innlend fyrirtæki hafí
ekki lakari aðgang að fjármagni en
erlendir keppinautar. Rýmkun gjald-
eyrisreglna og aukin samkeppni, er
fylgir í kjölfar frekari opnunar
íslensks lánamarkaðar, mun stuðla
að lækkun vaxta hér á landi.
Aukin alþjóðleg samkeppni á
íslenskum lánamarkaði er ein for-
senda þess að raunvextir lækki. Áður
var vikið að áhrifum mikillar eftir-
spurnar ríkissjóðs eftir lánsfé á
vaxtastigið. Þótt halli á ríkissjóði
hafi þannig veruleg áhrif eru önnur
atriði ekki síður mikilvæg. Má þar
nefna að almennir lántakendur eiga
erfítt með að fara út á erlendan lána-
markað og þess vegna fá innlendar
lánastofnanir ekki það aðhald frá
erlendri samkeppni sem nauðsynlegt
er. Einnig hefur það veruleg áhrif
að stórum hluta af lánsfé er beint
til forgangsútlána, t.d. með lánum
lífeyrissjóða til húsnæðiskaupenda.
Allt hefur þetta leitt til þess að láns-
fjáreftirspurn er meiri en sparnaður
landsmanna stendur undir. I upphafi
síðasta áratugar, þegar vaxtafrelsi
var innleitt, var það forsenda að
bankar hefðu ekki samráð um
i... yaxtjjiákyarðanir.. ’ 'Sofikumí .jhefur
fækkað verulega síðan, auk þess sem
þeir hafa hagsmuna að gæta í öðrum
fjármálastofnunum og því er hætt
við að þær veiti þeim ekki þá sam-
keppni, sem annars mætti búast við.
Þessar staðreyndir setja mark sitt á
síðustu vaxtaákvarðanir bankanna.
í bréfi, sem ég ritaði Seðlabankan-
um 6. september sl., varaði ég við
því að í skjóli takmarkaðrar sam-
keppni geti verið hætta á að bankar
hækki vexti á einum tíma til að vega
upp tap á öðrum. Á virkum markaði
yrðu bankarnir að byggja ákvarðanir
sínar á efnahagslegum forsendum. í
þessu felst áð vextir hér á landi geta
verið aðrir í lengri eða skemmri tíma
en virkur markaður leiddi til. Engum
blöðum er um það að fletta að slíkt
getur haft óheppilegar afleiðingar í
för með sér fyrir þróun efnahags-
mála. I umræddu bréfí hvatti ég
Seðlabankann til að beita ráðstöfun-
um á sviði peningamála til að stuðla
að vaxtaþróun sem væri í samræmi
við hagsmuni efnahagslífsins í heild.
Einnig að bankinn freistaði þess að
veita lánastofnunum það aðhald sem
skortir vegna ófullkominna markaðs-
aðstæðna. í því efni er ekki verið
að mæla með handaflsaðgerðum of-
stýringarmanna. Viðfangsefnið verð-
ur að nálgast með svipuðum hætti
og tíðkast í öðrum löndum og innan
þeirra marka sem aðstæður hér
ieyfa.
Ríkisstjórnin mun gaumgæfa
vandlega hvort skynsamlegt sé að
tengja gengi íslensku krónunnar við
myntkerfi Evrópulanda með það aðG.
markmiði að auka hér stöðugleika í
efnahagsmálum og laga íslenska
hagkerfið að þeim breytingum sem
átt hafa sér stað á efnahagslegu
umhverfi landsins. Ljóst er að áður
en til slíks getur komið þurfa að eiga
sér stað umfangsmiklar breytingar í
gjaldeyrismálum og starfsemi Seðla-
bankans á því sviði.
Bættar samgöngur eitt helsta
framfaramál landsbyggðar
Á fréttamannafundi sl. vor lýsi^*
formaður Framsóknarflokksins yfír
því að byggðastefna þess flokks hefði
bragðist. Vegna þeirrar stefnu hafa
íbúar heilu byggðarlaganna þurft að
sætta sig við að afkoma þeirra og
búsetuöryggi væri komið undir póli-
tískum duttlungum miðstýringar-
valdsins. Við svo búið verður ekki
lengur unað. Undirstöðuatvinnuveg-
um þjóðarinnar verður að búa sann-
gjörn kjör, stöðugleika og heilbrigð
rekstrarskilyrði. I því felast mikil-
vægustu hagsmunir landsbyggðar-
innar og í rauninni sú eina byggða-
stefna sem duga mun þegar horft
er til lengri tíma.
Ríkisstjórnin mun greiða fyrir að-
lögun landsbyggðarinnar að breytt-
um atvinnuháttum og markaðsskil-
yrðum. Vaxtarsvæði verða efld með
bættum samgöngum og aukinni sam-
vinnu sveitarfélaga og fyrirtækja
innan þeirra. Þrátt fyrir óhjákvæmi-
legan samdrátt á mörgum sviðum
leggur ríkisstjórnin til raunhækkun
framlaga til vegamála á næsta fjár-
lagaári sem nemur um 8 hundraðs-
hlutum. Þar með er mörkuð sú stefna
hennar að bættar samgöngur séu
eitt helsta framfaramál landsbyggð-
arinnar. Einnig mun ríkisstjórnin
vinna að því að færa ríkisstofnanir
út á land.
I heimi vaxandi landþrengsla og
mengunar verða æ verðmætari þau
íslensku náttúrugæði sem felast í
hreinu og heilnæmu lofti, hreinú
vatni, kyrrð og fögru og ósnortnu
landslagi. Þessum verðmætum hefur
ekki verið sýnd tilhlýðileg nærgætni
og virðing. Landið hefur blásið upp
og spillst. Brýnt er að hamla gegn
ofbeit og vaxandi mengun. Fjöldi
einstaklinga og félagasamtaka hefur
unnið ötult starf á sviði umhverfis-
og gróðurverndar og skógræktar.
Þessi þróun og stóraukinn áhugi al-
mennings á útivist og umhverfísmál-
um er til marks um breyttar áherslur
og hugsunarhátt.
Ríkisstjómin vill stuðla að endur-
heimt landkosta og leggja sitt af
mörkum til að almenningur geti
óhindrað notið tómstunda og útivist-
ar í hreinu og fögru landi. Umhverfis-
mál eru nú meðal brýnustu velferðar-
mála mannkyns. Ríkisstjómin mun
taka virkan þátt í alþjóðasamstarfi
um umhverfísvemd, ekki síst þeim
þáttum er varða hagsmuni landsins
Sjá bls. 29