Morgunblaðið - 19.03.1992, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 19. MARZ 1992
Þj óðernishyggj a íslendinga
eftir Jóhann
Hauksson
Þjóðernishyggja hefur gríðarleg
áhrif á alla umræðu og skoðana-
myndun hér á landi hvað varðar
útlönd og samskipti íslands við
þau. Þetta kemur sérlega skýrt í
ljós í athugun sem ég gerði fyrir
ekki löngu á tengsium skoðana um
EES-samninginn og þjóðernis-
hyggju. En þjóðernishyggja er illt
fyrirbæri og heimskulegt, að auki
snýst hún um nokkuð sem vart er
til.
Þjóðemishyggja er sú hugmynd
að það sem er af ákveðnu þjóð-
erni, því sem þjóðernishyggjan
beinist að, sé betra en annað. Hún
er aðferð ákveðins hóps til að sam-
einast í samanburði, þar sem „við“
erum betri'en „hinir“. Ef maður
er ísienskur þjóðernissinni þá væri
t.d. íslenskt oststykki ósjálfrátt
betra en útlent, jafnvel þó á ostun-
um væri enginn munur annar en
upprunaland, og sama gildir um
t.d. lög og dómstól. Hlutir, fyrir-
bæri og menn eru þá ekki dæmdir
^if sjálfum sér heldur eftir uppruna-
landi. Þjóðernishyggja skilur sig
þar frá föðurlandsást að sú síðar-
nefnda beinist einungis að viðkom-
andi landi sem maður „elskar“, þar
sem manni líður vel, þykir fallegt
og gott. Því er ekkert því til fyrir-
stöðu að maður geti haft „föður-
landsást" til fleiri en eins lands
(gætum að því að orð eru ekkert
annað en merkimiðar sem hengdir
eru á fyrirbæri og því segir „föður-
!ands“-hlutinn í orðinu ekkert um
lyrirbærið. Eins hefði verið hægt
að kalla það „góðslandstilfinning"
eða ,,andramúst“). Ættjarðarást er
þannig jákvæð í sjálfri sér en þjóð-
emishyggja neikvæð.
Málið flækist nokkuð vegna þess
að þjóðernishyggja hefur þróast í
tvö birtingarform. Er hún varð til
í lok 18. aldar í Vestur-Evrópu og
í Norður-Ameríku var hún mikið
blönduð mannhyggju og snerist um
það að menning og þjóðfélagsað-
stæður viðkomandi lands hefðu
yfirburði. „Frelsi, jafnrétti, bræðra-
lag“ og það sem því tengdist gat
verið öllum til handa ef þeir vildu.
Menn gátu sem sagt orðið franskir
með því að fara þangað og trúa á
þær hugmyndir sem þar ríktu, og
sem vom þá „betri“. Síðar kom upp
austar í álfunni þjóðernishyggja
sem var hlutlæg. Viðkomandi þjóð
var þá betri í sjálfri sér og aðrir
gátu ekki orðið hluti af henni. Þjóð-
in er þá „hæfari" af náttúmnnar
hendi vegna erfðalegra áhrifa,
vegna guðlegs vilja eða annars
þess háttar. Aðrir, þeir sem eru
ekki hluti af þjóðinni, eru verri og
eru óforbetranlegir, þ.e. þeir verða
það áfram - geta aldrei orðið hluti
af „þjóðinni góðu“. Eins og við öll
vitum leiddi þessi hugmynd, trú,
til mestu grimmdarverka mann-
kynsins, til mestu niðurlægingar
þess mannlega, til þess að illska
mannsins náði hámarki sínu.
Það háðulega við þessa síðari
þjóðernishyggju, sem er sú sem
leikur lausum hala hér á íslandi,
er að hún snýst um þjóð - þeirra
góðu og hæfu - en ef grannt er
skoðað em engin einkenni sem ein-
kenna þjóð, og sem hægt er að
skilgreina hana með.
Menn hafa sagt að kynþáttur,
og kynþáttareinkenni, ákvarði þjóð.
Það stenst enga rannsókn því eng-
in kynþáttareinkenni eru sameigin-
leg íslendingum, Frökkum eða
Þjóðveijum, og aðeins þeim. Til
dæmis er ekkert kynþáttalegt sé-
reinkenni á íslendingum sem eng-
inn annar hefur. Bandaríska þjóðin
er samsett úr nærri öllum kynþátt-
um veraldar, stór hluti bresku þjóð-
arinnar er litað fólk úr fyrri nýlend-
um Breta, og svona væri hægt að
telja endalaust. Einnig er hægt að
fara aftur i tímann. Fyrir þúsund
árum var íslenska þjóðin (sem
raunar leit ekki á sig sem slíka)
samansafn fólks sem kom frá Nor-
egi, írlandi og víðar. Því gætu þeir
sem hafa gaman af því að skipta
fólki í kynþætti talið þar a.m.k. tvo
kynþætti sem mynduðu sömu þjóð.
Oft er líka sagt að menning
móti þjóð. Hvaða skilning sem
menn leggja í hugtakið menning
stenst þessi skoðun heldur ekki
dóm staðreynda. Ef lítið er ármenn-
ingu sem lífsaðstæður, þá er engin
séríslensk menning til, 'því allsstað-
ar í kringum okkur býr fólk á sama
hátt og við. Ennfremur mætti þá
segja að á Islandi séu margar þjóð-
ir því lífsaðstæður bænda eru t.d.
aðrar en verkafólks, og lífsafstæð-
ur sjómanna eru frábrugðnar lífs-
aðstæðum menntamanna. Ef á hinn
bóginn er litið á menningu sem list-
ir og listsköpun á ákveðnu svæði,
þá er heldur engin íslensk þjóð til
því listir hér hafa ekkert sérís-
lenskt í sér. Afurðir lista gætu rétt
eins hafa verið gerðar í öðrum lönd-
um og/eða af útlendungum.
Tungumál hefur talið mynda
þjóð, þar sem t.d. íslendingar eru
íslenskir því þeir tala íslensku. En
eru þá Astralir, Bandaríkjamenn,
Bretar, Kanadabúar, Suður-Afr-
íkumenn og Nýsjálendingar ein
þjóð? Svisslenska þjóðin er þá ekki
ein en fjórar, og einn hluti Sviss-
lendinga er Þjóðverjar, og annar
Frakkar. Frakkar væru ekki bara
í Frakklandi, og í Sviss, heldur lfka
víða í Afríku og í Quebec í Kanada.
Hluti Finna talar sænsku. Eru þeir
Svíar? Allir íbúar Suður- og Mið-
Ameríku eru þá Spánveijar, að
Brasilíumönnum undanskildum en
þeir væru portúgalskir. Eins og við
sjáum er allt þetta fáránlegt.
Oft segja þjóðernissinnar að sag-
an móti þjóðina. Þá höfum „við
búið saman í hundruð, eða þúsund,
ára“ og „við höfum gert“ hitt og
þetta. Þessi skoðun horfir framhjá
þeirri staðreynd að menn lifa í tæp
hundrað ár, og eru að auki aðeins
til á líðandi augnabliki. Að auki
höfum „við“ ekki gert neitt, heldur
einstaklingarnir sem framkvæmdu.
Dæmi er að „við íslendingar" unn-
um ekki heimsmeistaramótið í
brids, heldur aðeins þeir sem sátu
að spilum með hjálp þeirra sem í
kringum þá voru. Eins skrifuðum
„við“ ekki Islendingasögurnar,
heldur Snorri Sturluson og aðrir
höfundar þeirra.
Sannleikurinn er sá að þjóð er
huglægt fyrirbæri, hún er samsafn
einstaklinga sem trúa því að þeir
myndi eina og sameiginlega þjóð
sem greinir þá frá öðrum. Þetta
er þó ekki svo einfalt því hópurinn
verður að viðurkenna þá kröfu ein-
staklinganna að þeir séu hluti af
honum, og þar kemur það inn í að
það er betra að eiga eitthvað sam-
eiginlegt með þeim sem maður vill
sameinast. Gott er að tala sömu
tungu, hafa sömu trú, svipaðan

UPPSELT
á sýningar í Borgarleikhúsinu '0:'
og Þjóöleikhúsinu 22. mars
AUKASÝNIN ; t tíis /
íþróttahúsi Fjölbrautaskólans í Hir
Breiðholti við Austurberg ~ ,, > í' Mk » TL-P •
mánudaginn 23. mars mr : w :i 8 ;l
kl. 20.30. ■Hr'. í14
íþróttahúsi Seltjarnarness við ILM1
Suðurstönd
þriðjudaginn 24. mars g- $ML /v ?.|F ] [w
kl. 20.30. /
Forsala / Mm/ JfM / .. s ’ ’ mt .Mt:
á báðar sýningar í
versluninni Betra líf, 4Bm '• ■fyr\ jvÉjL
Laugavegi 66,
símar 623336 og 626565.
Tryggðu þér miða iMSSK&lí! filHÉiliHfeil
„Þjóðernishyggja er sú
hugmynd að það sem
er af ákveðnu þjóðerni,
því sem þjóðernishyggj-
an beinist að, sé betra
en annað. Hún er að-
ferð ákveðins hóps til
að sameinast í saman-
burði, þar sem „við“
erum betri en „hinir“.“
hörundslit o.s.frv., en þó er ekkert
af þessu nauðsynlegt. Strangt til
tekið er trú á sameiginlega þjóð
nægjanleg, sameiginlegur þjóðfáni,
þjóðsöngur, þjóðhetjur - vilji til að
vera af sömu þjóð.
Þjóðernishyggja er tilfinningaleg
og óskynsamleg, eins og trúar-
brögð, og hún sameinar fólk eins
og trúarbrögð. Munurinn á trúar-
brögðum og þjóðernsishyggju er
að þau fyrrnefndu beinast oft að
Guði sem þá er góður, þau miða
að þeim sem trúa og veita þeim
lífsfyllingu. Þar að auki eru kær-
leikur og umburðalyndi mikilvægur
í þeim. Þjóðernishyggja beinist ekki
síður gegn hinum en að þeim sem
mynda þjóðina. I þjóðernis-
Jóhann Hauksson
hyggju er hvorki að finna kær-
leika né umburðarlyndi heldur
andúð, óvild og fyrirlitningu.
Þess vegna er hún vond. Þess
vegna ber okkur að forðast hana
og beijast gegn henni. Þess
vegna ber okkur ekki að mynda
skoðanir með hana til grundvall-
ar, og ef við höfum gert það
verðum við að henda þeirri skoð-
un frá okkur en taka til okkar
skynsamleg rök og byggja á þeim.
Höfundur er nemi í
stjórnmálafræði og heimspeki við
Háskóla íslands.
Hilmar Jensson
Skúli Sverrisson
Bandarísk-íslenskur
kvartett í Púlsinum
Jass
Guðjón Guðmundsson
Hilmar Jensson gítarleikari
hefur kallað saman tvo af félögum
sínum frá Berklee-tónlistarskól-
anum í Boston til tónleikahalds í
Púlsinum í kvöld og annað kvöld.
Þeir sem leika með Hilmari eru
Skúli Sverrisson bassaleikari, Jim
Black trommuleikari og Chris
Speed tenórsaxafónleikari sem
lærði sín fræði í New England
Conservatory of Music. Skúli er
mönnum að góðu kunnur fyrir
magnaðan bassaleik með Full
Circle, sem lék í Púlsinum fyrir
u.þ.b. einu ári.
Hilmar, sem er á góðri leið með
að verða einn af fremstu djassgít-
arleikurum landsins, lauk námi
frá Berklee síðsumars 1991 og
var síðan undir handaijaðri Hal
Crook, básúnuleikara í hljómsveit
saxafónleikarans Phil Woods.
Hilmar segir að Crook hafi kennt
sér fjölmargt enda þótt þeir leiki
á gerólík hljóðfæri, enda fari þar
mikill kennari. Hilmar hefur með-
al annars leikið með Jens Winth-
er, Chet Baker Dana, og saxafón-
istanum Uffe Markusen, sem lék
hérá fyrstu Rúrek-hátíðinni 1990.
Chris Speed þykir einn af efni-
legri trommuleikurum vestanhafs.
Hann hefur meðal annars leikið
með stórsveit Artie Shaw, hljóm-
sveitinni Human Feel og stórsveit-
inni Orange - then blue, nafngift
sem minnir óneitanlega á Mingus-
arstandardinn Orange was the
color of her dress - then silk blue.
Um það bil eitt ár er liðið frá
því að Skúli Sverrisson kom hing-
að til lands með hljómsveit sinni
Full Circle og hélt tvenna eftir-
minnilega tónleika á Púlsinum.
■ Þar lék sveitin efni af hljómdiskn-
um Secret Stories sem fékk góða
dóma í Down Beat skömmu síðar.
Skúli er ótvírætt einn efnilegasti
rafbassaleikari í nútímadjassi í
Bandaríkjunum og er alltaf sér-
stök ánægja að fá tækifæri til að
heyra hann á tónleikum. Jim
Black lék eins og Speed með
hljómsveitinni Human Feel og
hefur auk þess leikið með gítar-
leikaranum John Scofield. Það eru
því engir aukvisar sem mæta til
leiks í Púlsinum, enda þótt hár
aldur sé ekki farinn að há þeim
að ráði.
Meðal efnis á tónleikunum
verða frumsamin verk sem hugs-
anlega verða gefin út á hljómdisk,
öll frumsamin. Verkin eru flest
eftir Hilmar en félagar hans koma
einnig við sögu. Hilmar segir að
áhrifa gæti ef til vill frá banda-
ríska píanóleikaranum og tón-
skáldinu Paul Motian í verkum
sínum.