Morgunblaðið - 19.03.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 19. MARZ 1992
Háskóli og heimaþúfa
eftir Gunnar
Markússon
Bókasafn, hvað er nú það? Þó
að spurningin sé einföld hafa þó
svörin við henni orðið æði misjöfn.
Þegar íslenskur sveitarstjóri var,
fyrir rúmum áratug, spurður hví
viðkomandi hreppsnefnd væri svo
spör á fé til bókasafnsins, sem raun
var á, svaraði hann: „Hér á bæ
höfum við allt annað og þarfara að
gera við peningana en kaupa fyrir
þá klámbækur handa taugaveikluð-
um kerlingum.“
í sjónvarpsviðtali við suður-
afríska rithöfundinn Nadine
Gordimer (Nóbelsverðlaunahafí í
bókmenntum 1991) kom m.a. fram
hvaða bækur hún hefði lesið í æsku.
Þegar hún var spurð hvar hún hefði
náð í allar þessar bókmenntaperlur
svaraði hún að bragði: „í bókasafn-
inu, það var minn háskóli.“z.
Já, hún getur stundum orðið
ansi löng leiðin frá íslandi til himna-
ríkis.
Hvar standa svo íslensk bókasöfn
í þessum Jakobsstiga?
Sem betur fer virðast a.m.k.
stjórnvöld standa nær rithöfundin-
um en sveitarstjóranum.
Það er lögbundið, að allar byggð-
ir landsins skuli njóta þjónustu al-
menningsbókasafna og að þau skuli
vera mennta-, upplýsinga- og tóm-
stundastofnanir fyrir almenning.2
Um hlutverk safnanna segir í
reglugerð, að þau skuli veita al-
menningi möguleika á ævimenntun.
Þau eiga einnig að gangast fyrir
sýningum, fyrirlestrum og tónleika-
flutningi. Svo eiga þau að vera
upplýsinga- og gagnamiðstöð, þar
sem haidið sé sérstaklega til haga
efni, sem varðar umdæmið, sem í
hlut á."
Það er stórt orð Hákot, sagði
karlinn.
En ætli að það hafí engum á
hinu háa Alþingi dottið í hug að
eitthváð mundi þetta nú kosta? Jú,
jú, sei, sei. Sveitarfélögin skyldu
borga brúsann.
„Þetta,.skylduverkefni sveitarfé-
laga var iyrst leitt. í lög ... árið
1955 ... , án nokkurs samráðs við
þau eða samtök þeirra.“'
Sumar sveitarstjórnir álitu þetta
illa byrði og rangláta, sem þær töldu
sig hvorki hafa getu né vilja til að
axla, en öðrum varð þetta hvatning
til þess að sinna enn betur verkefn-
um, sem þær höfðu áður unnið að
og einn af forsvarsmönnum þeirra
sagði: „Það þarf að vinna að því,
að bókasöfnin, sem alhliða
menningarstöðvar, verði forgangs-
verkefni sveitarfélaganna og verð-
ugt stolt.“s
En er annars nokkur ástæða til
þess að vera að þessu brambolti,
sem kostar stórfé?
Svar mitt er að öft hafi verið
þörf, en nú sé nauðsyn.
í nýlegri blaðagrein gat að lesa:
„ESS-samningurinn mun reyna
mjög á innviði íslenskrar þjóðmenn-
ingar. En ef við íslendingar stönd-
um okkur vel á menningarsviðinu
þá getum við borið höfuðið hátt á
alþjóðavettvangi.“c
Eg vildi taka árinni snöggtum
dýpra í. Ég held að frammistaða
okkar á menningarsviðinu næstu
50 árin skeri úr um það hvort hér
á landi búi áfram íslensk þjóð eða
lítill dropi í einhverskonar evro-
amerískri naglasúpu.
I því stríði hljóta bókasöfnin að
verða eitt af veigamestu vopnabúr-
unum.
Helmingur hreppsnefnda
stendur í stykkinu
„En hvað er þá orðið okkar
starf?“ Hefir eitthvað áunnist síðan
1955?
Þeirri spumingu er hiklaust
óhætt að svara játandi. Á síðustu
20 árum hafa orðið stórstígar
„Okkur var auðvitað
ljóst, að langt væri í að
við raundum eignast
stórt bókasafn. Því var
strax ákvðeið að reyna
að eignast sem best
safn bóka um Suður-
land og umfram allt að
safna öllu tiltæku efni
um Þorlákshöfn, hvort
sem það væri í prent-
uðu formi eða ein-
hveiju öðru.“
framfarir í bókasafnsmálum kaup-
staðanna, en því miður ekki allra
því að árið 1986 lét nær þriðjungur
bæjarstjórna (26,83%) sig hafa það
að greiða ekki einu sinhi lögboðið
lágmarkframlag til safns síns.
Sennilega dágóður háskóli í þeim
bæjum.
I hreppasöfnunum er þetta þó
ennþá víðar mesta basl og barning-
ur.
Árið 1986 greiddu 16,64%
hreppsnefnda ekki krónu til bóka-
safnsmála og aðeins 46,84%
greiddu meira en lög krefja sem
lágmark.7
Bókasafnið var minn háskóli,
sagði nóbelsskáldið.
Hvernig menningarmiðstöðvar
eru íslensk bókasöfn?
Mér vitanlega er ekki til nema
eitt Gerðuberg og aðeins einn apó-
tekari mun hafa tekið það ómak
af bæjarstjóm sinni, að þurfa að
hugsa fyrir slíku. Svo er meira eða
minna — sennilega mest — minna
góð aðstaða fyrir slíka hluti í sum-
um kaupstaðasöfnunum, en úti um
hinar dreifðu byggðir mun þetta
tæpast til.
Af hveijp drekkur Jeppi var spurt
fyrir löngu síðan.
Af hveiju stendur rámur helm-
ingur hreppsnefnda í landinu ekki
í stykkinu í bókasafnsmálum?
Hafa nefndirnar brugðist söfnun-
’um eða söfnin nefndunum? Hvað
geta notendur safnánna sótt þang-
að annað en bækur til afþreyingar-
lesturs? Hvaða markmið hafa safn-
stjórnirnar sett sér?
Hér verður hver og einn að gera
svarið upp við guð sinn og sam-
visku.
í 9. gr. áðurnefndrar reglugerðar
um almenningSbókasöfn segir m.a.
að þau eigi að vera upplýsinga- og
gagnamiðástöðvar, þar sem haldið
sé sérstaklega til haga efni sem
varðar umdæmi þeirra.
Það er deginum ljósara, að fá-
mennur sveitahreppur getur ekki
eignast bókafjölda á við stóru kaup-
staðina. Er hinsvegar ekki jafn ljóst,
að í hveiju einasta byggðarlagi
landsins eru sögu- eða náttúru-
fræðileg verðmæti, sem betur eru
geymd en gleymd?
Auðvitað hefi ég ekki hugmynd
um hvernig unnið er í hinum ein-
stöku söfnum vítt og breitt um land-
ið. Get aðeins sagt hvernig unnið
hefir verið hér í Þorlákshöfn og
hvaða árangur hefir náðst.
Árið 1965 voru hér um 400 íbú-
ar, sem áttu að sækja bókasafns-
þjónustu í Hveragerði (um 25 km).
Það ár var safnið hér stofnað með
rúmlega 100 bókum.
Okkur var auðvitað ljóst, að langt
væri í að við mundum eignast stórt
bókasafn. Því var strax ákveðið að
reyna að eignast sem best safn
bóka um Suðurland og umfram allt
að safna öllu tiltæku efni um Þor-
lákshöfn, hvort sem það væri í
prerftuðu formi eða einhverju öðru.
Að þessu marki hefir svo verið
unnið síðan og er nú svo komið,
að við eigum allgóðan bókakost um
Suðurland.
Um þorpið sjálft er það að segja,
að upplýsingar um fjármál og aðra
starfsemi hreppsnefndarinnar eru
auðvitað geymdar á skrifstofu
sveitarstjóra. Öllum öðrum spurn-
ingum um staðinn hvort sem þær
varða atvinnumál, sögu eða nátt-
úrufræði á að vera hægt að svara
í safninu svo fremi að þær út-
heimti ekki sérhæfðar vísindarann-
sóknir.
Auk þess á ekki að vera til sú
spurning um Strandarkirkju eða
heilagan Þorlák, að safnið geymi
,ekki svar við henni.
Mér 'er það fullljóst að þessi
árangur hefir því aðeins náðst, að
sem forstöðumaður safnsins hefi
ég vart séð út fyrir bæjarmörk
Þorlákshafnar og svo til ekkert af
landinu nema Suðurland.
Safnið hér er svo sem ekki neinn
háskóli, en okkur á að vera vorkun-
arlaust að vita góð skil á heima-
þúfu okkar.
Nú kann einhver að fussa yfír
þessari þröngsýni og tauta í barm
sér: „Lókalpatríósimi, ljótt orð og
ljótur þankagangur."
Auðvitað er orðið ljótt og ætti
helst aldrei að notast, en ég er ekki
alveg viss um að hugsunin á bak
við það sé ljót. Er ekki ættjarðarást-
in byggð upp af átthagaást allra
litlu Jónanna út og suður um landið?
Hvað væri hægt að segja um
sumar af fegurstu byggingum Evr-
ópu ef ekki mætti raða litlum og
ósjálegum múrsteinum svo listilega
saman?
Heiraildir:
1 Nadine Gordimer. Þáttur í ríkissjónvaprinu
20. febrúar 1992. 2 Lög um almenningsbóka-
söfn nr. 50/1976 l.gr.3 Reglugerð um almenn-
ingsbókasöfn 7. mars 1978, 9. gr. * 1 Magnús
E. Guðjónsson: Sveitarfél. og almenningsbóka-
söfn. Sveitarstjórnarmál. 6. tbl. 81. bls. 363.
5Sama og 4, bls. 367. 6 Ólafur M. Jóhannes-
son: Til fánans. Morgunblaðið 21. febrúar
1992, bls. 6. 7 Bókafulltrúar rikisins. Árs-
skýrsla 1986. Tafla M. Rvík., 1989.
Höfundur er bókavörður í
Porlákshöfn.
i
<
<
<
<
<
Hvar nýtist fé til
hjálparstarfs best?
eftir Hannes
Hauksson
Umræða um þróunar- og neyðar-
aðstoð í okkar heimshluta hefur ein-
kennst af nokkurs konar uppgjöri
undanfarin misseri. Bent hefur verið
á að mörg risastór verkefni, sem
opinberir og hálfopinberir aðilar frá
Vesturlöndum hafa ráðist í til hjálp-
ar fátæku fólki hafí mistekist og
jafnvel unnið meira tjón en gagn. Á
réttmæti þessara fullyrðinga skal
enginn dómur lagður hér en aðeins
á það bent að þróunaraðstoð í stór-
um stíl á sér ekki langa sögu og
með góðum vilja má draga lærdóm
af mistökum, hafí þau verið gerð.
Umfram allt verður að forðast að
láta meint mistök draga úr okkur
kjarkinn því að mýmörg dæmi sýna
svo ekki verður um villst að með
tiltölulega litlum fjármunum frá
Vesturlöndum er unnt að hjálpa
fátækum og nauðstöddum í þriðja
heiminum og ekki síður þar sem
tímabundið neyðarástand ríkir, líkt
og núna í þeim ríkjum sem áður
tilheyrðu Sovétríkjunum.
Nú þarf að staldra aðeins við og
leita heppilegustu leiðanna til að
hjálp til nauðstaddra komist örugg-
lega til skila. Það þarf með öðrum
orðum að finna því fé sem veitt er
til hjálparstarfs þann farveg sem
nýtir það best. Margir fræðimenn
sem um þessi mál fjalla hafa kom-
ist að þeirri niðurstöðu að fijáls fé-
lagasamtök á Vesturlöndum í sam-
vinnu við systurfélög í þeim löndum
„Umfram allt, verður að
forðast að láta meint
mistök draga úr okkur
kjarkinn því að mý-
mörg dæmi sýna svo
ekki verður um villst
að með tiltölulega litl-
um fjármunum frá
Vesturlöndum er unnt
að hjálpa fátækum og
nauðstöddum í þriðja
heiminum og ekki síður
þar sem tímabundið
neyðarástand ríkir, líkt
og núna í þeim ríkjum
sem áður tilheyrðu Sov-
étríkjunum.“
sem hjálpina þiggja hafi sýnt bestan
árangur á þessu sviði. Énda hafa
opinber fjárframlög til hjálparstarfs
í löndunum í kringum okkur í æ
ríkari mæli runnið til félagasamtaka
á borð við Rauða krossinn, kirkjuna
og fleiri. Sem betur fer hafa íslensk
stjórnvöld einnig sýnt viðleitni í
þessa átt, þótt enn séum við íslend-
ingar eftirbátar allra þjóða sem við
berum lífskjör okkar saman við hvað
varðar framlög til nauðstaddra í
heiminum.
Öryggisnet fyrir alla
Landsfélög Rauða krossins og
Rauða hálfmánans eru 150 og verða
væntanlega hátt í 170 áður en langt
um líður vegna upplausnar ríkja-
bandalaga eins og Sovétríkjanna og
Júgóslavíu. Með öðrum orðum þá
starfar Rauði krossinn í nánast öll-
um Iöndum heims og þegar neyðar-
ástand skapast leggjast öll félögin
á eitt í hjálparstarfí, ýmist með fjár-
framlögum, útvegun hjálpargagna
eða mannafla.
Það liggur í hlutarins eðli að
Rauðakrossfélög á Vesturlöndum
eru fyrst og fremst gefendur en
ekki þiggjendur. Það má þó ekki
gleymast að þessi stóra hreyfíng er
ekki síður öryggisnet fyrir ríkar
þjóðir en fátækar. Það sýndi sig
best í Vestmannaeyjagosinu fyrir
19 árum, en þá streymdu í gegnum
Rauða kross íslands framlög frá
útlöndum sem námu hundruðum
milljóna króna á núvirði. Það er
athyglisvert að þá var einna rausn-
arlegasta framlagið frá sovéska
Rauða krossinum, sem nú hefur
beðið okkur um hjálp. Það er gott
fyrir okkur sem búum á eldijalla-
eyju að vita af þessari baktrygg-
ingu, sem krefst engra iðgjalda, þó
að hún vitaskuld leggi á herðar
okkar siðferðilegar skyldur gagn-
vart umheiminum.
Vantar þrýsting
Þessum skyldum höfum við ekki
gegnt hingað til, því miður, en ýmis-
legt bendir til að áhugi á hjálpar-
Hannes Hauksson
starfí sé að glæðast, það finnum við
hjá Rauða krossinum. Nú er það
okkar sem við þetta störfum að
nýta byrinn, kynda undir umræðu,
benda stjórnvöldum á möguleikana
og hvetja þau til dáða. Við vitum
að það er ekki vilji íslenskra stjórn-
málamanna að draga lappirnar í
þessum efnum; það sýna samþykkt-
ir Alþingis. En einhverra hluta
vegna hefur hjálparstarf orðið út-
undan við afgreiðslu ijárlaga -
sennilega vegna skorts á þrýstingi
frá áhugahópum, félagasamtökum
og þeim stofnunum ríkisins sem um
þessi mál eiga að fjalla. Okkar hlut-
verk er að fara með hagsmuni þeirra
sem minnst mega sín í heiminum,
sem oftast eru í fjarlægum löndum,
gagnvart íslenskum stjórnvöldum.
Það er ánægjulegt að tveir leiðar-
ar Morgunblaðsins í vikunni sem
leið fjölluðu um mannúðarstarf,
annars vegar hér heima og hins
vegar í þróunarlöndum. 1 síðar-
nefnda leiðaranum kom fram, að
þótt við tíundum allt sem flokka
má undir hjálparstarf í útlöndum -
tvíhliða hjálp, sem veitt er beint til
hinna hjálparþurfi; marghliða hjálp,
sem veitt er í gegnum Sameinuðu
þjóðirnar, safnanir Hjálparstofnun-
ar kirkjunnar og Rauða krossins -
náði heildarhjálpin í fyrra vart 300
milljónum króna, sem er aðeins
0,08% af þjóðarframleiðslu 1991.
Við náum með öðrum orðum ekki
nema litlu broti af því sem þijátíu
ára tilmæli Sameinuðu þjóðanna
telja æskilegt og aðeins á bilinu 7
til 10% af því sem aðrar Norður-
landaþjóðir leggja til þessara mála
miðað við höfðatölu. Þó var síðast-
liðið ár okkur hagstætt í þessum
samanburði, því að sem hlutfall af
þjóðarframleiðslu hafa framlög okk-
ar verið nálægt 0,05% að meðaltali
síðasta áratug.
Að leysa þekkingu úr læðingi
Rauði kross íslands er nú aó
safna fé til hjálparstarfs í þeim ríkj-
um sem áður tilheyrðu Sovétríkjun-
um, en þar ríkir nú mikil neyð á
sviði heilbrigðis- og félagsmála. Þó
að allir geri sér grein fyrir því að
fátækt í heiminum er víða meiri en
í þessum heimshluta og færa megi
fyrir því rök að nær væri að safna
fé og senda það til Afríku, þar sem
milljónir manna búa við ógnun
hungurvofunnar, má það ekki
gleymast að takist að fleyta sam-
veldislýðveldunum yfir erfiðasta
hjallann geta þau áður en langt um
líður lagt okkur lið í hjálparstarfi í
þróunarlöndum, eins og þau raunar
gerðu fyrir örfáum árum. í samveld-
isríkjunum er menntunarstig hátt
og þau ráða yfír mikilli þekkingu á
sviði tækni og vísinda sem þau eru
fús til að miðla.
Ég ætla að ljúka þessari grein
með tilvitnun í leiðara Morgunblaðs-
ins á fimmtudaginn var og gera
hans orð að mínum: „Þeir sem eiga
forsjóninni skuld að gjalda fyrir far-
sæld í lífínu mega gjarnan og eiga
gjarnan að greiða afborganir af
þeirri skuld til menningar og mann-
úðarstarfs í samfélaginu . . .“
Höf'undur er framkvæmdastjóri
Rjwikt kross íslnnds.
t
c
i
I
I
I
(
p