Morgunblaðið - 12.08.1992, Blaðsíða 18

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. ÁGUST 1992
18
Afmæliskveðja:
Steindór Steindórs-
son frá Hlöðum
Steindór Steindórsson frá Hlöð-
um er sá maður mér óskyldur og
vandalaus sem mér hefur þótt mest
til koma og vænst um. Margt ber
til þess. Slíkir eru eðliskostir hans,
að menn þurfa ekki að þekkja hann
náið til að þykja mikið til hans
koma, en nái maður vináttu við-
hann er hann öllum mönnum trygg-
ari og fastari fyrir. Hann hefur vin-
argáfu meiri en mér er kunn hjá
öðrum mönnum.
Ég hef áður minnzt þess í grein,
sem ég skrifaði um Steindór sjötug-
an, hvemig var með okkar fyrstu
kynni og sjálfur hefur hann minnzt
þeirra í ævisögu sinni, en óhætt er
að segja, að ekki hafí blásið byrlega
fyrir vinskap okkar í upphafí, enda
báðir stórlyndir og stjómsamir, og
annar ungur ótaminn og ótvílráður
úr hófi. Hvorugur var þó vífílengju-
maður né vafstursmaður um smá-
muni og urðu því sættir og þar af
leiðandi vinátta, sem nú hefur stað-
ið í tuttugu og fjögur ár, þeim mun
traustari.
Þegar ég réðst ungur undir ára-
burð Steindórs við Menntaskólann
á Akureyri var órói í lofti. Þetta
átti ekki aðeins við um MA heldur
alla framhaldsskóla landsins og
reyndar var einn anginn af uppreisn
æskunnar, sem oft hefur verið
kennd við árið 1968. Hér er ekki
tóm til að fara náið í saumana á
því, sem þama var að gerast. Ég
var sanfærður um það þá, að stjóm
Steindórs á skólanum hafi verið
farsæl og mikilhæf og ekkert hefur
síðan komið fram, sem hefur fengið
mig til að breyta um skoðun. Við
ræddum að sjálfsögðu daglega sam-
an um stjóm skólans og ég minnist
þess, að eitt sinn sagði ég eitthvað
á þá leið, að ég teldi miklu farsælla
að vera ekki með sérlög fyrir skól-
ann, heldur hlyti að vera þægilegra
fyrir hann sjálfan að láta landslög
og lögreglu um þá, sem ekki vildu
fara að réttum reglum í stað þess
að vera stöðugt að stríða við fólk,
sem leynt og ljóst vann að niður-
broti ekki aðeins skólans heldur
samfélagsins alls. Svar hans var
merkilegt og lýsti honum betur en
mörg ummæli: „Ég get sagt að
breyttu breytanda eins og Ingjaldur
í Hergilsey, að ég hefí vond klæði
og hryggir mig ekki þó að ég slíti
þeim ekki gerr. Ég er gamall mað-
ur og fer bráðum úr embætti, en
Menntaskólinn á Akureyri á eftir
að standa lengi. Það er betra fyrir
skólann að brjóti á mér en skólan-
um. Eftirmaður minn getur breytt
því sem hann vill. Ég ætla að skila
skólanum af mér ekki verri en ég
tók við honum. Ef Við látum slaginn
standa um mig, þá sleppur skólinn."
í rauninni er hér allt sagt sem
segja þarf um þá hetjusögu, þegar
Steindór Steindórsson lét brim-
skafla ’68 byltingarinnar brotna á
sjálfum sér og barg með því móti
Menntaskólanum á Akureyri frá
þeim brotum sem að öðrum kosti
hefðu dunið á honum með ófyrirsjá-
anlegum afleiðingum. Auðvitað
voru og eru skiptar skoðanir enn
um þessa atburði og ekki að undra
svo stórfelld sem átök voru, en öll-
um þeim sem voru á Sal, þegar
Steindór hélt sína miklu catilínsku
ræðu þar verður hún ógleymanleg,
en honum er gefín sú andans gáfa
að geta með einni ræðu ráðið úrlit-
um mála og enn í dag, þrátt fyrir
háan aldur og sjóndepru, getur
hann hrifíð áheyrendur sína með
sér hvort heldur er inn í heima ís-
lenzkra öræfa, þjóðsagna, sögu eða
dægurmála með hressilegum mál-
flutningi og yfírburða kunnáttu.
Ég held að á engan sé hallað,
þótt hér sé fullyrt, að enginn núlif-
andi maður hafí eignazt eins yfír-
gripsmikla þekkingu á landinu,
þjóðinni og sögunni eins og Stein-
dór Steindórsson. Aðrir en ég geta
betur dæmt um vísindi hans, en ég
hygg að ekki muni nú uppi vera
annar íslenzkur náttúrurvísinda-
maður með yfírgripsmeiri þekkingu
á náttúru landsins. Þó ber hitt
meir frá um hann, að allt leikur
honum eins í muna - land, þjóð og
saga - og það má heita, að hann
geti farið um allt landið og þulið
viðstöðulaust upp fróðleik um hvert
hérað landsins, - grös og grjót,
sögn og sögu, land og lýði hverrar
sveitar.
Ef litið er yfír lífsstarf Steindórs
Steindórssonar þætti mörgum sem
hann sæi yfír ævi þriggja manna -
kennara, vísindamanns og fræði-
manns, sem þar að auki hefur haft
veruleg afskipti af stjórnmálum og
stýrt menntaskóla gegnum mikla
erfíðleika. Hver eitt hlutverk sem
hann hefur gegnt hefði í rauninni
verið ærið starf öllum venjulegum
mönnum, enda hef ég aldrei nokk-
um tíma kynnzt annari eins ham-
hleypu til verka eins og Steindór
Steindórssyni að ekki sé talað um
þá linnulausu elju, sem hann hefur
sýnt allt sitt líf. Það má enda segja,
að hann hafí lifað margar ævir, því
hann hefur orðið þeirrar gæfu að-
njótandi, að hann hefur fengizt við
allt það, sem hann þráði ungur að
glíma við, nema þá kannski það,
að hann hefur aldrei orðið fjár-
bóndi, en sauðamaður var hann
traustur í æsku og hefur alla tíð,
þrátt fyrir skógræktar- og land-
græðsluáhuga, haft þessar nánast
dulrænu taugar íslenzku þjóðarinn-
ar til sauðkindarinnar, sem þjóðin
þakkar stundum tilveru sína í land-
inu meir en guði almáttugum. Og
enda þótt skynsemi hans öll og
sannfæring æpi á þúsnd ára bænda-
afturhald og framsóknarmennsku
og hugur hans sé allur með framför-
um og frelsi eins og eðalkrata sóm-
ir, leynist með honum þessi æva-
gamla tryggð íslenzkrar alþýðu við
sauðkindina. Það er þó ekki vert
að flíka því mikið og vona ég að
vinur minn færi mér til forláts þessa
uppljóstrun.
I viðmóti er Steindór ekki ekki
allra viðhlæjandi og í rauninni má
segja að hann sé fremur hijúfur
við fyrstu kynni, enda feiminn að
eðlisfari. Líklega er hann engum
manni líkari í lund og jafnvel at-
gervi öllu heldur en Halldóri Snorra-
syni, þessum stórkostlega manni,
sem bar með sér alla beztu eðlis-
kosti íslendinga fyrr og síðar, sbr.
þessi erindi úr kvæði Gríms:
Aldrei hryggur og aldrei glaður,
æðrulaus og jafnhugaður,
stirður var og stríðlundaður
Snorrason og fátalaður.
Hvort blítt eða strítt honum bar til handa
borðaði hann og drakk að vanda
þó komið væri í óvænt efni
eigi stóð honum það fyrir svefni.
Æðruleysi, karlmennska, dugur
- virtus - þetta góða latneska orð,
sem öllu lýsti, sem prýða mátti
góðan mann, hefur mér öðru frem-
ur þótt prýða vin minn Steindór
Steindórsson frá Hlöðum, enda hafa
honum Hávamál sem hin gamla
klassík alltaf verið huga nærri.
Engum manni hef ég kynnzt, sem
hefur tekið ellinni með eins stóískri
ró eins og Steindór. Það er engu
líkara en að hann hafí lært De
Senectute Cicerós utan bókar fyrir
löngu og þá ekki sízt ... „Quibus
enim nihil est in ipsis opis ad bene
beateque vivendum, eis omnis aetas
est gravis; qui autem omnia bona
a se ipsi petunt, eis nihil potest
malum videri quod naturae necess-
itas afferat".
Hann hefur aldrei vflsamur verið
og þótt eins og góðum Eyfírðingi
sæmir traustast að búa að sínu og
bera ekki tilfínningar sínar á torg
né vera með æðruorð, heldur tekið
hveiju sem að höndum ber með
festu og ró. Nú á kvöldi lífsins, að
enduðum miklum vinnudegi, situr
hann í náðum norður þar í góðu
atlæti og við einstaka alúð þeirra
Gunnars og Guðrúnar og bama
þeirra, og nafni hans, Steindór
yngri, sýnir afa sínum eftirtektar-
verða umhyggju og nærgætni. Vin-
átta þeirra nafnanna er einstök og
hressileg, því báðir hafa eilítið af
sérvizku og stríðni, sem er græsku-
laus og upplífgandi. Því miður get
ég ekki verið með þeim vinum mín-
um í dag en sendi öllum beztu árn-
aðarkveðjur og heillaóskir frá mér
og mínum á þessum merkisdegi.
Bárður Halldórsson.
Steindór Steindórsson frá Hlöð-
um, fyrrum skólameistari Mennta-
skólans á Akureyri, er níræður í
dag. Engum manni er Steindór lík-
ur. Af litlum efnum en miklum
dugnaði braust hann til mennta á
árunum eftir fyrra stríð, varð gagn-
fræðingur frá Akureyrarskóla
1922, en sigldi til Kaupmannahafn-
ar að loknu stúdentsprófí utanskóla
við Menntaskólann í Reykjavík árið
19267 Við Kaupmannahafnarhá-
skóla las Steindór náttúrufræði og
lauk þar fyrri hluta magistersprófs
árið 1930, en veiktist í Kaupmanna-
höfn af berklum og varð að hverfa
heim til íslands án þess að ljúka
próf í aðalgrein sinni, grasafræði.
Þegar Steindór kom heim frá
Kaupmannahöfn, réðst hann kenn-
ari við Menntaskólannm á Akur-
eyri, en ferðaðist á sumrum um
landið til grasafræðirannsókna.
Hafa rannsóknir hans og vísinda-
störf skipað honum á bekk með
fremstu náttúrufræðingum landsins
fyrr og síðar. .
En það er ekki aðeins á sviði
náttúrufræði, sem þekking hans er
mikil, því að fáir standa honum
jafnfætis í þekkingu á landi og þjóð
og engan mann þekki ég minnugri
honum. Er mér meðal annars í
minni erindi, sem hann flutti á Sal
í nóvember 1985 til að minnast 150
ára afmælis síra Matthíasar. Blaða-
laust talaði Steindór eins og sá sem
valdið hefur um ævi og störf manns-
ins og skáldsins og hreif nemendur
Menntaskólans á Akureyri sem
hlustuðu heillaðir á orðsnilld þessa
gamla manns. Þessi stund sýndi
meðal annars ræðusnilld Steindórs
í stíl aldamótamanna, sem ein-
kenndist af þekkingu og trú á and-
ann, en ekki af merkingarlausri
moðsuðu og málrófí.
Einn af starfsbræðrum Steindórs
hefur sagt að eftir hann liggi þijú
æviverk. í fyrsta lagi starf grasa-
fræðingsins og vísindamannsins, í
öðru lagi starf stjómmálamannsins
og ritstjórans óg síðast en ekki síst
starf kennarans og skólameistar-
ans.
Haustið 1966 var Steindór settur
skólameistari Menntaskólans á Ak-
ureyri í veikindaforföllum Þórarins
skólameistara Bjömsonar. Þórarinn
kom aftur til starfa haustið 1967,
en veiktist þá um veturinn og dó í
lok janúar 1968. Steindór var þá
skipaður skólameistari og gegndi
því starfi til 1972 og starfaði því
við skólann 42 ár og vann þar mik-
ið og gott starf.
Skólameistaraár Steindórs vora
erfíð ár. Þessu tímabili í skólasögu
landsins hafa enn ekki verið gerð
skil. Bylting blómabama í Banda-
ríkjum Norður Ameríku á sjöunda
áratugnum og stúdentauppreisnin
í Evrópu, sem stundum er kennd
við vorið 1968, settu víða mark sitt
á stjómmála- og menningarsögu
Evrópu og Ameríku. Ungt fólk
mótmælti styijaldarrekstri, yfír-
gangi og hvers konar ofbeldi - og
ekki að ástæðulausu. En hvemig
barátta þess gat snúist upp í and-
hverfu sína er mörgum óskiljaniegt
og þarf ef til vill að kafa djúpt í
sögu mannsandans og eðli manns-
sálarinnar til þess að fá í það ein-
hvem botn. Allt gamalt átti að
hverfa og engum yfír tvítugt var
treystandi og „sumir vora jafnari
en aðrir“. Það var því ekki að furða
þótt árekstarar yrðu með ungum
boðberam þesa nýja frelsis og hálf-
sjötugum vísindamanni, sem stóð
traustum fótum í sögu og menningu
íslenskrar þjóðar. En Steindór
Steindórsson þramdi af sér þessa
hríð og sýndi af sér þær eðliseigind-
ir, sem einkennt hafa hann alla
ævi; dugnað og karlmennsku, og
nú geta menn skilið hann betur en
menn gerðu þá.
Eitt af því, sem gerir Steindór
Steindórsson frá Hlöðum engum
öðram líkan er að hann skuli í dag
halda upp á níræðisafmæli sitt
meðal vina norður á Akureyri. Eng-
inn skólameistari eða rektor á þessu
kalda landi hefur náð því að verða
níræður. Þeir frændur Guðbrandur
biskup Þorláksson og Amgrímur
lærði urðu að vísu báðir gamlir
menn, komust í níræðisaldur, en
flestir skólameistarar og rektorar
hafa annaðhvort dáið í starfí eða
strax eftir að þeir hættu störfum.
Steindór Steindórsson frá Hlöð-
um er með sérstökum hætti tengdur
Menntaskólanum á Akureyri. Hann
fæddist á Möðravöllum í Hörgár-
dal, þar sem skólinn stóð, móðir
hans, merkiskonan Kristín Jóns-
dóttir, var ráðskona á Möðravöllum
og sjálfur var hann nemandi, kenn-
ari og skólameistari - og man alla
skólameistara hins endurreista
norðlenska skóla, allt frá Jóni A.
Hjaltalín og til þessa dags.
Á þessum tímamótum óska ég
Steindóri Steindórssyni frá Hlöðum
til hamingju með langa vegferð -
ef til vill nokkuð stranga á köflum
- en mikil er uppskera stjómmála-
mannsins, grasafræðingsins og
skólamannsins og þessari löngu og
fjölbreyttu vegferð. Ég vil fyrir
hönd Menntaskólans á Akureyri
þakka honum óeigingjamt og gott
starf við skólann meira en fjóra
áratugi.
Tryggvi Gíslason.
í dag á níræðisafmæli einn virt-
asti náttúrafræðingur og skólamað-
ur þessa lands, Steindór Steindórs-
son, grasafræðingur og fyrram
skólameistari frá Hlöðum. Á þeim
tímamótum langar mig til að senda
honum kveðjur og rifja upp örfáar
minningar í fáum orðum, en þau
orð verða fá, því að Steindór er
þjóðkunnur og þarf tæpast frekari
kynningar við.
Sem grasafræðingur hefur Stein-
dór fyrst og fremst unnið sér nafn
fyrir rannsóknir sínar á íslandi. En
svo vill til að ég set þessi orð á blað
á hótelherbergi í Nassarssuaq í
Suður-Grænlandi og horfí yfír
spegilsléttan, jakapiýddan Eiríks-
íjörð til Brattahlíðar þar sem vottar
fyrir bæjarrústum Éiríks rauða í
Ijarlægðinni. Á þessar fomu slóðir
norrænna manna kom Steindór
fyrst, þegar hann var kominn á
áttræðisaldur, ekki sem ferðamað-
ur, heldur til þess að vtnna að gróð-
urrannsóknum. Allflestir era sestir
í helgan stein á þessu aldursskeiði,
en til Grænlands kom hann á hveiju
sumri í fímm ár þangað til rann-
sóknarverkefninu þar lauk.
Grænlendingar minnast enn og
segja sögur af þessum hávaxna
„öldungi", sem sigldi ásamt langt-
um yngri félögum sínum, græn-
lenskum og íslenskum, á hraðbátum
um fírði Grænlands, gekk um fjöll
og fímindi, bótaniseraði og naut
lífsins. Lífsþrótturinn, starfsgleðin
og óseðjandi forvitni fræðimannsins
bára hann stundum lengra inn á
öræfín en góðu hófí gegndi, og
raunar var ekki alltaf útséð um,
að hann yrði mikið eldri - hvað þá
níræður, sem nú hefur þó orðið
raunin.
Hinir fjölmörgu grænlensku vinir
Steindórs biða mig að flytja honum
einlægar kveður í tilefni dagsins.
Steindór er fjölfræðingur í þess
orðs fyllstu merkingu. Þekking
hans er með ólíkindum mikil og
alhliða, og hár aldur virðist ekki
hafa rýrt minni hans merkjanlega.
En af þeim fjölmörgu sviðum sem
hann hefur látið sér annt um, hefur
ekkert átt jafn ríkan sess í huga
hans og grasafræðin. Áratugum
saman, allt þangað til sjónin fór að
bila, ferðaðist hann um landið og
kannaði gróðurríki þess, og með
þeirri þekkingu, athyglisgáfu og
yfírsýn sem hann bjó yfír gat ekki
hjá því farið, að rannsóknir hans
skiluðu miklum árangri. Enda er
óhætt að fullyrða, að Steindór sé
einhver afkastamesti náttúrafræð-
ingur, sem ísland hefur átt.
Rannsóknir Steindórs á sviði
gróðurfélagsfræði munu halda
merki hans lengi á lofti. Þær rann-
sóknir lögðu granninn að öðru stór-
verkefni, sem var gerð gróðurkorta
af landinu. Ég veit að það gladdi
hann mjög að grandvallarrannsókn-
ir hans komu að svo beinum hagnýt-
um notum, og hann tók þátt í korta-
gerðinni um langt árabil.
Ekki þarf að fjölyrða um, hversu
mjög það hefur hryggt grasafræð-
inginn að horfa upp á þá stöðugu
hnignun gróðurs, sem hér hefur
orðið. Steindór hefur verið óþreyt-
andi í baráttu sinni gegn þesari
óheillaþróun, og hann hefur tæpit-
ungulaust látið skoðun sína í ljósi
um þau mál, eins og önnur. Mér er
í þessu sambandi minnisstæð ræða,
sem Steindór hélt á aðalfundi Skóg-
ræktarfélags íslands haustið 1963.
Þetta ár er ræktunarmönnum minn-
isstætt vegna „aprílhretsins" svo-
nefnda, sem olli gífurlegu tjóni á
tijágróðri, janvel svo að mörgum
féllust hendur. Andrúmsloftið á
fundinum var því hálf dapurt og
menn slegnir, enda þótt skógrækt-
armenn séu þekktir af öðra en
svartsýni og uppgjöf. Þá kvaddi
Steindór sér hljóðs og hélt eina
glæsilegustu og eftirminnilegustu
hvatningarræðu, sem ég hefi heyrt
og sem feykti burtu öllum efasemd-
um um framtíð skógrækar á ís-
landi. Þegar félagi og vinur Stein-
dórs, Hákon Bjamason skógrækt-
arstjóri, flutti að þessu loknu ræðu
af sínum alkunna eldmóði tóku
menn gleði sína að nýju. Þeir félag-
ar vora óviðjafnanlegir baráttu-
menn og forystumenn um endur-
reisn gróðurs í landinu, og það er
við hæfi að nöfn þeirra séu nefnd
í sömu andránni.
Ég þakka Steindóri langt sam-
starf og vináttu, sem aldrei hefur
borið skugga á, og færi honum aiúð-
arkveðjur ijölskyldu minnar og
hinna fjölmörgu samstarfsmanna
hans á Rannsóknastofnun landbún-
aðarins.
Ingvi Þorsteinsson.
Steindór Steindórsson frá Hlöð-
um, grasafræðingur og fyrrverandi
skólameistari Menntaskólans á Ak-
ureyri, er níræður í dag 12. ágúst.
Steindór er fæddur á Möðravöll-
um í Hörgárdal árið 1902, sonur
Kristínar Jónsdóttur ráðskonu og
J. Steindórs Jónassonar verslunar-
manns. Kona Steindórs var Krist-
björg Diiedóttir ritari. Hún lést árið
1974. Kjör- og stjúpsonur Steindórs
er Gunnar kennari á Akureyri.
Ég kynntist Steindóri fyrst sem
barn, en hann er gamall fjölskyldu-
vinur. Fyrir mér er ljóslifandi mynd
af Steindóri í stofunni á æskuheim-
ili mínu, þar sem hann sat í gömlum
raggustól sem var að liðast í sund-
ur. Hann raggaði ákaft og skelli-
hlæjandi sagði hveija furðusöguna
af annarri frá þessum heimi og
öðrum.
Á námsárum mínum í Kaup-
mannahöfn átti ég þess kost að
kynnast Steindóri nokkuð vel. Hann
kom hingað til að vinna að ritverki
sínu um styrki Carlsbergssjóðsins
til íslenskra vísindarannsókna. Við