Morgunblaðið - 16.02.1992, Side 2

‘ r, *,ih
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. FEBRÚAR 1992
Morgunblaðið/RAX
Menntaskólanemar við styttuna af listaskáldinu góða.
E
g hafði ekki fylgst lengi
með skáldskaparum-
ræðu er ég tók eftir
þeim áhrifum sem
nafnið Jónas Hall-
grímsson vakti; ég varð þess
áskynja að skáldið var hafið yfír
alla gagnrýni. Samt var ekki endi-
lega rætt um kveðskapinn, menn
slógu bara um sig með orðum
Laxness: „Hann er Island!“ og þar
með var málið útrætt. Allir dáðu
skáldið Jónas og manninn Jónas
og allt sem minnti á tilveru hans
varð þannig ómetanlegt hversu
ómerkilegt sem það var. Örlög
hans minna því um margt á dýrk-
un á rokkstjömum nútímans þar
sem skítug skyrta er meðhöndluð
eins og skinntjása frá 14. öld sem
geymir máð orð úr Grettlu. Afleið-
ingin af öllu þessu lofi og skrumi
varð auðvitað sú að maður las
ekkert eftir Jónas, setti sig upp á
móti honum og leið eins og hafa
sagt sig úr þjóðkirkjunni. En ekki
skiptir máli hvemig farið er með
góðan kveðskap; ég hætti smám
saman að dæsa „æ, þessi Jónas“
í hvert sinn sem einhver minntist
á hann og fór að lesa kvæðin. Og
komst að því að bestu kvæði Jón-
asar blása á eyðingarmátt tímans.
En ég hélt áfram að undrast þá
buktandi virðingu sem umlykur
skáldið, og spyr því sem svo: Af
hverju þessi virðing? Hvemig varð
hún til? Var hinn raunveralegi
Jónas ekki nógu góður fyrir kvæð-
in sín? Hvers vegna verður þetta
umdeilda skáld að forseta ís-
lenskra skálda og sem maður haf-
inn upp yfir galla, elskaður og
dáður af þjóð sinni? Og síðast en
ekki síst; er hann jafn þekktur og
hann er dáður?
Hann er rækalli heppinn
að smíða orð
Jónas var umdeildur meðan
hann lifði. Þeir voru til sem álitu
illt eitt koma frá honum. Hannes
Pétursson skáld hefur skrifað bók
um Jónas (Kvæðafylgsni 1979) og
vitnar þar í orð sem Pétur Guð-
johnsen söngkennari og músík-
maður lét falla eftir að hafa heyrt
hendinguna „Það er svo tæpt að
trúa heimsins glaumi“ úr vísum
íslendinga. Pétur sagði: „Hvemig
gat svona fagurt farið að koma
út úr helvítis kjaftinum á honum
Jónasi.“ En flestir vinir Jónasar
bjuggust við miklum afrekum af
honum, þó ekki allir. í bréfi til
Jóns Sigurðssonar vænir Páll Mel-
steð skáldið um leti; segist hafa
lítið traust á honum. Orðfimi Jón-
asar dregur Páll þó ekki í efa, en
tekur fram að Jón sé honum
fremri:
Hann er rækalli heppinn að
smíða orð. Það ertu líka bróðir
minn ... Já falleg era þar sum
orðin, sem hann hefur smíðað.
Mér þykir hann samt ekki skrifa
betur málið en þú bróðir!
Fyrir utan skrif Konráðs Gísla-
sonar um vin sinn Jónas í níunda
og síðasta árgangi Pjölnis 1847,
virtist enginn fínna sig knúinn til
að setjast niður og segja frá hon-
um fyrr en formáli Hannesar Haf-
steins birtist framan við ljóðmæli
Jónasar 1882. Formálinn, sem er
í bland ævisaga og úttekt á skáld-
skapnum, dregur dám af tilefninu;
þetta er formáli við bók látins
góðskálds, tónninn einkennist af
virðingu án þess að allt leysist upp
í lofgjörð. Að sögn Hannesar
mynduðust snemma „hálfgildings
töfrasögur um skáldið vegna jarð-
fræðiþekkingar þess.“ Og ekki er
að efást um að „töfrasögur“ þess-
ar hafi hjálpað til við að skapa
mýtuna sem var að festa sig í
sessi á þessum tíma.
Jónas er tungumálið
og tilfinningarnar
Nítjánda öldin var öld þjóðernis-
baráttu; eftir að hafa lotið í duftið
fyrir Norðmönnum og Dönum í
rúm fimmhundrað ár, eygði þjóðin
möguleika á sjálfstæði. Þjóð sem
stendur í sjálfstæðisbaráttu verður
að eiga fijálsræðishetjur, andlega
þjóðfána sem hægt er að skírskota
til í baráttunni. Við áttum fomsög-
umar og út úr þeim stökk Gunnar
á Hlíðarenda, hetjan og víkingur-
inn sem Jónas átti ekki minnstan
þátt í að hefja á loft í þjóðernis-
kvæðum sínum. Jónas er þá full-
trúi tilfinninga og tungunnar en
alþingismaðurinn og sjálfstæðis-
hetjan Jón Sigurðsson fulltrúi föð-
urlegrar skynsemi og rökhyggju.
Hann er ísland
Síðla árs 1928 sat ungur íslensk-
ur rithöfundur í Los Angeles og
skrifaði um Jónas Hallgrímsson.
Rithöfundurinn var Halldór Kiljan
Laxness og ári síðar kom greinin
út í Alþýðubókinni Að öllum líkind-
Hvar er hann þessi Jónas...?
Þeir vora tákn þjóðarinnar og ekki
mátti falla á þá blettur.
Auðvitað gerist þetta ekki með
opinberri tilskipun, en áður en
nokkur veit af virðist einungis vera
talað vel um Jónas Hallgrímsson.
Þjóðskáldin ortu um hann kvæði
og hans eigin voru á hvers manns
vörum, hafin yfir gagnrýni. Bene-
dikt Sveinbjarnarson Gröndal,
stórskáld í lok síðustu og byrjun
þessarar aldar, var sá eini sem
mótmælti þessari þróun opinber-
lega. í fyrirlestri um skáldskap,
1888, fullyrðir hann að oflofið geti
svipt Jónas mannlegum eiginleik-
um og komið í veg fyrir að fólk
njóti kvæða hans á réttum forsend-
um.
um hefur engin grein gert jafn
mikið í að sannfæra þjóðina um
mikilvægi Jónasar. Tvennt kemur
til; annars vegar stílfegurðin og
hins vegar sú niðurstaða að ljóð
Jónasar séu:
... ísland sjálft einsog það hefur
skapast í þjóðarvitundinni á þús-
und baráttuárum og þó ekki
einsog skáld sáu það og spá-
menn, heldur einsog þjóðin sá
og fann, bóndinn í dalnum og
konan hans og fólk þeirra. Ljóð
hans eru hið íslenska sálarlíf
sjálft, einsog landið hefur skap-
að það þjóðinni ... þannig má
segja að hver ósvikin sál sé brot
af Jónasi Hallgrímssyni ... hann
er Island.
Eins og stundum gerist í skáld-
skap þá era rökin ekki svo ýkja
sterk; greinin er nokkurs konar
galdraþula sem sannfærir þann
sem les. Á þessum tíma hafði Lax-
ness nýlega snúist til sósíalisma,
hætt við að sigra heiminn og snúið
kröftum sínum og áhuga óskiptum
að landinu sem fæddi hann. Trúr
nýrri hugsjón gerir hann Jónas að
skáldi alþýðunnar, og um leið að
samheija sínum; jafnvel að vænt-
anlegt nóbelsskáldið hafi útí ein-
hverri amerískri íbúð litið á sig sem
fimmta Fjölnismanninn.
Eftir skrif Laxness verður nokk-
uð ljóst að sá maður sem les ekki
Jónas Hallgrímsson telst ekki al-
mennilegur íslendingur, skilur ekki
land sitt og þjóð. Að minnsta kosti
fullyrðir Tómas Guðmundsson
skáld, árið 1945, að naumast verði
sá maður sem ekki kann á Jónasi
skil, með öllu talinn góður íslend-
ingur.
Var Jónas heilagur?
Lengi hefur verið deilt um til
hvaða kvenna Jónas yrkir ástar-
kvæði sín. Nöfn tveggja koma oft-
ast upp; Þóru Gunnarsdóttur og
Kristjönu Dorotheu Knudsen. í lok
þriðja áratugar þessarar aldar gaf
Matthías Þórðarson út ritverk Jón-
asar í fjóram bindum og ritar þar
ævisögu skáldsins. Matthías ber
mikla lotningu fyrir Jónasi, á hon-
um er að skilja að fegurð kvæð-
anna sé allt að því ójarðnesk og
Jónas hafi verið fullkominn hvað
varðar greind og góðsemi. Allt sem
skáldið kom nálægt er athyglinnar
virði, til dæmis eru einkunnir hans
úr Bessastaðaskóla tíundaðar ná-
kvæmlega og Matthías harmar þá
óheppni Jónasar að hafa einungis
hlotið þriðju einkunn í sögu.
Hjá Matthíasi fá stúlkurnar
tvær skýr einkenni og eru aldeilis
ólíkar dömur; Þóra er saklaus og
indæl, náskyld Sigríði í Pilti og
stúlku eftir Jón Thoroddsen.
Kristjana er hins vegar Guðrún
úr sömu sögu; spillt gála með
fagra lokka, sem villir á sér heim-
ildir en kemur upp um innræti sitt