Morgunblaðið - 17.11.1991, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. NÓVEMBER 1991
Hildur Jóns-
dóttir, verk-
efnisstjóri
af íslands
hálfu í Norr-
æna jafn-
launaverk-
efninu.
ÁKÖRLUM
— vanmat á konum eða hvaða skýringu aðra sem sem menn kjósa að nota, þá er
kynbundinn launamunur staðreynd á íslandi og öðrum Norðurlöndum - staðreynd
sem m.a. erreynt að takast á við með Norrœna jafnlaunaverkefninu, en Hildur
Morgunblaðið/Þorkell
Jónsdóttir er verkefnisstjóri þess afíslands hálfu
eftir Vilborgu Einarsdóttur
ÍSLENSKAR konur eru svo sjálfstæðar. íslenskar konur hafa náð
svo langt í réttindabaráttunni ... Það er frábær mynd sem við höfum
af íslenskum konum. Norrænum valkyrjum sem stofna stjórnmála-
flokka, sitja á helstu valdastólum lýðveldisins, konum sem mennta
sig, konum sem fara ótroðnar slóðir — og sjá enga ástæðu til að líta
á karla sem annað en jafningja. Stundum í mesta lagi. Gott og vel
ef við lokum augunum fyrir staðreyndum heimafyrir og horfum
út fyrir vestræna heiminn. Skoðum aðstæður kvenna sem sumsstað-
ar eru enn hlunnfarnar um réttindi sem við fengum fyrirhafnarlaust
í vöggugjöf frá mæðrum okkar. Kvenna sem eru sannarlega nokkr-
um árhundruðum á eftir okkur stoltu Islandsdætrum í réttindabar-
Nokkur orð um
kærur
EIN ÁSTÆÐA þess litið hefur verið um kænir til Jafnréttisráðs
vegna meints kynbundins launamunar er vafalítið sú að jafnlauna-
lög hafa lítið verið í umræðunni og skilgreinijng hugtaksins ,jafn-
verðmæt og sambærileg störf’ verið óljós. Verið er að vinna að
kynningarriti um kæruleiðir í jafnlaunamálum og forsendur kæra,
á vegum Norræna jafnlaunaverkefnisins. Hildur Jónsdóttir nefndi
okkur nokkur atriði sem bent er á í þeim efnum:
Ronur og karlar eiga ekkí bara
að fá sömu laun fyrir sömu
vinnu, heldur líka sömu laun fyrir
jafn verðmæt störf.
■ Líkurnar á að starf konu og
þess karls sem hún ber sig saman
við séu jafn verðmæt eru því meiri
sem kröfurnar sem gerðar eru til
þeirra um menntun, hæfni, að-
gæslu og þess háttar eru líkari.
■ Ekki er útilokað að kjarasamn-
ingar stéttarfélags eða vinnustaða-
samningar feli í sér brot á jafnrétt-
islögunum.
■ Þótt frelsi atvinnuveitenda til
að yfirborga sé að sönnu mikið,
má hann ekki láta kynferði ráða
hversu mikið hann yfirborgar.
■ Þótt kona hafi í góðri trú sam-
þykkt einstaklingsbundínn iauna-
samning hefur liún ekki afsalað
sér rétti sínum til að kæra, komist
hún að því síðar að laun karla í
svipuðum- eða jafnverðmætum
störfum eru hærri.
■ Fái kona lægri laun en karl-
kyns forveri hennar í starfi eða
karl sem tekur við starfi af henni,
getur verið um brot á jafnréttislög-
um að ræða.
■ Kona getur kært eftir að hún
er hætt í því starfi sem er tilefni
kærunnar, þótt helst eigi ekki að
líða langur tími frá starfslokum
6ar til kært er.
I Þegar kona leitar eftir úrskurði
kærunefndar jafnréttismála þarf
hún aðeins að sýna fram á að um
launamun sé að ræða milli hennar
og þess karls sem hún ber sig sam-
an við. Eftir það er það hlutverk
atvinnurekandans að afsanna að
jafnréttislög hafi verið brotin.
■ Hærri bílastyrkur til karla,
fleiri óunnir yfirvinnutímar og aðr-
ar einstakar launaákvarðanir sem
koma mismunandi út lijá konum
og körlum geta falið í sér brot á
jafnréttislögum.
■ Þessu er hér beint til kvenna,
en að sjálfsögðu á allt þetta að
sjálfsögðu við fyrir þá karla sem
telja sig beitta kynbundnu launa-
misrétti.
En — eru íslenskar konur
eins stoltar og sælar með
gang mála í reynd? Er
jafnréttið eins áþreifan-
legt í raun og það vjrð-
ist? Vinna konur hér iaunavinnu á
vinnustað og yfirvinnuna í ólaunaða
starfinu heimavið? Eru þær sveigjan-
legar í starfi til nákvæmlega klukk-
an fimm þegar þarf að sækja börn-
in, kaupa í matinn og sinna erindum
heimilisins? Eða, til þess að hin fyrir-
vinnan á heimilinu, ef þær á annað
borð eru tvær, geti átakalítið og
áhyggjulaust sveigt sig að þörfum
síns vinnustaðar og unnið sam-
kvæmt þeim óbeinu skilaboðum frá
atvinnumarkaðnum að karlmenn
þurfi meira svigrúm til að sinna vinn-
unni en konur og skuli að sama
skapi fá fleiri krónur fyrir sín störf?
Eða hvað annað á að lesast út úr
staðreyndum af vinnumarkaði?
Konur með 49,1% af
atvinnutekjum karla
Opinberar staðreyndir sýna að á
atvinnumarkaðnum virðist viðgang-
ast kerfisbundið vanmat á konum.
Eða eigum við að kalla það ofmat á
körlum? Hvora lýsinguna sem við
notum þá verður ekki framhjá því
horft að kannanir undanfarinna ára
staðfesta geysilegan mun á atvinnu-
tekjum kvenna og karla. íslenska
kvenþjóðir: fékk árið 1990 49,1% af
atvinnutekjum karla, sé miðað við
upplýsingar úr skattframtölum.
Þetta hlutfall hefur farið örlítið
lækkandi á síðustu árum og er veru-
lega lægra en annars staðar á Norð-
urlöndum, þó að vinnutími íslenskra
kvenna sé lengri en norrænna kyn-
systra þeirra. Það segir líka sína
sögu að meðaltekjur kvenna á aldrin-
um 40—50 ára, eða á þeim árum
sem meðaltekjur eru að jafnaði
hæstar, ná ekki meðaltekjum stráka
um tvítugt, sem þó eru flestir aðeins
í sumarvinnu. Séu aðeins bomir
saman þeir sem eru í fullri vinnu
sést að mánaðarlaun kvenna eru að
jafnaði rétt rúmlega 60% af mánað-
arlaunum karla.
Jafnlaunaákvæði frá 1958
Og hvað segja Islands stoltu dæt-
ur við því? Ekki mikið, a.m.k. á opin-
berum vettvangi. Kærur til Jafnrétt-
isráðs vegna meints launamisréttis
hafá verið afar fáar.
Hér er að fínna jafnlaunaákvæði
sem, eins og í flestum öðrum lönd-
um, hvíla á tveimur alþjóðasam-
þykktum sem ríkin hafa fullgilt.
Þetta eru samþykktir Alþjóða vinnu-
málastofnunarinnar, ILO, númer
100 sem ísland fullgilti árið 1958
og samþykkt númer 111 sem ísland
fullgilti 1963. í fyrri samþykktinni
er kveðið á um jöfn laun kvenna og
karla fyrir jafn verðmæt störf, en
nánar í síðari samþykktinni um að
hverskyns mismunun á vinnumark-
aði sé óheimil, hvað varðar ráðning-
ar, skipun í störf, stöðuhækkanir og
fleira slíkt vegna litarháttar, kyn-
ferðis, trúarbragða og fleiri slíkra
þátta.
íslensk jafnlaunalög voru sett
1973 og þá lögfest í fyrsta sinn
grundvallaratriðið um rétt kvenna á
vinnumarkaði til jafnra launa á við
karla. Jafnréttislögin voru svo sett
1976, en þar segir svo um launajafn-
rétti í 4. grein:
Konum og körlum skulu greidd
jöfn laun og skulu njóta sömu kjara
fyrir jafn verðmæt og sambærileg
störf.
Með launum í lögum þessum er
átt við venjulegt grunn- eða lág-
markskaup og hvers konar frekari
þóknun, beina eða óbeina, hvort
heldur er raeð hlunnindagreiðslum
eða með öðrum hætti, sem atvinnu-
veitandi greiðir starfsmanni fyrir
vinnu hans.
Með jöfnum launum karla og
kvenna fyrir jafnverðmæt og sam-
bærileg störf í lögum þessum er átt
við launataxta sem samið er um án
þess að gerður sé greinarmunur á
kynjunum. Með kjörum í lögum þess-
um er átt við lífeyris-, orlofs- og
veikindarétt og hvers konar önnur
samningsréttindi.
í 6. grein segir enfremur:
Atvinnurekendum er óheimilt að
mismuna starfsfólki eftir kynferði
og gildir það m.a. um:
1. Laun, launatengd fríðindi og
hvers konar aðra þóknun fyrir
vinnu.
2. Ráðningu, setningu eða skipun í
starf.
3. Stöðuhækkun eða stöðubreyting-
ar.
4. Uppsögn úr starfí.
5. Vinnuaðstæður og vinnuskilyrði.
6. Veitingu hvers konar hlunninda.
Það með er það á hreinu og lög-
fest að konur eiga að hljóta sömu
launa og karlar, ekki einungis fyrir
sömu vinnu heldur einnig fyrir jafn
verðmæt og sambærileg störf. En
bilið er víða breitt og virðist fara
breikkaridi. Og eftir hveiju eru kon-
ur að bíða? Einhverju lögboðuðu
„kraftaverki”?
Jafnverðmæt og
sambærileg störf
„Það er ekkert einfalt mál að
skoða launamun kynja ef tilgangur-
inn er að einangra þann mun sem
kalla má kynbundið launamisrétti.
Talnaefnið sem er til, er oft unnið
út frá.mismunandi forsendum og oft
misvísandi. En upplýsingar byggðar
á skattframtölum sýna að fyrir
hveija krónu sem kona gefur upg
til skatts koma tvær frá karli. í
þessum upplýsingum er þó sama
skekkjan og í öðrum sem byggja á
skattframtölum og því kann heild-
armunurinn að vera jafnvel enn
meiri en þau gefa til kynna,” segir
Hildur Jónsdóttir.
Hildur er verkefnisstjóri af íslands
háifu í norrænu verkefni sem
Félagsmálaráðuneytið og Norræna
jafnréttisnefndin standa að. Er um
að ræða stærsta verkefnið á fimm
ára framkvæmdaáætlun Norrænu
jafnréttisnefndarinnar og er ráðgert
að ljúka því í árslok 1993.
Eitt meginmarkið verkefnisins er
að ákvarða hvernig beri að fram-
fylgja ákvæðinu um jöfn laun
kvenna og karla fyrir ,jafn verðmæt
og sambærileg störf”.
„Á Norðurlöndunum og í öllum
hinum vestræna heimi er samskonar
ákvæði inni í jafnréttislögum. Á Is-
landi er reyndar skotið inn í orðinu
„sambærileg”, en annars staðar er
talað um jöfn laun fyrir jafn verð-
mæt störf,” segir Hildur. „Þetta
ákvæði er einnig inni í stofnskrá
Evrópubandalagsins. Forsendur
skilgreiningarinnar um ,jafn verð-
mæt og sambærileg störf’ eru sí-
fellt að skýrast. Hér á landi hefur
að vísu ekki verið tekið á ákvæðinu
í Hæstaréttardómi nema í einu máli
sem viðvék fólki í sama starfi, en á
Norðurlöndum og í Evrópu falla síð-
fellt dómar á grundvelli þessa
ákvæðis, þar sem tekið er á jafn-
launamálunum frá ýmsum hliðum.
Vegna EES-samninganna má gera
ráð fyrir að dómar Evrópubanda-
lagsins geti skipt máli hér á landi.”
— Dæmi um slíka dóma.
„Það féll t.d. norskur dómur á sl.
ári í kjölfar kæru frá konu sem var
meinatæknir á rannsóknarstofu.
Starfsliðið þar skiptist í meina-
tækna, allt konur, og í efnaverk-
fræðinga, sem voru karlar. Konan
kærðí atvinnuveitanda fyrir að
greiða efnaverkfræðingunum hærri
laun en meinatæknunum, á þeim
forsendum að störf hópanna væru
jafn verðmæt og reyndar þau sömu.
Það vakti athygli við þetta mál að
konurnar nutu fulls stuðnings sam-
starfskarla í málinu. Dómurinn féll
þannig að störf hópanna væru í
þessu tilviki jafn verðmæt og fyrir
þau bæri að greiða sömu laun.”
Lægri launin alltaf hækkuð
— En varla lækkuðu efnaverk-
fræðingarnir í launum?
„Nei,” segir Hildur, „ég hef kynnt
mér bæði dóma og starfsmat víða
erlendis þar sem niðurstaðan er að
kynbundið launamisrétti sé til staðar
sem beri að leiðrétta. Laun eru ætíð
leiðrétt með hækkun lægri laun-
anna. Til að fyrirbyggja áhyggjur
karlmanna má benda á að dómstóll
Evrópubandalagsins hefur kveðið
upp úr með að það sé ófrávíkjanleg
regla að laun beri að leiðrétta með
því að hækka þá sem misrétti eru
beittir en ekki lækka hina.
Af öðrum dómum má nefna einn
mjög þekktan sem oft er vísað til,
enda fordæmisgildi hans mikið. Það
er Danfoss-dómurinn svokallaði og
úrskurður dómstóls Evrópubanda-
lagsins og svo endanlegur úrskurður
félagsdóms í Danmörku 22. október
sl.
Mikilvægur dómur fallinn
Tilefnið þætti kannski lítil
ágreiningsástæða hér, en það var
tæplega 7% launamunur á konum
og körlum í ákveðnum störfum hjá
Danfoss-verksmiðjunum. Á þeirri
forsendu að kynbundið launamisrétti
ríkti, þrátt fyrir sambærileg störf,
höfðuðu dönsk samtök skrifstofu-
og verslunarmanna fyrir hönd
kvennanna mál á hendur Danska
vinnuveitendasambandinu, fyrir
hönd Danfoss-verksmiðjanna. Upp-
haflega fór þetta mál fýrir félags-
dóm í Danmörku en var vísað þaðan
til Evrópudómstólsins vegna ágrein-
ings um hvor aðili bæri sönnunar-
byrði á því hvort um kynbundið mis-
rétti væri að ræða. Niðurstaða dóms-
ins var að sönnunarbyrðin lægi hjá
atvinnurekandanum og það fordæm-
isgildi gerir þennan dóm mjög mikil-
vægan,” segir Hildur.
Eftir að dómstóll EB tók á
ágreiningsatriðunum var málinu vís-
að aftur til félagsdóms í Danmörku
og í liðnum mánuði féll þar dómur
sem hefur vakið miklá athygli og
umíjöllun í fjölmiðlum. Ekki að