Morgunblaðið - 10.11.1992, Síða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 10. NÓVEMBER 1992
Samvinnuhreyfingin lifir
eftir Ólaf Sverrisson
Erfíð undanfarin ár
1
Samvinnuhreyfingin virðist ekki *
eiga upp á pallborðið í Evrópu yfir-
leitt nú sem stendur. Hún hefur
orðið að láta undan síga og dregið
saman seglin í sumum löndum álf-
unnar. í öðrum hefur hún nánast
horfíð af sjónarsviðinu, beðið ósig-
ur._
Á íslandi hefur undanfarin all-
mörg ár hallað undan fæti fyrir
samvinnuhreyfíngunni.
Þegar kaupfélögin voru flest á
Íslandi voru þau 55. Nú eru þau 24.
Samband íslenskra samvinnufé-
laga hefur alllengi átt í rekstrarerf-
iðleikum. Þótti staðan svo veik í
ársbyrjun 1988, að hugmyndir
komu fram í stjórn Sambandsins
um að rétt væri að skipta rekstri
, þess upp í 5 til 6 faglegar einingar.
Skipulagsbreyting
Skipuð var þann 18. júlí 1988
undimefnd í málið sem vann rösk-
lega að verkefninu. Nefndin skilaði
áliti, þar sem gert var ráð fyrir
Nachi legurer
japönsk gæðavara
á sérsaklega hagstæóu verði.
Allaralgengustu tegundir
fáanlegará lager.
Sérpantanir eftir þörfum.
JI@írty}RDRD
Tillésúdfu]
HÖfÐABAKKA 9 112 REYtOAVIK SÍMI »1-670000OQ 68565«
skiptingu á rekstri Sambandsins í
sex sjálfstæð hlutafélög. Stóðu all-
ir nefndarmenn að þessari tillögu
nema Guðjón B. Ólafsson, forstjóri
Sambandsins, sem var á móti, og
Þröstur Ólafsson, þáverandi kaup-
félagsstjóri KRON, sem sat hjá við
lokaatkvæðagreiðslu í nefndinni.
Það er skemmst frá að segja,
að tillögur sjömannanefndarinnar
mættu svo mikilli andstöðu innan
Sambandsins, að ekki þótti ráðlegt
að bera þær fram í stjóm þess að
svo stöddu.
Þegar kom fram á árið 1989 fór
framkvæmdastjórn Sambandsins
að ræða í sínum hópi um skipulag
þess. Hugmyndir framkvæmda-
stjóranna voru ræddar á fundi í
stjóm Sambandsins í nóv. 1989 þar
sem nefnd úr hópi þeirra var falið
að vinna áfram að málinu og hafa
hraðann á eftir því sem mögulegt
væri.
Nefndin skilaði tillögum um upp-
skipti Sambandsins, tillögum sem
studdust að mjög miklu leyti við
tillögur sjömannanefndarinnar.
Stjóm Sambandsins lagði tillögur
framkvæmdastjórnarinnar fyrir
aðalfund Sambandsins, þar sem
þær vom samþykktar 8. júní 1990
mótatkvæðalaust.
All miklu betra hefði verið að
afgreiða þetta stórmál tveimur
ámm fyrr eins og sjömannanefndin
vildi. Þau ár urðu Sambandinu dýr.
Ákvörðun Sambandsfundar var
hrint í framkvæmd á nokkmm
mánuðum. í árslok 1990 var Sam-
bandið lítið annað orðið en eignar-
haldsfélag. Reksturinn var kominn
á hendur sex hlutafélaga. Sam-
bandið átti meirihluta hlutafjár i
íjórum þeirra en ekki tveimur, það
er Goða hf. 49% og íslenskum sjáv-
arafurðum 50%. Nú er svo komið
fyrir Sambandinu, sem löngum
hefur verið umsvifamesta fyrirtæki
landsmanna, að það hefur ekki
lengur neinn teljandi rekstur með
höndum, en er fyrst og fremst eign-
arhaldsfyrirtæki.
_ Vera kann að saga þess sé senn
öll og 90 ára, að mörgu leyti heilla-
dijúgu starfí þess, sé lokið.
Uppgjör við lánardrottna
Á þessari stundu er útlit fyrir
að Sambandið geti gert upp sínar
bankaskuldir, en ekki mikið um-
fram það. Þetta þykir ef til vill
ekki trúleg saga. Mönnum hefði
heldur ekki þótt trúlegt fyrir nokkr-
um árum, að svona yrði komið fyr-
ir Sambandinu á 90 ára afmæli
þess, en það var stofnað 20. febr-
úar 1902.
Óvænt staða
Menn hafa, sumir hveijir, trúað
því að Sambandið væri nokkuð sem
við hefðum um ófyrirsjáanlega
framtíð og alls ekki trúað því að
það yrði að hætta rekstri vegna
varanlegs tapreksturs og þar af
leiðandi greiðsluerfíðleika. „Nei,
það getur ekki gerst,“ sögðu menn.
En svona er nú komið samt. Hvern-
ig má það vera? I stuttri grein sem
þessari er ekki hægt að gera tæm-
andi úttekt á því. En þó má nefna
nokkuð af því, sem kom illa við
Sambandið.
Áföll
Eins og allir vita er Sambandið
samband kaupfélaga. Það hefur
löngum verið eins konar bakhjarl
þeirra og þá ekki síður siðferðisleg-
ur heldur en fjárhagslegur. Þó var
það svo um langt skeið að þegar
halla tók undan fæti hjá einhveiju
kaupfélagi þá kom Sambandið til
áðstoðar svo að ekki kæmi til þess,
að menn töpuðu á því að eiga pen-
inga hjá kaupfélögunum.
Þetta hefur sennilega styrkt álit
samvinnuhreyfíngarinnar og aukið
traust manna á henni og orðið til
þess að félagsmenn áttu löngum
meiri fjármuni inni hjá kaupfélög-
unum en ella hefði verið.
En þessi fyrirgreiðsla gekk of
langt, varði of lengi og kostaði
Sambandið of mikla fjármuni, sem
það hafði svö sannarlega ekki of
mikið af.
Sambandið var marga áratugi
stór atvinnurekandi og á skilið að
það sé metið mikils fyrir það, því
mörg fyrirtækja þess gengu vel.
En því miður gekk margt annað
illa sem olli Sambandinu miklum
íjárútlátum. Má í því sambandi
nefna laxeldi, sem Sambandið
stofnaði til af stórhug. Það mis-
heppnaðist og miklir fjármunir töp-
uðust. Þá má nefna kexverksmiðju,
sem Sambandið átti og rak um
skeið en bar sig ekki. Ný bygginga-
vöruverslun á Krókhálsi í Reykja-
vík, sem miklar vonir voru bundnar
við, gekk illa og var seld. Samein-
ing Álafoss, sem Framkvæmda-
sjóður átti, og ullariðnaðar Sam-
HREINT OG
SKÍNANDI SALERNI
ÁAUGABRAGÐI
Engar vatnsfötur - engar tuskur
<j Notkun Touch-Ups klútanna er fljótvirk og þægileg leiö til
þess aö halda salernum og baðherbergjum hreinum
og skínandi meö ferskum ilmi.
Engar hvimleiðar klósetttuskur framar!
Verland sf. s. 412G4 Fax 642965
Ólafur Sverrisson
„Menn hafa, sumir
hverjir, trúað því, að
Sambandið væri nokk-
uð sem við hefðum um
ófyrirsjáanlega framtíð
og alls ekki trúað því
að það yrði að hætta
rekstri vegna varanlegs
tapreksturs og þar af
leiðandi greiðsluerfið-
leika. „Nei, það getur
ekki gerst,“ sögðu
menn. En svona er nú
komið samt.“
bandsins í eitt fyrirtæki var hug-
mynd sem var andvana fædd eins
og að henni var búið. Enda varð
þetta ævintýri Sambandinu dýrt.
Verslun, iðnaður og
sjávarútvegur
Ég ætla ekki út í frekari upptaln-
ingar, en bæta má því við að versl-
unarrekstur Sambandsins hefur
gengið illa mörg undanfarin ár
enda oft verið tap á Verslunardeild
þess, sem er auðvitað afleitt með
svo mikilvægan hluta rekstursins
sem Verslunardeildin er. Þá tapaði
Sambandið oft umtalsverðum upp-
hhæðum á iðnaði. Einnig hefur það
orðið fyrir stórum áföllum í við-
skiptum við fískfyrirtæki.
Nýtt Sambandshús
Fyrir nokkrum árum var Sam-
bandshúsið við Sölvhólsgötu selt
ríkissjóði. Byggt var nýtt Sam-
bandshús á Kirkjusandi í Reykja-
vík. Nýja húsið kostaði nokkuð
meira en áætlað var, en varð þó
ekki dýrt. Þetta er stórt og glæsi-
legt hús, vandað og án alls tildurs.
Nú er þetta hús til sölu en hefur
ekki selst; enda það stórt, að það
er ekki á margra færi að kaupa
það. Eins og er er þessi eign veru-
legur baggi á Sambandinu, því það
á þarna þijár ónotaðar hæðir, sem
metnar eru hátt á fjórða hundrað
millj. kr. Vonir standa til þess að
úr þessu sé nú að rætast.
Ástæður
Nú er eðlilegt að menn og þá
fyrst og fremst samvinnumenn,
spyiji, hvers vegna fór þetta svona?
Vafalaust hefur verið of mikið
um rangar eða vafasamar ákvarð-
anir sem hafa leitt af sér tap og
fjárhagsvanda.
Stjórnkerfí Sambandsins hefur
reynst of þunglamalegt og ímynd
þess meðal almennings ekki svo
góð sem skyldi.
Reynt var að hressa upp á
ímyndina með því að gera nýja
stefnuskrá fyrir Samvinnuhreyf-
inguna, sem samþykkt var á Sam-
bandsfundi á Húsavík í júní 1982,
þ.e. á 100 ára afmæli Kaupfélags
Þmgeyinga, sem er elsta kaupfélag
landsins. Þetta var í sjálfu sér gott
mál og í það var lögð umtalsverð
vinna, en það fór því miður fyrir
ofan garð og neðan hjá flestum.
Meðan Sambandið var og hét
lagði það árlega umtalsverðar upp-
hæðir til menningarmála. Veitti t.d. •
fjármuni til styrktar góðgerðar-
stofnunum og til efnilegra lista-
manna sem stóðu í kostnaðarsömu
námi. Munu margir okkar bestu
listamanna hafa notið þessa.
Lengi vel rak Sambandið Sam-
vinnuskólann. Fyrst í Reykjavík,
síðan á Bifröst. Þurfti það jafnan
að veija verulegum fjárhæðum til
skólans beint, auk þess sem fjár-
festingin á Bifröst kostaði sitt. Nú
hefur skólanum verið breytt í sjálfs-
eignarstofnun og er nú orðinn há-
skóli, „Samvinnuháskólinn á Bif-
röst“. Ér talið að skólinn þannig
breyttur falli betur að hinu almenna
fræðslukerfí eins og það er í dag,
heldur en verið hefði að skólanum
lítið eða ekki breyttum.
Um marga áratugi rak Sam-
bandið Bréfaskóla SIS, sem þurfti
oft á fjárhagsstuðningi að halda.
Sambandið hefur sem sagt víða
komið við; en ekki notið hins al-
menna velvilja sem það á skilið.
Það færðist mikið í fang og stund-
um réðu hugsjónaleg sjónarmið of
miklu um afgreiðslu mála hjá stjóm
þess.
Bréf 17. apríl ’89
Áður en lengra er haldið ætla
ég að nefna eitt mál, sem var nokk-
uð umrætt á sínum tíma og snerti
það sem gerðist hjá Sambandinu
hinar örlagaríku vikur vorið 1989,
en það er bréf sem ég sem stjórnar-
formaður ritaði forstjóra Sam-
bandsins 17. apríl 1989.
Ymsir hafa haldið því fram, að
stjórn Sambandsins hafi verið
sinnulaus og afskiptalítil um mál-
efni þess. Þetta er rangt. Ef fundar-
gerðir stjórnarinnar frá árunum
1988 og 1989 eru lesnar sést, að
rekstur og afkomuhorfur hafa á
svo til hveijum fundi stjómarinnar
verið til umræðu. Alvöruþrungnar
bókanir voru gerðar þar sem skorað
var á forstjóra og framkvæmda-
stjóra Sambandsins að gera allt
sem í mannlegu valdi stendur til
að rétta við hag þess.
Þrátt fyrir kröfur stjómarinnar
og góðan ásetning framkvæmda-
stjóranna og forstjórans hrakti
okkur undan, meira og meira af
leið, hallarekstur hélt áfram og enn
gekk jafnt og þétt á eigið fé Sam-
bandsins.
Á fundi í stjórn Sambandsins 5.
apríl 1989 var hin erfíða fjárhags-
staða enn til umræðu. Eftir þann
fund held ég að öllum stjórnar-
mönnum hafí verið ljóst, að skriður
Sambandsins var þá orðinn svo
þungur niður, að ekkert nema
kraftaverk gæti bjargað því.
Það var erfitt að vera formaður
stjórnar Sambandsins undir þáver-
andi kringumstæðum. Eftir að hafa
hugsað málin fram og aftur ákvað
ég að skrifa forstjóra Sambandsins
bréf, sem er dagsett 17. apríl 1989.
Þar rakti ég áhyggjur stjómarinnar
og skyldur hennar gagnvart kaup-
félögunum og félagsmönnum
þeirra. Þá spurði ég forstjóra og
framkvæmdastjóra um hvað þeir
hugsuðu sér að gera til þess að
rétta við hag fyrirtækisins hver á
sínu sviði.
Hinn 16. maí ’89 fékk ég svör
forstjóra og framkvæmdastjór-
anna, allmikil að fyrirferð, alls 55
vélritaðar síður. Svarendurnir
höfðu greinilega lagt vinnu í svör-
in. Allir stjórnarmenn Sambandsins
fengu þessar greinargerðir hálfum
mánuði fyrir sambandsfund.
Eftir að hafa lesið svörin jókst
mér bjartsýni og ég fór að vona
að framundan væru bjartari dagar.
Vonbrigði
En Adam var ekki lengi í Para-
dís. Eftir því sem leið á árið 1989
varð betur sýnt, að yfir okkur var
að ganga eitt taprekstrarárið enn.
Var nú ljóst orðið, að rekstur
Sambandsins undir því skipulagi,
sem það var þá, var óviðráðanleg-
ur. Upp úr þessu var síðan gerð
hin mikla breyting á skipulagi Sam-