Morgunblaðið - 28.11.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. NÓVEMBER 1991
ÁTAKASAGA
Árni Tryggvason og Ingólfur Margeirsson.
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Ingólfur Margeirsson: LÍF-
RÓÐUR ÁRNA TRYGGVASON-
AR LEIKARA. 350 bls. Örn og
Örlygur hf. 1991.
Þetta er meira en endurminning-
ar. Þettaer ævisaga, nákvæm, ýtar-
leg, samfelld, gegnheil. Sögumað-
urinn, Árni Tryggvason, er í senn
dæmigerður og sérstæður. »Ég er
fyrst og fremst alþýðumaður,
þorpsbúi, sjómaður,« segir hann
þegar suður var komið og leiklistin
tók að skjóta rótum í hugskotinu.
Árni ólst upp í litlu sjávarþorpi.
Kannski voru þau öll eins fyrir stríð.
Eigi að síður bar hvert um sig sína
drætti í svipmótinu eins og karlarn-
ir og keriingarnar sem skópu þeim
örlög. Og Arni var eins og fæddur
inn í þetta umhverfi. Þegar í
bernsku bast hann sterkum böndum
við uppruna sinn. Þær taugar hafa
aldrei slitnað. Fjölskyldan, vinirnir
og síðast en ekki síst lífsbaráttan
— allt mótaði þetta drenginn varan-
lega. Þama lifðu allir á sjónum.
Og þá kom ekki annað til greina
en að verða sjómaður. Vinnan var
ekki aðeins nauðsyn. Hún var líka
prófsteinn á manngildið. Barn, sem
hefði kveinkað sér undan erfiði,
hefði varla talist eðlilegt. Þetta var
hart líf en einfalt. Ef við heyrum
einhvem sakna gömlu góðu dag-
anna og innum eftir hvað það í
raun og veru var sem hann saknar
skyldum við lesa þessa bók. Þó
hygg ég að þar sé ekkert verið að
gylla hið liðna fram yfir það sem
efni stóðu til; líkt og ýmsum hættir
að vísu til þegar árin færast yfir.
Af frásögninni leggur bæði saltlykt
og tjömangan í bland við ilminn
af ljúfsárum bemskuminningum.
Æviferill Áma var ekki viðburða-
ríkur framan af. Kominn var hann
undir tvítugt þegar hann hleypti
heimdraganum ef undan var skilin
tveggja vetra vist í héraðsskóla.
Slíkt var þá ekkert einsdæmi. Hvað
hafði hann svo sem að heiman að
gera? Jú, örlögin skákuðu honum
austur á land þar sem fyrir honum
lá að afgreiða í kaupfélagsbúð. Það
var að sönnu fleira en tilbreytinga-
semin sem togaði unga manninn
austur þangað. Og hvort sem nú
dvölin þar skipar meira eða minna
rúm í endurminningunni er Borgar-
fjarðarkaflinn einhver allra
skemmtilegasti hluti þessarar bók-
ar. Það hefur skrásetjarinn einnig
fundið því hvergi liggur nær því
að hann vippi sér á bak Pegasusi
og þeysi með sögumann á vængjum
hugarflugsins. Með þessum orðum
er t.d. lýst hughrifum þeim sem
sögumaður varð fyrir þar og þá:
»Eftir á að hyggja skynja ég öll
þessi brot á þroskaferlinum eins og
kvíslar sem seytla saman í einn læk
sem stækkar og fellur í eina elfu.«
Hvort Árni hefur orðað þetta
nákvæmlega svona? Það skiptir svo
sem engu höfuðmáli. Nema hvað
upphafning og stílfærsla af þessu
tagi telst ekki alveg til liðna tímans
hér á Fróni eins og maður var far-
inn að halda.
En Borgarfjarðardvölin varð ekki
langæ. Hvarvetna er eins og dulin
öfl togi sögumann frá settu mark-
miði: að verða sjómaður á heima-
slóð. Því nú liggur leiðin til Reykja-
víkur þar sem Árni tekur að af-
henda spað og kótilettur yfir búðar-
borð. Drykkjurútur, sem slæðist inn
úr dyrunum til að seðja sárasta
hungrið, spyr afgreiðslumanninn
upp yfir troðfulla búðina hvort hon-
um líði ekki illa innan um öll þessi
köldu læri. Var að furða!
Kapítulinn innan um köldu Iærin
varð líka endasleppur því þarna
ákveður Ámi að sækja um skóla-
vist hjá Lárusi Pálssyni. Og þá er
loks búið að taka kóssinn í þeim
vændum að sigla stórbaug yfir til
bjarmalands listarinnar. Að komast
í skóla Lárusar gekk nú ekki
þrautalaust að vísu. En gekk þó.
Og þá var að snúa sér að næsta
verkefni: að fastna sér konu. Fljótur
var Árni að sjá sér út konuefni.
En framhaldið varð eins og í skáld-
sögu eftir Ingibjörgu Sigurðardótt-
ur. Lengi vel hvorki gengur né rek-
ur þannig að lesandinn fyllist róm-
antískum taugahrolli og spyr sig í
örvæntingu hvort þetta ætli virki-
lega ekki að verða neitt meira — í
þeirri unaðslegu vissu að örlögin
geti ekki verið svo miskunnarlaus
að leysa ekki málin farsællega fyrir
sögulok. Sem og verður.
Og þá hefst leiklistarsagan.
Starfssögur manna eru tíðast þurr-
ar og leiðinlegar. Menn vilja ekkert
segja og þora ekkert að segja þeg-
ar kemur að fyrrverandi starfs-
bræðrum og yfírmönnum. Þessi er
ekki þurr og enn síður leiðinleg,
öðru nær. Sjötti áratugurinn í Iðnó
líður við vaxandi gengi unga leikar-
ans. Stundum smáárekstrar. Engin
undirmál né baktjaldamakk.
Vitanlega gerðist það markverð-
ast í upphafi leikferils Árna að Þjóð-
leikhúsið tók til starfa. Þá áleit
margur að dagar áhugaleikhúss í
Reykjavík væru taldir, starfsemin
í Iðnó mundi sjálfkrafa leggjast
niður. Það fór þó á annan veg. En
hörð var samkeppnin. Leikfélags-
menn urðu að róa lífróður til að
halda sér á floti. Og þeir gerðu
betur. í raun varð sjötti áratugurinn
sannkallaður dýrðartími fyrir leik-
félagið og Árna. Áhorfendur héldu
tryggð við Iðnó. Og Árni skapaði
sér fasta og varanlega ímynd sem
Ieikari — gamanleikari fyrst og
fremst. Honum voru falin vandasöm
hlutverk sem hann leysti af hendi
með fagmannlegu öryggi. Hann
hlaut lofsamlega dóma gagnrýn-
enda og vaxandi vinsældir áhorf-
enda. Honum var útvegað starf sem
var beinlínis miðað við að hann
hefði fíjálsar hendur sem Ieikari.
Draumurinn var þó að komast að
Þjóðleikhúsinu til að geta helgað
sig listinni óskiptur. Og það tókst.
Þá taldi leikarinn sig vera kominn
á Iygnan sjó.
En margt fer öðruvísi en ætlað
var. Nú hófst erfiðasta tímabil í
ævi leikarans svo nærri lá að sálar-
skip hans steytti á skeri og sykki
í hyldýpi örvæntingar og vonbrigða.
Leikstjórnin var ópersónulegri og
harðneskjulegri í atvinnuleikhúsinu.
Bið varð á að Árna yrðu falin hlut-
verk sem samsvöruðu metnaði hans
og hæfileikum. Þegar slíkt að lokum
bauðst og hann lagði sig allan fram
og taldi sig hafa gert eins og best
hann gat urðu dómarnir óforvar-
andis neikvæðir. Þess háttar kaldar
gusur hafði hann ekki fengið yfír
sig áður og var alls ekki viðbúinn
andstreyminu. Ljúfa lífið í Iðnó
hafði allt í einu snúist upp í mar-
tröð í stórmusteri listarinnar við
Hverfisgötu. Leikarinn, sem hafði
komið svo mörgum til að hlæja í
Ævintýri á gönguför og Frænku
Charlies og hlotið svo einróma lof
fyrir leik sinn í Beðið eftir Godot
fann sig nú standa einan og yfirgef-
inn á köldum rúmsjó með vægast
sagt ótrygga framtíð fyrir stafni.
Nú fór í hönd barátta, hörð og
miskunnarlaus. Annaðhvort var að
gefast upp eða þrauka. Að lokum
varð þijóskan og þrautseigjan yfír-
sterkari. Árni einsetti sér að halda
áfram hvað sem það kostaði.
Þetta er sem sé mikil átakasaga.
Berorð er hún og sögð af fyllstu
einlægni. Sjaldgæft er að andstæð-
unum í lífi og starfi listamanns sé
svo berlega brugðið fyrir sjónir.
Auðvitað er þetta persónusaga,
saga eins manns í margslungnu
umhverfi. Eigi að síður má draga
af henni ýmsar víðtækari ályktanir.
Það sem Árni segir af sjálfum sér
á sumt við kynslóð hans gervalla,
fólk sem ólst upp við fábrotnar lífs-
reglur en varð svo að hasla sér völl
í flóknu umhverfi þar sem giltu allt
önnur samskiptalögmál.
Meðan Árni var í Iðnó naut leik-
húsið næðis og kyrrðar. Gagnrýnin
var hófsamleg. Var þá ekki sagt
um suma gagnrýnendur að þeir
skrifuðu til að kvitta fyrir miðann
sinn? Þegar kom fram á sjöunda
áratuginn, upp úr því er Árni hóf
störf í Þjóðleikhúsinu, harðnaði
menningarpólitíkin. Fram kom hóp-
ur gagnrýnenda sem ætlaði sér síð-
ur en svo að þjóna sem einhveijar
umlandi bakraddir í menningar-
kórnum heldur spila stóra hlutverk-
ið sem leiðandi afl. Leikhúsið átti
ekki að vera einhver saklaus kabar-
ett; þvert á móti skyldi það nú verða
bæði virkt og meðvitað og »knýja
fólk til að hugsa« eins og svo oft
var sagt. Stofuleikritin gömlu voru
kölluð gægjukassastykki. Leiklistin
átti að bijóta til mergjar félagsleg
vandamál. Það segir sig sjálft að
leikari, sem hafði yljað áhorfendum
um hjartarætur með frábærum leik
í gamanleikjunum fýrrnefndu, féili
ekki inn í þetta nýja mynstur. Þess
háttar fortíð gat meira að segja
orðið honum fjötur um fót. Við þess-
ar aðstæður var annaðhvort fyrir
Árna að leggja árar í bát eða reyna
fyrir sér á öðrum miðum. Hann
valdi síðari kostinn og gerðist
skemmtikraftur meðfram starfi
sínu sem fastráðinn leikari.
Þar sem Lífróður er fyrst og
fremst persónusaga er að mestu
horft framhjá þessum menningar-
pólitísku sviptingum. Lesandanum
er eftirlátið hvort og hvernig hann
tengir þær við söguna.
En nú er þetta allt að baki. Gömlu
góðu dagarnir eru löngu liðnir, og
erfiðleikaárin eru líka að baki. »Nú
eigum við engan litríkan leikara.
Þetta er eins og svo margt annað
í þjóðfélaginu; einhvers konar flatn-
eskja lögst yfir allt samfélagið.« —
Stór fullyrðing, en óhrekjandi!
Skemmst er frá að segja að þetta
er afar vel skrifuð bók, textinn skip-
ulegur og mikið lagt í stílinn. Af
stuttum eftirmála má ráða að höf-
undur og sögumaður hafi unnið
hratt. Það er þó aðeins á fáum stöð-
um sem maður rekst á hnökra sem
ætla má að lagaðir hefðu verið ef
lengur og betur hefði verið starfað.
Óþarft er að geta sér til hvað sé
frá höfundi og hvað frá sögu-
manni. Hitt má fullyrða að bók af
þessari gráðu verði aldrei samin
nema báðir leggi sig fram til hins
ýtrasta.
Að lokum — hvaða einkunn er
svo hægt að gefa þessum Lífróðri
með fáum orðum? Er bókin áhuga-
verð, fróðleg, skemmtileg?
Að mínu mati er hún allt þetta,
en þó fyrst og fremst ærleg, virð-
ingarverð, heiðarleg.
BOSCH DAGAR TIL JÓLA
VIÐ ERUM KOMIN í JÓLASKAP OG AF ÞVÍ TILEFNI BJÓÐUM VIÐ
10% AFSLÁTT AF ÖLLUM OKKAR HEIMILISTÆKJUM - STÓRUM SEM SMÁUM
- í VERSLUN OKKAR í SUNDABORG 13 FRAM TIL JÓLA. rZTW
ALLT AÐ
15%
AFSLÁTTUR
VIÐ GERUM ENN
BETUR VIÐ ÞÁ
SEM GREIÐA
MEÐ PENINGUM,
EN ÞEIR FÁ
15% AFSLÁTT.
Aðrir útsölustaðin Metró, Reykjavík; Parma, Hafnarfirði; Neisti,
Vestmannaeyjum; SÚN, Neskaupstað; Rafmagnsverkstæði L.
Haraldssonar, Seyðisfirði; Hákon Gunnarsson, Höfn í
Hornafirði; Straumur, ísafirði.
s
Jóhann Olafsson & Co
SI'MMIIOROM • 104 lÍKVKJAVÍK • SÍMK.KK 5K8