Morgunblaðið - 08.01.1993, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 8. JANÚAR 1993
Fjöður verður að hænu
- o g hænan að j ólasteik
eftir Jakob F.
Ásgeirsson
í einni af jólabókum haustsins er
staðhæft að þrír nafnkunnir íslend-
ingar, Jón Leifs, tónskáld, Guðmund-
ur Kamban, rithöfundur, og Kristján
Albertsson, rithöfundur, hafi árið
1938 gengið á fund þýsks prins og
boðið honum að verða kóngur á ís-
landi, hvorki meira né minna. Bókin
heitir Kóng við viljum hafa! og er
eftir Örn Helgason sálfræðing sem
búsettur mun í Noregi og sagður er
á bókarkápu „áhugamaður um sagn-
fræði“. Ekki skulu bomar brigður á
áhugann og sé þá þessi bók rituð
af miklum 4huga en þekkingin ekki
risið undir áhuganum. Bókin er,
sannast sagna, hvorki fugl né fiskur,
mestan part fáránlegar bollalegging-
ar byggðar á flugu sem sat fast í
höfðinu á hinum þýska prinsi og
augsýnilega var ekki með öllum
mjalla.
Ég er hér á ferð til að taka upp
hanskann fyrir Kristján Albertsson.
Fyrir yngri kynslóð er rétt að taka
fram að Kristján Albertsson var einn
kunnasti maður sinnar tíðar, einn
fremsti pólitíski blaðamaður lands-
ins, menningarfrömuður í sex ára-
tugi, leikrita-, skáldsögu-, ævisögu-
og ritgerðahöfundur, sendiráðunaut-
ur í París, fulltrúi ísiands á þingum
Sameinuðu þjóðanna, heimsborgari
par excellence og þjóðfrægur af frá-
sagnarsnilld sinni.
Hvernig getur nokkrum heilvita
manni dottið í hug að manni með
gáfnafar Kristjáns Albertssonár, sem
gerþekkti íslenskt stjómmálalíf, m.a.
nákunnugur Jóni Þorlákssyni og
einkavinur Ólafs Thors, hafi komið
til hugar að gera þýskan prins að
konungi á íslandi?
Slíka ijarstæðu gat auðvitað eng-
inn látið sér detta í hug nema hann
væri með öllu ókunnugur íslenskum
stjómmálaaðstæðum.
Kristján Albertsson heyrir fýrst
um þennan þýska prins frá vini sínum
Jóni Leifs, trúlega 1938, ef ekki síð-
ar, en Kristján var þá lektor í ís-
lensku við háskólann í Berlín. Jón
Leifs var sem kunnugt er stórmerkur
maður en átti til að fá óraunhæfar
hugmyndir. Flestar hnigu hugmyndir
hans að því að auðga menningarlíf
fslands á einhvem hátt og vom þær
jafnan stórar í sniðum. Einhvern tíma
á fjórða áratugnum hefur Jón fengið
þá hugmynd að þegar við skiljum
við Dani 1943 sé okkur best borgið
með því að fá þýskan fursta til að
verða konungur á íslandi, helst mann
af ríkri ætt sem gæti þá gert eitt-
hvað fyrir ísland í menningarlegu
tilliti, en Jóni var auðvitað kunnugt
um hvað hinir mörgu þýsku smáf-
urstar höfðu gert mikið fyrir listir
og vísindi, ekki síst tónlistarlíf.
Jón þekkti þýskan embættismann,
Emst Zuckner að nafni, sem starfaði
í áróðursmálaráðuneyti Göbbels og
hafði Norðurlönd á sinni könnu, og
biður hann að benda sér á vænlegan
prins. Zuckner vísar honum á prins
Friedrich Christian zu Schaumburg-
Lippe, sem vann í áróðursmálaráðu-
neytinu og var í vinfengi við sjálfan
Göbbels. Kristján taldi ekki líklegt
að Zuckner hafi tekið þessari mála-
leitan Jóns alvarlega sem sýnir að
hann vísar honum á prinsinn, sam-
starfsmann sinn, sem hann vissi hinn
mesta einfeldning. Jón Leifs stofnar
síðan til kynna við þennan prins og
virðist telja honum trú um að hann
ætli sér að vinna að því að prinsinn
verði' konungur á íslandi!
Kristján kvaðst ekki hafa orðið var
við að Jón hafi haft samráð við aðra
íslendinga um þessa hugmynd sína,
enda svo sem ekki líklegt að honum
myndi takast að telja málsmetandi
menn á að það væri íslandi fyrir
bestu að hefja þýskan fursta til kon-
ungdóms í landinu. Jón hafi sýnilega
viljað ('era einn um að koma þessu
af 'stað og t.d. ekkert samráð haft
við sig, aðeins sagt sér frá þessu
uppátæki eftirá, og sjálfur hafí hann
þá náttúrlega átalið vin sinn fyrir
að vera með svona fálm út í loftið.
Kristján heyrir svo ekki meira um
prinsinn fyrr en fáum árum eftir að
heimsstyrjöldinni lauk. Jón sagði þá
Kristjáni að þessi þýski prins væri
kominn í samband við sig á ný og
vilji nú óður og uppvægur koma til
íslands og gera alvöru úr konungs-
hugmyndinni og flaggi m.a. með því
að Danakonungur hafí verið guðfað-
ir sinn. Kristján bað Jón í öllum
bænum að hafa manninn ofanaf
þessum fyrirætlunum, hann yrði bara
gerður hlægiiegur og Jón sjálfur líka,
ef hann sýndi sig á Islandi sem „kon-
ungsefni" Jóns. Kristjáni var ekki
kunnugt um hvernig það varð að
prinsinn kom ekki til Islands í þetta
sinn.
En Jón hafði komið þessari flugu
svo rækilega í höfuðið á prinsinum
að þar sat hún til æviloka. Rúmum
tveim áratugum síðar, þegar Jón
Leifs var allur, gerir þýski sendiherr-
ann í Reykjavík boð fyrir Kristján
og kveðst hafa fengið bréf frá þýsk-
um prins sem boði komu sína til Is-
lands og geri ráð fyrir að það verði
metið eitthvað við sig að það hafi
einu sinni staðið til að hann yrði
konungur á íslandi, t.d. með opin-
berri móttöku og blaðaviðtölum.
Kristján sagði sendiherranum sem
var að þetta væri della sem aldrei
hefði átt sér neinn raunhæfan stað,
það háfi einn einasta maður einhvern
tíma talað um þetta við prinsinn og
enginn annar nokkru sinni, svo hann
vissi til.
Þýski sendiherrann sagði enn-
fremur að prinsinn hefði látið í ljós
ósk um að hitta Kristján að máli.
Ályktaði Kristján sem svo að Jón
Leifs hljóti á sínum tíma að hafa
látið að því liggja, til að gefa tillögu
sinni eitthvað betri fótfestu, að ís-
lenski lektorinn í Berlín, Kristján
Albertsson, sem væri í vinskap við
ýmsa íslenska áhrifamenn, væri ekki
ólíklegur liðsmaður og þýski prinsinn
skrifað hjá sér nafn sitt. Kristján
sagði sendiherranum sem var að
hann' hafi aldrei séð þennan mann
og aldrei haft nein samskipti við
hann, hann kæmi sér bókstaflega
ekkert við og eftir því sem hann vissi
best kæmi Island honum ekkert við.
Mun prinsinn loks hafa komið
hingað til lands sumarið 1973, en
einungis haft sólarhrings viðdvöl sem
farþegi á skemmtiferðaskipinu
Europa. Sama ár gaf hann út lítið
kver, Köning von Island?
þar sem hann rakti ættir sínar og
sögu — að því er virðist með það
fýrir augum að sýna fram á að ís-
landi væri sómi að slíkum_ kóngi.
Hann sendi þá m.a. forseta íslands,
dr. Kristjáni Eldjárn, eintak af kver-
inu. Forsetaembættið skrifaði prins-
inum að það sem kynni að hafa bor-
ist í tal með honum og ónafngreind-
um íslendingum árið 1938 væri
þeirra einkamal og lögboðnum
stjómvöldum á íslandi með öllu óvið-
komandi, og myndi þýðingarlaust að
hafa samband við embættið á nýjan
leik útaf þessu máli.
Nokkrum árum síðar kom Sigurð-
ur Hafstað, sendifulltrúi í Noregi,
að máli við Kristján og sagði að
norskur sagnfræðingur væri að
skrifa grein sem ætti að heita „Þeg-
ar til stóð að ísland yrði konung-
dæmi“ eða eitthvað í þá veru og vildi
komast í samband við Kristján. Krist-
ján sagði sem fyrr að hann væri
enginn aðili að þessu máli. Sigurður
tók samt af honum loforð að skrifa
manninum nokkrar línur og segja
honum hvers kyns væri. Kristján
gerði það, útskýrði hvemig þetta
væri tilkomið, og mun Norðmaðurinn
hafa hætt við að skrifa greinina.
Þessi vom afskipti Kristjáns Al-
bertssonar af hinu þýska „konungs-
efni“. I samtali okkar Kristjáns um
þetta mál barst Guðmundur Kamban
aldrei í tal og sýnist ekki tilefni til
að blanda honum j málið, fremur en
Kristjáni sjálfum. í bók Arnar Helga-
sonar eru þeir hins vegar báðir gerð-
ir að vitorðsmönnum Jóns Leifs og
reynt að láta lfta út sem mikil alvara
hafi verið á ferðum og það hafi raun-
verulega staðið til að kalla þýskan
prins til konungdóms á Islanði.
Heimildir Arnar Helgasonar um
þátt íslendinganna eru ekki aðrar
en snubbótt frásögn í endurminning-
um prinsins og bréf sem hann á að
hafa skrifað árið 1979. í endurminn-
ingunum eru engir íslendingar nafn-
greindir og frásögnin öll svo enda-
slepp að augljóst er að ekkert býr
að baki henni nema hugsanlega hálf-
tíma samtal við Jón Leifs. Má það
kallast undarlegt af sálfræðingi að
Brestir í kerum
II. hluti.
eftir Gísla Jónsson
Litast um á Fróni
Hveijum skyldi fyrstum hafa hug-
kvæmst það óráð að afnema aðstöðu-
gjald á íslandi? Líklega hefur það
verið ungur viðskiptafræðingur,
kannski rekstrarhagfræðingur.
Hann hefur að minnsta kosti ekki
átt langa setu í hreppsnefnd, ekki
verið kunnugur sveitarstjórnarmál-
um. Af þeim ráðstöfunum, sem gerð-
ar hafa verið-upp á síðkastið, fínnst
mér afnám aðstöðugjaldsins verst,
og reyndar upphaf margs annars sem
bágast er að þola. Aðstöðugjaldið var
gott gjald og ákaflega erfitt að svíkja
undan þeim skatti. Það var á sínum
tíma rtauðvörn sveitarfélaganna
gagnvart atvinnufyrirtækjum sem
löngum reiknuðust tekjuskattslaus.
Atvinnurekstur er ekki góðgerðar-
starfsemi.
Ekki bar á öðru en fyrirtæki,
smærri og stærri, bæru þetta gjald.
Hluti aðstöðugjaldanna var skírður
landsútsvar og látinn renna í Jöfn-
unarsjóð sveitarfélaga. Þar í greiddu
til dæmis bankar, olíufélög og önnur
rakin gróðafyrirtæki. Nú hefur svo
óhönduglega til tekist, að landsút-
svarið á ekki að fylgja aðstöðugjald-
inu, sem er þó alveg sama eðlis, og
munu dómar um þetta ganga. Reynd-
ar væri miklu skynsamlegra að halda
hvoru tveggja. Ef menn hafa brotið
hér gegn einhveijum jafnstöðuá-
kvæðum stjómarskrárinnar, þá á
auðvitað að taka aðstöðugjaldið upp
aftur, fremur en fella niður landsút-
svarið.
Þá er mér ekki síður undrunarefni
hversu sammála menn virðast hafa
verið um afnám aðstöðugjaldsins;
vinnuveitendur, verkalýðsleiðtogar,
stjóm og stjómarandstaða. Eitthvert
uml mátti þó heyra í nokkrum sveit-
arstjórnarmönnum fyrst í stað, svo
að ofmælt væri að segja með Oliver
Cromwell, þegar hann lokaði Parlia-
mentinu, að það hafi ekki heyrst svo
mikið sem hundur gelta. Sveitar-
stjómarmenn hafa þó gert veður út
af því sem minna er og það með
réttu, því að allar götur síðan í Við-
reisn virðist það vera eðli ríkisvalds-
ins að ganga á rétt sveitarfélaga.
En nú var stungið upp í þau dúsu.
Eitthvert kvis hef ég heyrt utan
að mér um það, að aðstöðugjaldið
breyti gegn samningnum um EES.
Ég veit ekki til þess að nokkur staf-
krókur í samningnum um Evrópska
efnahagssvæðið banni íslendingum
að leggja aðstöðugjald á fyrirtæki.
Reyndar held ég að ýmsir hafi nú
fengið bakþanka út af afnámi að-
stöðugjaldsins, en þar verður því
miður líklega ekki aftur snúið um
sinn. Dúsan, sem stungið var upp í
sveitarfélögin, er hluti af tekju-
skatti, og að því er mér skilst með
því móti, að þeim sveitarfélögum sem
best höfðu innheimt aðstöðugjaldið,
með öðrum orðum eru byggð skilvís-
ustum atvinnurekendum, verði refs-
að. En þetta _ á aðeins að vera til
bráðabirgða. Á þessu ári ætla menn
sér að takast á um, hvað til frambúð-
ar skuli koma í stað aðstöðugjald-
anna. Líklega verður niðurstaðan
hækkun útsvara á almenning.
Ekki kemur afnám aðstöðugjalds
sjávarútveginum að teljandi gagni.
Hann greiddi svo lágt aðstöðugjald
að það skipti afar litlu máli fyrir
afkomu fyrirtækja í þeirri grein.
Allt bendir til þess að varanleg
hækkun launatekjuskatta á almenn-
ing komi í stað aðstöðugjaldsins, ef
sveitarfélögin ætla að halda uppi
framkvæmdum og þjónustu í líkingu
við það sem verið hefur, og mun
ekki mega minna vera upp og ofaii.
Svo er að sjá sem festa eigi í sessi
svokallaðan hátekjuskatt, enda þótt
innheimta hans virðist ganga gegn
þeim rökum sem uppi voru höfð um
ágæti staðgreiðsluskatts á sínum
tíma. En hátekjuskattur hefur fleiri
ókosti. Hann er og hefur ævinlega
og alstaðar verið refsiskattur á
dugnað, heiðarleika og hugvit. (Ég
bið menn að lesa grein próf. Þórólfs
Þórlindssonar hér í blaðinu fyrir
nokkru.) Þeir sem hafa háar tekjur
af dugnaði og vitsmunum og telja
rétt fram, þeim á nú að refsa með
hátekjuskatti. Má ég taka dæmi. Ég
er á móti því að Halldór Laxness,
Ásgeir Guðbjartsson og Þorsteinn
dómi, að menn sem þurfa ekkert
að gera annað en hirða vexti af
bankainnstæðum og arð af hluta-
bréfum, borgi eignatekjuskatt,
þegar þessar tekjur gefa færi á
kóngalífi án fyrirhafnar. Ég ætla
að taka mér það bessaleyfi að setja
þessa skoðun fram í nafni laun-
þegadeildar Sjálfstæðisflokksins."
Vilhelmsson skipstjórar og Jóhann
Malmquist tölvumaður borgi há-
tekjuskatt, og slíkir menn að hug-
viti, dugnaði og hvers konar afburð-
um yfirleitt. Hvað varð um Astrid
Lindgren í Svíþjóð? Hún flýði til
Bandaríkjanna. Og fleiri.
Hitt er jafnsjálfsagt að mínum
dómi, að menn sem þurfa ekkert að
gera annað en hirða vexti af banka-
innstæðum og arð af hlutabréfum,
borgi eignatekjuskatt, þegar þessar
tekjur gefa færi á kóngalífi án fyrir-
hafnar. Ég ætla að taka mér það
Jakob F. Ásgeirsson
„Hvernig getur nokkr-
um heilvita manni dott-
ið í hug að manni með
gáfnafar Kristjáns Al-
bertssonar, sem ger-
þekkti íslenskt stjórn-
málalíf, m.a. nákunnug-
ur Jóni Þorlákssyni og
einkayinur Ólafs Thors,
hafi komið til hugar að
gera þýskan prins að
konungi á íslandi?“
sjá ekki af bók prinsins að hann
hefur lifað í annarlegum heimi. í
bréfinu virðist hins vegar koma fram
(bréfið er ekki birt í bókinni) að þrír
Islendingar hafi annaðhvort verið
málinu hlynntir eða jafnvel hitt prins-
inn, og að fyrir þessum mönnum
hafi verið hljómsveitarstjóri en hinir
tveir hafi verið þekktur rithöfundur
og áhrifamaður í hinum íslenska
Ihaldsflokki. Þessu trúir sálfræðing-
urinn eins og nýju neti og getur sér
þess svo til að þremenningarnir hafi
verið Jón Leifs, Guðmundur Kamban
og Kristján Albertsson. Síðan fer
hann á flug: Þremenningarnir hljóta
að hafa gefið í skyn að „þeir töluðu
fyrir munn einhverra áhrifamanna á
íslandi" og að „það væri umtalsverð-
ur stuðningur við rnálið", því að öðr-
um kosti hefði prinsinn ekki tekið
„boð þeirra jafnalvarlega og raun
ber vitni“. Síðan bætir sálfræðingur-
inn við, grafalvarlega: „Víst er að
án slíks stuðnings hafa þremenning-
arnir verið að blekkja prinsinn og
hafa hann að ginningarfífli og vand-
bessaleyfi að setja þessa skoðun fram
í nafni launþegadeildar Sjálfstæðis-
flokksins.
Ein afleiðingin af afnámi aðstöðu-
gjaldsins var hin hörmulega „loka-
lending" á álþingi fyrir jólin, er sú
ákvörðun var tekin að lækka skatt-
leysismörk. Það hljóta að vera komn-
ir brestir í ker flokksins míns, ef
fólk eins og Hrafnkell á Eskifírði,
Sigurður á Hellu, Elínbjörg á Akra-
nesi, Magnús L., Magnús Geirsson,
Ingibjörg R. Guðmundsdóttir og
Guðjón A. Kristjánsson geta ekki
borið höfuðið hátt og varið stefnu
og gerðir Sjálfstæðisflokksins fyrir
sjálfum sér og öðrum.
Margnefnd þjóðarsátt frá 1990
hefur ekki orðið þess umkomin að
bæta hag launþega eða koma í veg
fyrir atvinnuleysi, en hún hefur hald-
ið verðbólgu niðri. En nú er svo hra-
pallega komið á landi hér, að það á
að fara að 'kenna fólki að vera at-
vinnulaust, og það af illri nauðsyn.
En má ég með hliðsjón af því, sem
er að gerast í nágrannalöndum okk-
ar, biðja um dálitla verðbólgu heldur
en stöðnun og atvinnuleysi. Ég held
að það séu brestir í keri vestrænnar
hagstjórnar. Þeir brestir valda því
meðal annars að þegnarnir eru orðn-
ir hundleiðir bæði á stjórnendum sín-
um og stjórnarandstöðu, „fed up“,
segja þeir í Economist. Ég var víst
að reyna að lýsa þessu í fyrsta þætti.
I hinum efnuðu lýðræðisríkjum Vest-
urlanda hefur verðbólguleysi og
„stöðugleiki" verið keypt með varan-
legu atvinnuleysi og trúnaðarbresti
milli fólks og foringja. Og í versta
falli með ofbeidi og kynþáttahatri.
Höfundur er fyrrverandi
menntaskólakennari