Morgunblaðið - 17.11.1991, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. NÓVEMBER 1991
29
Starfsmat sem leið
til launaleiðréttinga
í NIÐURSTÖÐUM skýrslu Alþjóðavinnumálastofnunarinnar fyrir
árið 1990 kom fram að flest aðUdarríki stofnunarinnar eiga í alvar-
legum erfiðleikum, eins og það er orðáð, við að koma á og tryggja
launajafnrétti kvemia og karla sem sinna jafnverðmætum störfum.
Líklegar ástæður skv. skýrslunni eru vanþekking á raunverulegri
stöðu mála vegna ónógra upplýsinga og skorts á rannsóknum.
Einnig er nefnt vanmat á mikilvægi og gildi starfsmats eins og til
þess er mælst af hálfu stofnunarinnar. Einnig er bent á varðandi
starfsmat að óraunhæft sé að reyna að meta raunverulegt verð-
mæti starfa, nema á grunni ítarlegs og kynhlutlauss starfsmats.
Hildur Jónsdóttir var spurð um mikilvægi starfsmats og hvort
starfsmatsleiðin hefði verið farin hér til að jafna launamun kyiy-
anna.
að er mjög takmörkuð þekking
á starfsmati á íslandi al-
mennt,” segir Hildur, ”og starfs-
mat er alveg nýtt sjónarhorn í
umræðunni um að jafna launamun
kynja hér. Það hafa verið gerðar
einstaka tilraunir til starfsmats á
liðnum árum, meðal annars hjá
ríkisstarfsmönnum á árunum
1968—1970, en sú tilraun rann
eiginlega út í sandinn.
Eitt faglegasta og víðtækasta
starfsmatið sem virðist hafa
heppnast hér er það starfsmat sem
launanefnd sveitarfélaga ákvað í
kjarasamningum 1987 að láta fara
fram meðal starfsmanna aðildar-
sveitarfélaganna íjörutíu og
tveggja. Þetta starfsmat er á enda-
sprettinum og virðist mjög faglega
unnið. Hins vegar er alveg órann-
sakað hvaða áhrif það kemur til
með að hafa á launamun kynja
hjá sveitarfélögum, enda var það
sjónarhorn ekki inni í forgmnni
starfsmatsins.
Skilgreining Evrópubandalags-
ins á starfsmati er sú að starfsmat
sé kerfisbundin aðferð til að bera
saman störf í þeim tilgangi að
leggja grunn að því hvemig laun
raðast í launakerfi. Þá er starfið
metið, en ekki einstaklingurinn
sem gegnir því. Lagt er mat á
afmarkaða þætti eins og ábyrgð,
hæfni og þess háttar og gefin stig
fyrir hvem þátt. í þessu samhengi
skiptir öllu máli hvernig starfs-
þættirnir eru skilgreindir og hvaða
vægi hver þáttur starfsins er látinn
fá í heildarmatinu. Þegar allt kem-
ur til alls byggist þetta á gildis-
mati og viðhorfum og meðvituðum
ákvörðunum um hversu mikils virði
aðgreindir þættir sama starfsins
hafa.
Munurínn á þessu og svo hefð-
bundnum aðferðum við ákvörðun
launa þar sem kraftahlutföll, tíma-
bundnar markaðsaðstæður eða
ómeðvitað vanmat eða ofmat er
látið ráða, er að með kerfisbundnu
starfsmati þarf að fara fram opin
og upplýst og meðvituð ákvörðun-
artaka um á hveiju matið á að
byggjast. Það á öllum að vera ljóst
hvaða þættir mynda tiltekið starf
og hvers virði hver og einn þáttur
er.
Starfsmat er um hálfrar aldar
gömul aðferð, upphaflega komin
úr iðnaðargeiranum í bandarísku
atvinnulífi. Þaðan hefur þessi að-
ferð svo breiðst út til annarra at-
vinnugeira og annarra landa. Eftir
að hvert ríkið á fætur öðru fór að
setja sér jafnréttislög og einnig
fyrir tilstuðlan Alþjóðavinnumála-
stofnunarinnar, hefur víða farið
fram endurskoðun á gömlum
starfsmatskerfum til að ganga úr
skugga um hvort þau væra nothæf
í þeim tilgangi að framfylgja
ákvæðum jafnréttislaga um sömu
laun fyrir jafnverðmæt og sam-
bærileg störf. Gróflega einfaldað
má segja að þessi gömlu kerfi hafi
í heildina reynst óbrúkleg þar sem
sýnt hefur verið fram á að þau
voru meira og minna með inn-
byggða kynbundna skekkju. Þann-
ig að þau endurspegluðu hefðbund-
in viðhorf til kvennastarfa og þar
með hefðbundið vanmat á kvenna-
störfum.
Á síðustu tíu áram hafa þessi
gömlu kerfi verið endurskoðuð og
ný starfsmatskerfi búin til, þar sem
mjög meðvitað hefur verið reynt
að eyða þessari skekkju. Það má
með réttu tala um vakningar í jafn-
launabaráttu kvenna, sem byggist
á þeim möguleika sem starfsmat
veitir. Galdurinn við starfsmat frá
þessum sjónarhóli er sá að þar
með gefst færi á að leiða í ljós —
og setja krónur á — hið kerfis-
bundna vanmat á heilu kvennahóp-
unum eða kvennastéttunum, miðað
við karlahópa sem gegna störfum
sem á mælikvarða starfsmatsins
eru jafn flókin eða krefjandi. Ýmis
fylki I Bandaríkjunum, s.s. Was-
hington, Iowa og Minnesota, hafa
framkvæmt starfsmat á sínum
starfsmönnum til að leiða vanmat-
ið á kvennahópunum í ljós og nota
til grundvallar launaleiðréttingum.
í Washington leiddu slíkar leiðrétt-
ingar í kjölfar starfsmats til um
20% hækkun á launum kvenna að
meðaltali.
I fylkjunum Ontario og Man-
itoba í Kanada er búðið að lögleiða
notkun starfsmats í þessum til-
gangi. Dæmin eru fleiri og nið-
urstaðan sú að starfsmat er bæði
gerleg og vænleg leið til árangurs
þar sem menn vilja draga út lau-
namun kynjanna.”
ástæðulausu, því dómurinn komst
að þeirri niðurstöðu að um kynbund-
ið launamisrétti hefði verið að ræða
og dæmdi Danfoss-verksmiðjurnar
til að greiða launamismun 4 ár aftur
í tímann. 1 umfjöllun danskra
íjölmiðla um dóminn hefur komið
fram að þessar greiðslur geti numið
allt að 20 milljónum danskra króna.
Einn af forsvarsmönnum danska
vinnuveitendasambandsins, Nils
Overgárd, segir í viðtali í sl. viku
að mennta verði stjórnendur fyrir-
tækja til að þeir verði færir um að
útrýma kynbundnu launamisrétti,
ljóst sé að danskur iðnaður standi
ekki undir öldu jafnlaunakæra og
dóma á við Danfoss-dóminn.
„í Danfoss dómnum frá EB var
líka kveðið upp úr með að atvinnu-
rekandi geti ekki réttlætt launamun
milli karls og konu með því að hærra
launaði aðilinn hafi meiri menntun,
ef sú menntun hans hefur enga þýð-
ingu fyrir vinnuna,” segir Hildur.
„En einna áhugaverðast við þessa
dóma er að spurningin er ekki leng-
ur um hvort karl og kona eigi að
njóta launajafnréttis fyrir sömu
störf, heldur er verið að fikra sig inn
á að bera saman ólík störf til að
sýna fram á að þau séu jafn verð-
mæt. Þetta skiptir gífurlegu máli
því kynskiptingin á vinnumarkaðn-
um er svo víðtæk að konur og karl-
ar era sjaldnast í sömu störfunum.”
Umbunað fyrir sérstaka
hæfileika
—Hvað þýðingu getur það haft
hér?
„Það opnast óhjákvæmilega mikl-
ir möguleikar um leið og við sinnum
þeirri skyldu að bera saman ólík
störf og krefjast launajafnréttis á
þeim forsendum. Ennþá eigum við
enga íslenska dóma sem byggja á
slíkum samanburði, en það má hugsa
sér ýmsi dæmi. í stórverslun er það
til að konur á afgreiðslukassa fá
lægri laun en karlar á lager. Eru
störf þeirra jafnverðmæt? Fá karl-
arnir hærri laun vegna þess að þeir
þurfa að bera kassa? Við höfum dóm
frá Evrópubandalaginu sem segir
að sé karlmönnum umbunað sérstak-
lega fyrir eiginleika eins og krafta,
beri að umbuna konum fyrir kven-
lega eiginleika eins og fingrafimi
og/eða lipurð, ef báðir eiginleikarnir
skipta máli fyrir vinnuna.”
— Er kynbundin launamunur allt-
af augljós?
„Nei, því miður. íslenskur vinnu-
markaður er víða frábrugðin öðrum
nori'ænum og margt sem erfiðar
okkur að sjá hvort um kynbundið
launamisrétti er að ræða. Launa-
kerfið hér er svo ógegnsætt, fæstir
vita um önnur en sín eigin laun.
Launaleyndin er mjög erfitt ,mál og
eftir því sem ég fæ séð er það regin-
miskilningur hjá launþegum að
halda að launaleynd stuðli að hærri
launum. Mér hefur sýnst hún halda
launum niðri öðru fremur og það
bæði hjá konum og körlum. Svo er
það hitt, að bein laun segja ekki
alla söguna um raunv.erulegar tekjur
fólks. Obeinar launagi'eiðslur í formi
óunninnar yfirvinnu og ýmiskonar
fríðinda skekkja oft myndina, því
upplýsingar um þær liggja ekki á
lausu. Jafnvel launþegar sjálfir vita
oft á tíðum ekki nákvæmlega fyrir
hvaða þætti er verið að greiða þeim
laun eða hversu þungt hver þáttur
starfsins vegur í launum. Þar kom-
um við að starfslýsingum sem víða
eru ekki til staðar. Og hlunnindin
dreifast ekki jafnt á kynin. Til dæm-
is nutu árið 1986 rúm 7% kvenna á
vinnumarkaði ökutækjastyrks en
hann fengu aftur á móti 22% karla.
Og meðalupphæð bifreiðastyrks
kvenna var sömuleiðis meira en
helmingi lægri en ineðalupphæð bif-
reiðastyrks karla.
Lítil saga um launamun
En málið er margþætt. Ég minn-
ist orða starfsmannastjóra hjá stóru
fyrirtæki í Reykjavík, sem sagði það
undantekningalitla reglu að þegar
umsækjendur væru spurðir um
launakröfur, nefndu konur yfirleitt
lægri tölur en karlar. Þarna kann
að vera ein skýringin á því hvernig
launamunur getur hafist strax í upp-
hafi starfs.”
— En er ekki algengt að kyn-
bundinn launamunur þróist með tím-
anum?
„Jú og forsendur þess oft íjarri
því að Iiggja í augum uppi. Þarna
koma ýmsir þættir samfélagsgerð-
arinnar inn í myndina. Ef við búum
til dæmi um karl og konu sem hefja
sömu eða sambærileg störf hjá sama
atvinnuveitanda, hann á forsendum *
sinna eigin launakrafna og hún sam-
kvæmt þeim launakröfum sem hún
gerði við ráðningu, er líklega kominn
einhver launamunur strax í upphafi.
Með tímanum er líklegt að þessi
munur aukist og karlmaðurinn
hækki hraðar í launum en konan,
Hann er líklegri til að biðja oftar
um launahækkun og er líka líklegri
til að vera meðvitaðri um hvað aðrir
í sambærilegum störfum hjá öðrum
fyrirtækjum eru með í laun. Það sem
líklegt er að gerist, er að konan, sem
hefur ekki verið eins dugleg við að
biðja um launahækkanir og ekki eins
vakandi yfir þeim launum sem
greidd \eru fyrir sambæriieg störf
annars staðar, sér, oft fyrir hreina
tilviljun, að maðurinn er með mikið
hærri laun. Líklega tekur það hana
langan tíma að safna kjarki og fara
fram á launaleiðréttingu. Hún endar
á að fara sárreið og heimta launa-
hækkun á einu bretti til að leiðrétta
þennan mun sem hefur skapast á
löngum tíma. Vinnuveitandi heyrir
kröfur sem honum þykja óheyrilegar
og konan fer til baka með litla, jafn-
vel enga launahækkun. Finnst
ábyrgðin á launamismuninum jafn-
vel sín, því launin miðuðust upphaf-
lega við hennar launakröfur. Hún á
í togstreitu við sjálfa sig, á hún að
vinna áfram ósátt við launin eða að
hætta. Og staðreyndin er sú að kon-
ur bregðast oft við svona aðstæðum
með því að segja upp og hætta.
Það er líka hægt að rekja þetta
dæmi lengra og líkurnar eru að lau-
namunurinn viðhaldist og aukist.
Ef bæði fá bílastyrk þá er líklegt
að karlinn sé með hærri laun og
hærri prógentu launa í bílastyrk. Til
dæmis með 15% bílastyrk af 150.000
króna launum, en konan með 7%
bílastyrk af 100.000 launum. Starfs-
umhverfið getur ýtt undir hans
metnað fremur en hennar, eigi t.d.
bæði maka og börn er hann líklegri
til að geta sinnt fyrirtækinu betur
t.a.m. í yfirvinnu, því líklegt er að
hans laun vegi þyngra en laun mak-
ans í heimilishaldinu og öfugt hjá
konunni. Það er hægt að halda áfram
á þessari braut heillengi og benda á
ýmsa þætti sem beint eða óbeint
valda kynbundnu launamisrétti og
vissulega er hluti slíks misréttis á
ábyrgð kvenna.”
— En hvers vegna hefur þá ekki
verið öflugri umræða um jafnlauna-
mál að undanförnu?
Menntun minnkar ekki
launabil
„Það er alveg rétt, umræða um
jafnlaunamál kvenna hefur ekki ver-
ið hávær um nokkurn tíma. Af
hvetju, veit ég ekki. Ein skýringin
gæti verið að konur hafi bundið von-
ir við að jafnréttislögin myndu leysa
málið. Nú héldu margar að með því
að mennta sig myndi launajafnrétti
nást. Þvert á móti virðist launabilið
ekkeit minnka með aukinni mennt-
un,” segir Hildur.
Til marks um þetta má benda á
niðurstöður í Jafnréttiskönnun sem
Bandalag háskólamanna gaf út árið
1989 og miðaðust við aprílmánuð
1988. Þar kemur m.a. fram að sé
tekið eingöngu mið af fullvinnandi
háskólamenntuðum konum og há-
skólamenntuðum körlum, eru föst
laun kvenna að meðaltali 77,6% af
föstum laununi karla og ef litið er
á heildarlaunin fer prósentan niður
í 74,5%. í þessari sömu könnun kem-
ur einnig fram að heildarlaun há-
skólamenntaðra kvenna hjá sveitar-
félögum voru 61,3% af heildarlaun-
um háskólamennaðra karla, hjá kon-
um í hópi ríkisstarfsmanna voru
heildarlaunin 64% miðað við heildar-
Iaun karla, en heildarlaun kvenna í-
BHM hjá einkafyrirtækjum voru
71% af heildarlaunum karla í BHM
hjá einkafyrirtækjum.
— Ber að skoða þetta launabil,
sem kemur fram í könnunum, eftir
að mislangur vinnutími, starfsaldur,
menntun og annað sem breytir
myndinni er frá, sem „þögult sam-
þykki” á einhverskonar kvennaaf-
slætti?
25% kvennaafsláttur
„„Kvennafsláttur” er hugtak sem
við höfum nokkuð notað í Norræna
jafnlaunaverkefninu, því við þykj-
umst greina á öllum Norðurlöndun-
um launamun sem ekki verður út-
skýrður með öðru en kynferði. í
brágðabirgðaniðurstöðum úr sam-
anburði Kjararannsóknarnefndar á
launum karla og kvenna innan ASÍ,
sem dr. Eiríkur Hilmarsson kynnti
nýlega, kom fram að munurinn á
greiddu tímakaupi sem ekki tekst
að skýra með mislöngum vinnutíma,
starfsaldri, stöðu og öðru þvílíku,
er 7% að meðaltali hjá ófaglærðu
landverkafólki. Fiskvinnslukonurnar
ná að hala inn muninn með bónus.
Launamunurinn er hins vegar veru-
legur hjá afgreiðslu- og skrifstofu-
fólki, um 25%. Miðað við það má
segja að kvennaafslátturinn í þess-
um störfum sé 25%. En þetta eru
að sjálfsögðu meðaltöl og hér er
ekki lagt mat á þann mun sem kem-
ur til af mismunandi möguleikum
karla og kvenna til stöðuhækkana,
né heldur eru hlunnindi tekin inn í
myndina.
Miðað við launaupplýsingar úr
fréttabréfi Kjararannsóknarnefndar
frá 1. ársfjórðungi 1991 geta þessar
prósentur bent til að fullvinnandi
afgreiðslukonur séu hlunnfarnar um
200.000—300.000 krónur á ári.
Það er annað atriði sem ég vil
benda á og nefna hið sögulega for-
skot karla við kjarasamningagerð
og vanmatið á kvennastörfum,” seg-
ir Hildur. „í kjarasamningum ýmissa
karlastétta er oft finna ákvæði um
útvegun vinnufatnaðar eða sérstaka
fatapeninga, en mun sjaldnar í
samningum kvenna. Það þykir sam-
kvæmt því eðlilegra að greiða sér-
staklega fyrir þætti eins og
óhreinindi af vélum og tækjum en
t.d. ælu eða blóð, sem fylgir ýmsum
umönnunarstörfum að þrífa.
Þetta viðhorf er ríkjandi gagnvart
umönnunarstörfum sem yfirleitt til-
heyra kvennastéttum. Og ekki það
eina. Konur sinna umönnunarstörf-
um í mikið meira mæli en karlar,
en sú ábyrgð sem fylgir umönnun-
inni er sjaldan metin í peningum.
Sé ábyrgð mæld í launum, þá þykir
samkvæmt hefðinni meiri ábyrgð að
hafa tvo ritara á sínum snæram og
þannig mannaforráð, en að bera
ábyrgð á heilum bekk barna, eða
sitja yfir deyjandi fólki. Störf sem
segja má að séu í framhaldi af dag-
legum „kvennastörfum” inni á heim-
iluni eru yfirleitt þau störf sem hvað
lægst eru metin til launa,” segir
Hildur.
— Er þetta ekki staðreynd sem
víðast hvar má finna?
„Jú, þetta sem virðist vera hefð
sem víða finnst. Þó er bilið breiðara
hér en á hinum Norðurlöndunum
Umræðan uni jafnlaunamál hér og
þar er líka dálítið frábrugðin. Launa-
leyndin er ékki nærri eins rík í þjóð-
félaginu og staðreyndin um að sam-
bærileg laun beri að greiða konum
og körlum er viðurkennd. Hins vegar
má segja að alls staðar á Norður-
löndunum sé, ef búið er að greina
laun þannig að skekkjuþættir séu
út úr myndinni stendur eftir um 10%
launamunur á kynjunum. í jafn-
launaverkefninu finnum við ekki
aðra útskýringu en að þetta sé
„kvennaafsláttur”. Sjálfsagt er hann
síst minni á íslandi, þótt við höfum
ekki óvefengjanlegar upplýsingar
þar um.”
— Hver er þróunin í launamálum
á hinum Norðurlöndunum nú?
„Því miður þá þykjumst við
merkja það að kynbundinn launa-
munur sé aðeins að aukast aftur
samfara því sem kjarasamningagerð
er að breytast. Því þótt það væri
ekki takmarkið í sjálfu sér, leiðrétt-
ist kynbundinn launamunur talsvert
með þeirri almennu launajöfnunar-
stefnu sem hefur ríkt á Norðurlönd-
unum. Nýlegir kjarasamningar eru
ekki eins miðstýrðir og samhliða
aukinni samningagerð á ein-
staklingsbundnum grunni hefur
kynbundinn launamunur vaxið.”
— Eru íslendingar að þínu mati
meðvitaðir um að greiða beri sömu
laun fyrir somu og jafn verðmæt
störf óháð kynferði?
Hvar á hugarfarsbreyting
að byrja?
„Að mörgu leyti og vissulega er
fólk nokkuð meðvitað um að kyn-
bundið launamisrétti sé víða til,
spurningin er bara hvað það gerir í
málunum. Það er alveg sama til
hvaða stétta í þjóðfélaginu við lítum,
munurinn er alls staðar meiri en
menn vilja veija. Ein útskýring sem
oft heyrist er: Launamunur er hluti
af kynjamisrétti í landinu og það er
ekki mál atvinnumarkaðarins að
koma á jafnrétti, jafnréttið verður
að byija inni á heimilunum og það
sem þarf er hugarfarsbreyting.
Málið er bara hreint ekki svo ein-
falt. Ég sjálf til dæmis, tilheyri kyn-
slóð sem kom úr námi inn á vinnu-
markaðinn með stórlega breytt hug-
arfar. Við vorum búin að ganga í
gegnum þessa hugarfarsbreytingu
áður en við hófum störf og áður en
við fórum að stofna heimili. Og hvar
er þessi kynslóð með sína hugarfars-
breytingu og sín stóru markmið um
jafnrétti kynjanna? Við okkur tók
raunveruleiki lífsins sem þröngvaði
upp á okkur sinni rótgrónu mismun-
um gagnvart konum. Strákarnir í
minni kynslóð komust ekki hjá því
að njóta góðs af þeim forréttindum
sem þeim buðust og við konurnar
höfum fundið þessa mismunun laum-
ast inn á okkur. Fyrst á vinnustöðun-
um og þaðan inn á heimilin. Líttu á
hvernig þetta getur gerst,” segir
Hildur.
„Karlmaður, hversu jafnréttis-
sinnaður sem hann er hefur starfs-
ferilinn með hærri laun en eiginkon-
an, þótt þau komi um leið út á vinnu-
markaðinn með jafnlangt nám baki.
Þau eignast barn, fjárfesta í íbúð
og sá aðilinn sem fær meira fyrir
yfirvinnutímann sinn eykur við sig
vinnu. Eiginkonan tekur fyrir vikið
á sig ólaunuðu störfm heima fyrir í
auknum mæli og vinnur styttri tíma
á sínurn vinnustað. Og fyrr en varir
er þetta fólk komið í sporin sem það
ætlaði sér aldrei í, vegna þess að
það taldi sig búið að breyta sínu
hugarfari. Ef þessi margumrædda
hugarfarsbreyting á að þjóna til-
gangi í reynd þá verður hún að ge-
rast í þjóðfélaginu öllu og íslenska
kerfinu,” segir Hildur, „og sjálfsagt
yrði það með stærri breytingum á
íslensku þjóðfélagi í langan tíma.”