Morgunblaðið - 22.12.1991, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1991
\ bætur og endurkrefði síðan söku-
dólgana. Miskabætur eru í eðli sínu
mjög matskenndar og oft á tíðum í
hóf stillt. Samkvæmt upplýsingum
lögfræðings, er algengt að gera
miskabótakröfu upp á hálfa til eina
milljón króna í nauðgunarmáli, en
algengar dæmdar miskabætur væru
frá 300 þúsundum og upp í hálfa
milljón.
Þyngsti dómur 10 ár
Eins og fram kom hér að framan,
má dæma menn til 16 ára eða til
ævilangs fangelsisvistar fyrir
nauðgun, og er það refsihámark það
sama og lög kveða á um í morðmál-
um, en þar er refsilágmarkið fimm
ár á meðan refsilágmark í sifjaspells-
málum er ekkert en eitt ár í nauðg-
unarmálum. Þrátt fyrir svo háan
refsiramma, eru engin dæmi um svo
þunga refsingu í íslenskri réttarfars-
sögu hvað nauðgunarmál snertir.
Samkvæmt upplýsingum Morgun-
blaðsins er þyngsti dómurinn, sem
fallið hefur í nauðgunarmáli, frá
árinu 1961, en hann hljóðaði upp á
tíu ára fangelsisvist. Að honum frá-
töldum eru þyngstu dómar í nauðg-
unarmálum sem fallið hafa fjögurra
og fjögurra og hálfs árs fangavist
og algengir eru þeir eitt til tvö ár
og upp í þijú ár.
Fyrri ferill
hefur áhrif
Til viðmiðunar má nefna dóma
yfir tveimur skartgripaþjófum nú
nýverið, en annar þeirra hlaut eins
og hálfs árs fangelsisdóm og hinn
tveggja og hálfs árs dóm, sem í
fyrstu virðast ívið þyngri dómar en
venjulega gengur og gerist í nauðg-
unar- og sifjaspellsmálum, þó al-
menningur kunni að telja slík mál
mun alvarlegri en skartgripaþjófn-
aði. „Það er svo afskaplega margt
sem getur spilað inn í dóma, til
dæmis það hvaða sögu afbrotamenn-
irnir eiga að baki. Og hvað viðvíkur
skartgripaþjófunum tveimur, þá áttu
þeir sér afar litríka afbrotasögu,
báðir tveir. Þeir brotamenn, sem
hafa hrein vottorð fyrir, fá vægari
dóma fyrir fyrsta brot og algengt
er að dómar fyrir auðgunarbrot séu
skilorðsbundnir," segir ónefndur
dómari í samtali við Morgunblaðið.
Hann segir að ákveðin dómvenja
hafi myndast í áranna röð við mat
á nauðgunar- og sifjaspellsmálum.
Sú hefð gangi út á eins árs fangelsis-
vistun sem lágmarksrefsingu og allt
að fjögurra og hálfs árs hámarks-
vistun.
Gömul löggjöf
Fyrir Alþingi liggur nú stjórnar-
frumvarp til laga um breytingu á
almennum hegningarlögum, sem eru
frá árinu 1940. í frumvarpinu felst
endurskoðun á þeim kafla hegning-
arlaganna sem fjallar um kynferðis-
brot, en frumvarp sama efnis hefur
þrisvar sinnum áður verið flutt á
Alþingi án þess þó að málið yrði
útkljáð í eitt skipti fyrir öll. í frum-
varpinu eru refsimörk fyrir kynferð-
isbrot almennt þyngd frá því sem er
í gildandi lögum, þó með einstökum
frávikum, en verði frumvarpið að
lögum verða refsimörk fyrir kynferð-
isbrot hér á iandi með þeim þyngstu
■ á Norðurlöndum. í tillögum nauðg-
unarmálanefndar, er mikil áhersla
lögð á aukna réttarvernd og aðra
aðstoð við fórnarlömb eða þolendur
kynferðisbrota. Fyrsti flutningsmað-
ur frumvarpsins, Sólveig Pétursdótt-
ir, Sjálfstæðisflokki, sagði meðal
annars á sínum tíma: „Mikil umræða
hefur átt sér stað undanfarið um
kynferðisbrot og þá ekki síst gagn-
vart börnum og ljóst er að allur al-
menningur lítur þau mál mjög alvar-
legum atrgum. Túlka má þessa um-
ræðu sem nokkurs konar ákall til
íslenska réttarkerfisins um að bregð-
ast ekki hlutverki sínu þegar slík
afbrot eru annars vegar. Þess eru
jafnvel dæmi að menn hafi haft
tækifæri til að fremja fjölda kynferð-
isbrota á löngu tímabili og getur
slíkt haft það í för með sér að al-
menn virðing fyrir lögum þverri.“
Meginbreytingar
Þær meginbreytingar, sem það
frumvarp sem nú liggur fyrir þing-
heimi felur í sér, eru í fyrsta lagi
að öll ákvæðin eru nú gerð ókyn-
bundin en í gildandi lögum eru marg-
ar greinar þannig að einungis konur
njóta refsiverndar og karlar einnig
geta verið gerendur. Rétt þykir að
öll ákvæðin nái jafnt til karla sem
kvenna í samræmi við réttarþróun
í öðrum löndum. í norsku hegningar-
lögunum hefur lengi verið ókyn-
bundið ákvæði og lögum var einnig
breytt í það horf í Danmörku árið
1981 og í Svíþjóð 1984. Þótt brot
þessi bitni nær eingöngu á konum
og núverandi orðalag sé því næst
raunveruleikanum, er ekki ástæða
til að ætla, að víðtækara orðalag
raski á nokkurn hátt réttarstöðu
kvenna. Ákvæði frumvarpsins eiga
því jafnt við um athafnir karla og
kvenna og taka til kynferðismaka
og annarra kynferðisathafna sam-
kynja persóna, eftir því sem við á.
Fullframið samræði
í öðru lagi felst í frumvarpinu
aukin réttarvernd þar sem á því er
byggt að samræði verði skýrt rýmra
en samkvæmt gildandi lögum og
lagt er til að lögfest verði að önnur
kynferðismök verði lögð að jöfnu við
samræði. Ekki er ætlast til í frum-
varpinu að fullframið samræði sé
virt með sama hætti og tíðkast hef-
ur í réttarframkvæmd, það er þegar
getnaðarlimur karlmanna er kominn
inn í fæðingarveg konu og samræð-
ishreyfingar hafnar, segir í greinar-
gerð. Nægilegt er, að getnaðarlimur
karlmanns sé kominn inn í fæðingar-
veg konu að nokkru leyti eða öllu.
Sáðlát þarf ekki að hafa átt sér stað,
og meyjarhaft þarf ekki að rofna,
ef því er að skipta, segir ennfremur.
Nákvæm skilgreining fullframins
samræðis skiptir því minna máli en
áður, ef fyrirhugaðar breytingar
verða að lögum.
Onnur kynferðismök
Lagt er til að svokölluð „önnur
kynferðismök", sem nú er fjallað um
í 202. grein, verði lögð að jöfnu við
samræði, svo sem gert hefur verið
í hinum sænsku ákvæðum frá 1984.
Svarar þá hvort tveggja nokkurn
-veginn til hugtaksins „utuktig om-
gang“ í norsku hegningarlögunum.
Ber að skýra hugtakið „önnur kyn-
ferðismök“ fremur þröngt, þannig
að átt sé við kynferðislega misnotk-
un á líkama annarrar manneskju,
er kemur í stað hefðbundins sam-
ræðis eða hefur gildi sem slíkt. Eru
þetta athafnir sem veita eða eru al-
mennt til þess fallnar að veita hinum
brotlega kynférðislega fullnægingu.
Kynferðisleg áreitni
Þá eru í frumvarpinu ný ákvæði
um kynferðislega áreitni, sem ekki
telst slík misnotkun á líkama, að hún
komi í stað hefðbundins samræðis
eða hafi gildi sem slíkt, þ.e. „önnur
kynferðismök". Hér er átt við ýmiss
konar káf, þukl og annars konar lík-
amlega snertingu og ljósmyndun af
kynferðislegum toga. sem hingað til
hefur verið heimfært undir 209. gr.
laganna. Rétt þykir að veita slíkri
háttsemi meiri athygli en áður með
þessu sérákvæði og taka harðar á
brotum. Með þessu er þó engan veg-
inn ætlunin, fremur en verið hefur,
að takmarka eðlilega umgengni og
gælur foreldra og annarra ættingja
við börn sín og barnabörn, segir í
greinargerð.
Sifjaspell
Jafnframt eru ákvæði um sifja-
spell flutt yfir í kaflann um kynferð-
isbrot þar sern þau þykja betur eiga
heima þar. I frumvarpinu segir að
hver sem hafi samræði eða önnur
kynferðismök við barn eða ung-
menni, yngra en 18 ára, sem er kjör-
barn hans, stjúpbarn, fósturbarn,
sambúðarbarn eða ungmenni, sem
honum hefur verið trúað fyrir til
kennslu eða uppeldis, skal sæta
fangelsi allt að 4 árum, og allt að 6
árum, sé barn yngra en 16 ára. En
sá, sem hefur samræði eða önnur
kynferðismök við barn, yngra en 14
ára, skal sæta fangelsi allt að 10
árum. Önnur kynferðisleg áreitnj
varðar fangelsi allt að 4 árum. í
umræðum á Alþingi sagði Ingibjörg
Sólrún Gísladóttir, Kvennalista,
m.a.: „Mín skoðun er sú að engin
rök séu fyrir því að hafa vægari
refsiákvæði fyrir þann aðila sem
beitir barn kynferðislegu ofbeldi ef
barnið er kjörbarn, stjúpbarn, fóst-
urbarn, sambúðarbarn eða ung-
menni sem honum hefur verið trúað
fyrir til kennslu eða uppeldis. Ég vil
leggja kynforeldri og fósturforeldri
eða stjúpforeldri að jöfnu í þessu
máli. Það sem málið snýst um er
trúnaðarbresturinn við barnið og
brotið gegn kynfrelsi þess ... Það
er fráleitt að ætla að kynferðisafbrot
kjör- eða stjúpforeldris, svo dæmi
séu nefnd, hafi minni skaðlegar af-
leiðingar fyrir barnið í för með sér
en þegar um kynforeldri er að ræða.“
„Við gerum greinarmun á milli
kynforeldra annars vegar og stjúp-
foreldra hins vegar einfaldlega
vegna þess að við teljum blóðböndin
auka á alvarleika brotsins. Það má
segja að það sé hvorki neitt rangt
né rétt í þessu. Þetta er spurning
um gildismat og siðræn viðhorf,"
segir Jónatan Þórmundsson, pró-
fessor, en hann ásamt Þorsteini A.
Jónssyni í dómsmálaráðuneyti samdi
frumvarp það sem nú liggur fyrir
þingheimi.
Ingibjörg Sólrún sagðist jafn-
framt Vilja á brott ákvæði í frum-
varpinu sem segir: „Samræði eða
önnur kynferðismök milli systkina
varða fangelsi allt að 4 árum. Hafi
annað systkina eða bæði ekki náð
18 ára aldri, þegar verknaðurinn
átti sér stað, má ákveða, að refsing
falli niður að því er þau varðar."
Hún segir: „Þetta ákvæði byggir á
aldagömlum viðhorfum um blóð-
skömm og ég fæ ekki séð að þessi
ákvæði standist í dag miðað við
breytt siðferðisviðhorf og fæ ekki
séð að þetta þurfi að vera refsivert
athæfi ef jafnræði ríkir á milli systk-
ina. Að sjálfsögðu ætti athæfið að
vera refsivert eins og önnur kynferð-
isafbrot ef annar aðilinn misnotar
yfirburði sína, t.d. í aldri eða þroska,
en að öðru leyti tel ég ekki rétt að
þarna sé um refsivert athæfi að
ræða.“ ,
Að sögn Jónatans er samræði
milli systkina alls staðar talið injög
alvarlegt, jafnvel í frumstæðustu
þjóðfélögum. „En þetta er eitt af
því sem menn verða að gera upp við
sig, hvort slíkt athæfi eigi að teljast
refsivert, eða bara siðlaust, því
Þpging refsinga er þróun
sera gerist á löngnm tíma
- segir Jónatan Þórmundsson prófessor
„ÉG GET ekki neitað því að stundum finnst mér dómar fyrir
nauðganir og sifjaspell of vægir. Stefnan í frumvarpinu, sem legið
hefur fyrir þingi nú í nokkur ár, er sú heldur að þyngja viðurlög
í þessum málum, en það er oft mjög erfitt að draga svona ályktan-
ir vegna þess að aðstæður geta verið svo mismunandi. Það er svo
margt sem dómarar þurfa að taka tillit til, meðal annars aldur
manna og fyrri ferill,“ segir Jónatan Þórmundsson prófessor og
formaður svokallaðrar nauðgunarmálanefndar, sem falið var að
kanna hvernig háttað er rannsókn og meðferð nauðgunarmála og
geri tillögur til úrbóta í þeim efnum.
5
Eegar verið er að tala um að
þyngja dóma, þá er verið að
tala um að hækka hámark
refsimarkana í lögum þó dómstólar
séu í sjálfu sér ekki bundnir af
þeim. En með hækkun refsimarka
felst ákveðin viljayfírlýsing lög-
gjafans. Slíkt hefur, að mínu mati,
áhrif aðeins þegar til lengdar læt-
ur, en alls ekki á skömmum tíma.
í öðru lagi eru dómarar sjálfstæðir
og þeir, eins og aðrir, eru að ein-
hveiju leyti háðir almenningsálit-
inu, en þynging viðurlaga er nokk-
uð sem verður að eiga sér stað á
löngum tíma. í bytjun aldarinnar
var til dæmis mjög greinilegt að
tekið var mun harðar á alls kyns
þjófnuðum, jafnvel smáþjófnuðum,
heldur en líkamsárásum. En nú
hefur dregið úr þessarri tilhneig-
ingu því nú er lagt mun meira upp
úr friðhelgi líkama og heilsu heldur
en áður. Og þó svo að okkur finn-
ist stundum ekki tekið nógu hart
á líkamsárásarmálum við ákvörðun
refsinga, þá hefur samt orðið mik-
il breyting á frá þvi sem áður var,“
segir Jónatan.
Hann álítur að taka eigi miklu
harðar á likamsárás heldur en
þjófnaði. „Og gildismat mitt segir
mér líka að ekki eigi að gera upp
á milli þeirra sem annars vegar
fremja þjófnað eða hinsvegar fjár-
svik, svokölluð hvítflibbabrot. Þar
hefur líka verið tilhneiging í þá
átt að taka mun harðar á smáþjóf-
inum heldur en hvítflibbabrotum
og það er reyndar alkunna út um
lönd. Maður, sem stelur kannski
10 þúsund krónum úr söluturni,
getur fengið álika refsingu eins
og maður sem dregur sér nokkrar
milljónir í sparisjóði. Þetta er nokk-
uð sem er ekki augnabliksann-
marki. Þetta er arfleifð sem er að
smábreytast," segir Jónatan.
Margar nefndir víða um lönd
hafa verið settar á laggimar til
þess að ijalla um gildi refsinga og
hvort ein tegund refsinga sé betri
eða verri en einhver önnur. „Það
hefur engum dottið neitt skárra í
hug en fangelsisvist sem refsingu
fyrir alvarleg brot. Fangelsisvist
er þrátt fyrir allt mun mannúð-
legri en alls kyns líkamsrefsingar
sem forfeður okkar notuðu á sínum
tíma. Það er náttúrulega ýmislegt
Jónatan Þórmundsson
prófessor.
hægt að gera til þess að endur-
hæfa menn og sjálfsagt ber að
stefna að því og eflaust hafa sum-
ir gagn af slíkri endurhæfingu þó
ekki sé hægt að tryggja að allir
hafi gagn af henni. Á hinn bóginn
hef ég mjög ákveðna skoðun á því
hvað ekki á að nota í refsingar-
skyni og hvað það snertir þá hef
ég barist gegn viðurlögum eins og
afkynjun. Slík refsing fínnst mér
koma aftast úr fomeskju og ég
held að þorri almennings hljóti að
vera sammála mér í þvi,“ segir
Jónatan, en í lögum frá 1938 eru
til ákvæði sem heimila að gerð sé
afkynjunaraðgerð á kynferðisaf-
brotamönnum.
15
margt er ósiðlegt í okkar þjóðfélagi
sem varðar ekki endilega við lög.
Það getur vel verið að slík verði nið-
urstaðan einhvern tímann, en ég tel
að sá tími sé ekki kominn, jafnvel
þó svo að um fullorðnar manneskjur
sé að ræða.“
Kvennalistakennt
* „Umræðan um þetta' frumvarp á
þingi hefur, að því er mér hefur virst,
verið ansi Kvennalistakennd. Til
dæmis hafa komið fram athuga-
semdir um að það vanti í frumvarp-
ið sérstakt ákvæði um nauðgun eig-
inmanns á eiginkonu, en það hefur
legið fyrir í áratugi að það er jafn
refsivert að eiginmaður nauðgi eig-
inkonu eins og að karl nauðgi konu
almennt, en slíkt er sjaldan kært,
eðli máls samkvæmt, því sönnunar-
afstaðan er mjög erfið,“ segir Jónat-
an. „Auk þess finnst mér umræðan
um vændi orðin dálítið skrýtin enda
gætir ákveðins misskilnings þar, að
því er mér finnst. í fyrsta lagi er
eins og fólk átti sig ekki á því að
það er engin breyting frá því sem
nú er. Vændi hefur verið, og er
áfram í frumvarpinu, refsivert þegar
það er stundað í atvinnuskyni og það
þarf töluvert sterka samvinnu fyrir
því að svo sé. Þetta þýðir að þó að
kona eða karl stundi öðru hvoru eitt-
hvert vændi og taki greiðslu fyrir,
þá er fráleitt að það falli undir lög-
in. Sérstaklega var tekið tillit til
hóps af ungum stúlkum, sem virðast
vera háðar fíkniefnum og selja sig
til þess að afia fjár fyrir efnunum.
Þær falla örugglega ekki undir lög-
in,“ segir Jónatan.
Vægari hegning
Eins og fram kemur í 202. gr.
núgildandi almennra hegningarlaga,
þá ber að beita „vægari hegningu“
í einstökum tilfellum. I þeim tilvikum
er það hins vegar algerlega á valdi
dómstóla að ákveða þau viðurlög þar
sem að refsirammi er hvergi skil-
greindur. „Hinsvegar má það teljast
ljóst að kynferðismök önnur en sam-
ræði geta haft mjög alvarlegar af-
leiðingar. í riti sínu um kynferðisaf-
brot segir prófessor Jónatan Þór-
mundsson m.a.: „Hugtakið holdlegt
samræði er hvorki skilgreint í lögum
né greinargerð. Samræði hefur í
fræðiritum og framkvæmd verið tak-
markað við hefðbundnar samfarir
karls og konu. Með þessu eru útilok-
uð kynmök samkynja persóna og
mök karls og konu með öðrum hætti
en notkun kynfæranna einna. Það
kann þó að vera jafnalvarlegt, ef
brotaþola er misboðið kynferðislega
með öðrum hætti, að slepptri þung-
unarhættunni. Má þar nefna kyn-
ferðisathafnir, er beinast gegn öðr-
um hlutum iíkamans eða fram-
kvæmdar eru með verkfærum," seg-
ir í greinargerð.
„Réttarþróun hefur víða hnigið í
þá átt að endurmeta refsinæmi kyn-
ferðisbrota og þá ekki síður ýmsar
kynferðisathafnir aðrar en samræði.
Sem dæmi má nefna að hugtakið
„sexual penetration" í hegningarlög-
um Illinois-ríkis tekur til hvors
tveggja. Þá var það lögfest 1984 í
Svíþjóð að jafna ýmsum kynferðisat-
höfnum við samræði, ef þær veita
eða eru til þess fallnar að veita hin-
um brotlega kynferðislega fullnæg-
ingu,“ segir m.a. í greinargerð með
frumvarpinu 1987.
Almennt siðamat
Ennfremur segir: „Samræmi er
oft furðugott milli refsiák-
vörður.ar og almenns siðamats og
réttarvitundar. Kemur það m.a. fram
í því að oft er lögð meiri áhersla á
afleiðingar háttsemi en lögin gera
ráð fyrir. Líkur benda til þess að
hér hafi orðið misbrestur á. Það er
þó ekki alfarið við dómstóla að sak-
ast í þessu efni þar sem löggjafinn
hefur hingað til lagt jafnt refsimat
á kynferðisbrot af því tagi sem hér
er um fjallað. Frumvarpinu er ætlað
að bæta úr þessu og stuðla að
breyttu refsimati dómstóla." í riti
Jónatans Þórmundssonar „Viðurlög
við afbrotum“, segir: „Sérstakar lög-
skýringarástæður í greinargerðum
eða öðrum lögskýringargögnum
geta gefið dómstólum gleggri vís-
bendingu og haft þannig meira leið-
beiningargildi en almennt gerist um
refsimörk laga.“