Morgunblaðið - 13.01.1993, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 13. JANÚAR 1993
Konseptið lifir
Myndlist
Eiríkur Þorláksson
Rétt fyrir áramótin var opnuð
í Gallerí einn einn á Skólavörðu-
stíg fyrsta sýning þessa árs, en
hér er um að ræða samsýningu
tveggja ungra listakvenna, sem
báðar eru að sýna verk sín í
fýrsta sinn hér á landi. Inga
Svala og Olga Bergmann útskrif-
uðust báðar frá Myndlista- og
handíðaskóla íslands vorið 1991,
og hafa stundað framhaldsnám
við-listaskóla í Evrópu. Viðfangs-
efni þeirra eru afar ólík, en þrátt
fyrir það falla verk þeirra vel
saman og styrkja í raun hvað
annað í sýningarrýminu.
Olga Bergmann hefur í námi
sínu í Svíþjóð kynnst þeirri fornu
blöndun litarefna, sem var notuð
áður en olíulitir komu til, og
nefnist egg-tempera. Þessi efnis-
meðferð gefur litum sérstaklega
þýða áferð, og viðfangsefnið
getur jafnvel virkað gagnsætt,
þannig að myndir unnar á þenn-
an hátt bera með sér einstaka
mýkt, sem önr.ur litarefni ná síð-
ur að kalla fram. Þetta kannast
allir skoðendur fomrar myndlist-
ar ágætlega við; Olga hefur hins
vegar valið að setja ekki femis
ofan á litina til að loka verkun-
um, og því bera þau með sér
nokkuð aðra tilfinningu en
gömlu myndirnar.
Listakonan hefur einnig leitað
fanga á fomum slóðum hvað
varðar myndmálið sjálft; per-
sónugerðin minnir á býsanska
list, sem síðan mótaði þá list sem
þreifst undir vemdarvæng
grísku rétttrúnaðarkirkjunnar.
Olga nýtir sér þessa myndhefð
á persónulegan hátt í verkum
sínum, sem hún gefur samheitið
„Ástand“. Táknmálið sem hún
notar er hins vegar ekki ljóst,
og hefði verið æskilegt að gestir
fengju í hendur einhverjar skýr-
ingar eða leiðsögn til að „kynna
sér ástandið". Án slíks er líklegt
að flestir fari á mis við það sam-
spil tákna og myndefnis, sem
þama á sér stað, t.d. í „Ástand
1 (Jungfruen i det gröna)“ og
þrímyndinni „Ástand 4“.
Inga Svala hefur heillast af
hugmyndafræði konsept-listar-
innar, og verk hennar hér sýna
ljóslega, að slík list getur allt í
senn verið lifandi, skemmtileg,
vel fram sett og sýnt hugdirfð.
Hún leikur sér hér með hug-
my.ndina „af dufti, að dufti“, ef
svo má segja; hún hefur á skipu-
legan hátt breytt verkum manns-
ins (framleiðsluvömm eins og
borði og stólum, eða hugverkum
eins og orðabókum, dagblöðum,
tímaritum) í duft, og þannig lok-
ið ákveðinni hringrás. Verkinu
„Heima er bezt“ (nr. 5) er ná-
kvæmlega lýst:
„Unnið var úr janúarútgáfu
Morgunblaðsins, Hustlers og
Lögbirtingarblaðsins, auk þess
einni sérútgáfu af Hustler. Hvert
blað lagði leið sína í gegnum
pappírstætara og því næst í
gegnum Júpiter-rafmagns-
Inga Svala: Borð og tveir stólar.
hakkavél. Hvert blað um sig, sem
þá var farið að nálgast form
dufts, var sett í 500 gramma
glerkrukkur. Blöðin em misjafn-
lega efnismikil og fylla ekki öll
jafnmargar kmkkur. Á hveija
krukku var límdur miði með upp-
lýsingum um verkið og innihald
krukkunnar. Samtals urðu
krukkurnar 96 og vinnustundir
við duftgerð 58,1 klst.“
Duftið er síðan skoðunarefni
út af fyrir sig; Lögbirtingarblað-
ið reynist létt og ljóst, karl-
rembublaðið dökkt og þungt, og
blað allra landsmanna afar
blandað og fyllir upp í fjórar
krukkur fyrir einstaka útgáfu-
daga. - Tilvísanirnar verksins (og
nafnsins) em íjölmargar og mis-
vísandi; þegar hreint saltið (nr.
7) - duft sem má borða - er sett
upp til samanburðar, verður
heildarmyndin enn skemmtilegri.
Hér er um að ræða vel unnin
verk ungra listakvenna, og verð-
ur fróðlegt að fylgjast með hvort
þær ná að fylgja þessum ágætu
upphafssporum sínum á lista-
brautinni eftir í framtíðinni.
Sýningu þeirra Ingu Svölu og
Olgu Bergmann í Gallerí einn
einn við Skólavörðustíg lýkur
miðvikudaginn 13. janúar.
Draumar og fjarlirif
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Ingvar Agnarsson: LÍFHEIM-
AR DRAUMANNA. 224 bls. Skák-
prent. 1992.
Ingvar Agnarsson hefur sent frá
sér alþýðlegt rit um stjörnufræði,
Leiðsögn til stjarnanna (1989),
ágæta bók. Nú kemur frá honum
annars konar rit sem einnig tengist
stjömufræði en hlýtur þó að teljast
huglægs eðlis. í stómm dráttum er
þar haldið fram kenningum Helga
Fjeturss um fjarhrif og drauma sem
höfundur styður með dæmum frá
eigin reynslu. Má vel gera sér í hug-
arlund að Ingvar hafí viljað styrkja
kenning sína með samantekt og út-
komú áðumefnds stjörnufræðirits,
sýna fram á að kenning sín sé reist
á traustari gmnni en hugarburði ein-
um saman og því leyfíst sér fremur
að láta hugann reika um þau svið
þar sem jafnframt verður stuðst við
tölur og mælingar. Þar að auki leit-
ast Ingvar við að tengja þetta tvennt
saman, telur ekkert »dulrænt nema
það eitt, sem enn er ekki skilið, það
eitt, sem enn hefur ekki tekist að
skilja náttúmfræðilegum skilningi«.
Um eðli og orsakir drauma hefur
margt verið skrifað. Á miðöldum og
lengi síðan var litið á drauma sem
fyrirboða, sbr. Laxdælu og fleiri
fomrit. Tuttugasta öldin hefur að
mestu hlýtt kenningum Freuds um
drauma og duldir. Kenningar Helga
Pjeturss styðjast við hvomgt ef rétt
er skilið en sækja skýringar til ann-
arrar áttar, það er að segja til sam-
bands við líf á öðmm hnöttum.
Þeim er þetta ritar er ókunnugt
um fjölda þeirra sem fylgir kenning-
um Helga Fjeturss. Hitt er ljóst að
í þeim hópi er eindreginn kjarni sem
stundar fræði þessi dyggilega. Þess
er getið að suma kafla bókarinnar
Ingvar Agnarsson
hafí höfundur lesið upp á fundum í
Félagi Nýalssinna.
Ingvar Agnarsson gerir sér ljóst
að torvelt muni að sannfæra alla um
kenningar Nýalssinna þar sem sönn-
unargögn verða ekki svo auðveldlega
lögð á borðið. En hann hafnar þeirri
vinnuaðferð að sanna fyrst en reyna
síðan, telur að hugboð geti allt eins
verið undanfari vísindalegrar rann-
sóknar sem síðan leiði til raunhæfrar
niðurstöðu.
Auðvitað skarast þessar kenning-
ar við vísindalegar getgátur, t.d. um
líf á öðmm stjömum (eða fylgihnött-
um stjama). Slík er stjörnumergðin
sem svífur um geiminn að telja verð-
ur sennilegt að líf kunni að kvikna
víðar en hér, jafnvel þótt það kunni
annars að vera sjaldgæft og tilviljun
háð.
Sá er þetta ritar ætlar sér ekki
þá dul að kveða upp neins konar dóm
um kenningar þessar. Hitt leynir sér
ekki að höfundur hefur lagt mikla
vinnu í bók sína. Og virðing sína
fyrir efninu tjáir hann með þvi að
vanda stíl sinn og málfar.
Norðan heiða
o g sunnan jökla
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
HÚNVETNINGUR. Ársrit Hún-
vetningafélagsins í Reykjavík
XVI. 145 bls. 1992.
SKAFTFELLINGUR. Þættir úr
Austur-Skaftafellssýslu. 243 bls.
Ritstj. Sigurður Björnsson. 8. árg.
Útg. Sýslunefnd Austur-Skafta-
fellssýslu. Höfn, 1992.
Húnvetningur er að þessu sinni
helgaður skógrækt í héraði. Birt em
ávörp og ræður þar að lútandi, einn-
ig þáttur eftir Bjöm Þ. Jóhannesson
sem nefnist Skógur og skógrækt í
Húnaþingi. Meðal annars efnis má
nefna þáttinn Hin þögla stétt eftir
Þórhildi Sveinsdóttur (nefnd Þórunn
í efnisyfírliti).
Þórhildur hverfur aftur til ársins
1930 en þá hleypti hún heimdrag-
anum og hélt til Reykjavíkur í þeim
vændum að ráðast þar í vist. Ekki
var hún ein um það. Sjaldnast var
um aðra vinnu að ræða fyrir ungar
stúlkur sem freistuðu gæfunnar í
höfuðstaðnum. En öll efnaheimili
héldu þá vinnukonu. Þórann lýsir
starfinu skilmerkilega svo langt sem
það nær en hefði mátt segja fleira
um húshald og heimilisbrag. í fyrst-
unni hlaut hún að dást að öllum fín-
heitunum. Sveitafólk bjó þá heldur
fátæklega og þótti kauðskt þegar
það spókaði sig á götum Reykjavík-
ur. Bókmenning þá, sem það hafði
gjaman aflað sér, bar það ekki utan
á sér. Því var síst að furða þó ungu
stúlkunni yxi í augum glansinn og
ríkidæmið á reykvísku heimili. »Mér
fannst ég aldrei hafa slíkt augum
litið,« segir Þórhildur. Morgun hvern
hófst vinnudagurinn klukkan sjö.
Fyrst var að kveikja upp. »Næst var
að laga te og færa hjónunum í rúm-
ið.« Skemmst er frá að segja að þama
mátti stúlkan svo þræla frá morgni
til kvölds við illt viðurværi og sýnu
verra atlæti. Leifamar, sem stundum
vom af skomum skammti, mátti hún
hirða eftir að borðhaldi var að fullu
lokið. Síst mátti vinnukonan hangsa
við eigin matmál. Af sjálfu leiddi að
hún varð að vera fljót að éta. Eigi
að síður taldi frúin sig verða að kasta
að henni þessari glósu: »Ég kann illa
við að sjá yður borða svona græðgis-
lega.« Þótt yfirvarpið væri að kenna
góða borðsiði hefur spamaðarsjón-
armiðið líkast til vegið þyngra í huga
frúarinnar. En matamíska hafði
löngum verið landlæg og taldist til
búhygginda. »Erfíðisvinna venst,«
segir Þórhildur. »En lítilsvirðingin,
sem var daglegt brauð, hana var
verra að þola.«
Frásögn Þórhildar, sem hefði mátt
vera bæði lengri og ýtarlegri, lýsir
vafalaust dæmigerðri stöðu vinnu-
konunnar á reykvísku heimili á ámn-
um milli stríða. Sambærilegar frá-
sagnir fyrr og síðar benda til þess.
Í þeim skilningi er þáttur hennar
mikils virði. Gleggra hefði samt ver-
ið ef hún hefði tilgreint stétt og stöðu
húsbænda sinna. Var heimilisfaðir-
inn embættismaður með háskóla-
menntun að baki? Eða virðulegur
kaupsýslumaður? Eða hafði hann
hagnast á prettum og braski eins og
margur borgarbúinn fyrr og síðar?
Var fólk þetta aðflutt eða bæjarbúar
að upprana?
Þórhildur segir vel frá. Þó vinnu-
konan væri þarna minnst metin hef-
ur hún líkast til verið öðmm fremri
að gáfum og atgervi í húsi þessu.
Og ýmsu hefði hún getað teflt fram
á móti hofmóði frúarinnar. Sennilegt
er að herra og frú hafí kosið þann
stjómmálaflokkinn sem langflestir
reykvískir borgarar fylktu sér þá um.
En svo vildi til að formaður hans var
bóndasonur norðan úr Húnavatns-
sýslu! Sama máli gegndi um ijómann
af læknastéttinni, en læknar nutu
mikillar virðingar meðal borgaranna
- vegna þess að þeir vom hátekju-
stétt! Ef frúin hefur leitað læknis er
eins líklegt að hún hafí hitt fyrir
bóndason úr héraði vinnukonunnar.
Þaðan vora ennfremur ýmsir oddvit-
ar menningarinnar sem frúin hefur
áreiðanlega virt nokkurs - ef þeir
bám nógu fínar og virðulegar nafn-
bætur! En Þórhildur getur þess ekki
að slíkur mannjöfnuður hafí komist
á dagskrá. Ef hún hefði imprað á
slíku hefði henni áreiðanlega verið
skipað að taka pokann sinn, og það
skjótlega.
Sagnfræðingar hafa á síðari ámm
skráð ýmislegt um lífshætti Reykvík-
inga á þriðja, en einkum þó á fjórða
áratugnum. Mest hefur það verið
byggt á hagskýrslum og samtíma
blaðafréttum; oft líka tengt pólitík
og stéttabaráttu, og þá samið út frá
tilteknum forsendum sem höfundar
hafa fyrirfram gefið sér. Þess háttar
fróðleikur segir ekki nema hálfa sög-
una ef ekkert er greint frá daglega
lífínu - því sem Þórhildur lýsir svo
glögglega.
Fljótlega eftir að breski herinn
steig á land buðust stúlkum ótal
önnur störf. Þar með lauk öld vinnu-
kvennanna í raun. Reynsla þeirra af
reykvískum efnaheimilum var ekki
slík að þeim þætti ástæða að dvelja
þar lengur en nauðsyn krafði.
Hljóðfæri og söngur í kirkjum
heitir svo annar athyglisverður þátt-
ur í þessum Húnvetningi, birtur 1912
í tímaritinu Tónlistin, höfundur Þor-
steinn Konráðsson, organisti á Ey-
jólfsstöðum í Vatnsdal. í inngangs-
orðum segir að greinin geymi »mik-
inn fróðleik um tónmennt í kirkjum
í Húnaþingi,« og er það vafalaust
rétt. Þarna er greint frá hljóðfæra-
eign sýslubúa og organistar nefndir.
Þá er og skýrt frá því hvar hver
hafði numið. Sjálfur hafði Þorsteinn
lært hjá Jónasi Helgasyni í Reykja-
vík auk fjögurra annarra sem hann
tilgreinir. Hins vegar er hvergi
minnst á Magnús Einarsson á Akur-
eyri sem kenndi mörgum að leika á
orgel upp úr aldamótum, Húnvetn-
ingum sem öðmm. Svo sýnist sem
höfundi hafí ekki verið kunnugt um
það. Þátt sinn virðist hann hafa
byggt á því sem honum hafði borist
til eyma fremur en á skipulegri at-
hugun því fyrirvarar em margir,
»mun hafa verið« og svo framvegis.
Löng er leið norðan úr Húnaþingi
austur í Skaftafellssýslu, enda em
hémð þessi harla ólík með hliðsjón
af landslagi og veðurfari. Margra
grasa kennir í Skaftfellingi að þessu
sinni. Þar em meðal annars rifjaðar
upp minningar úr seinni heimsstyij-
öldinni. Ferðasaga er eftir Unni Jóns-
dóttur, Sumarfrí 1965. Unnur, sem
lést fyrir þrem ámm, hefur kunnað
þá list að segja látlaust og notalega
frá hversdagslegum atvikum. Fróð-
legar em líka Sögur af Hellnaskerí
eftir Pál Imsland jarðfræðing. Þó
þátturinn heiti »sögur« er innihald
hans að mestu jarðfræðilegs eðlis.
En Páll beinir þarna sjónauka sínum
að skeri nokkm í Homafirði. Þangað
vom fyrrum sóttar hellur til húsa-
gerðar. Þar sem þetta var blindsker,
alltaf á kafi í sjó, mun verkið hafa
verið kalsamt í meira lagi. En upp
úr 1950 gerðust þau undur að
Hellnasker tók að skjóta upp kollin-
um á háfjöru. Síðan hefur það verið
að rísa úr sæ jafnt og þétt. En ris
Hellnaskers segir okkur aftur að
landið sé allt að hækka. Þó jarðskorp-
an sé hörð fyrir haka eða járnkall
er fjöðmn hennar slík að land rís og
hnígur eftir fargi því sem á hana er
lagt. Og Vatnajökull er ýmist að
stækka eða minnka. Ekki em þetta
ný vísindi, að sönnu. En fáa hefur
ef til vill grunað að land gæti risið
jafnhratt og raun ber vitni. Hversu
mikið á jöklana hleðst tengist svo
aftur loftslagsbreytingum. ísland er
sennilega viðkvæmara en nokkurt
annað á jörðu hér fyrir slíkum sveifl-
um. Lækkun á hitastigi um tvær til
þijár gráður mundi ekki skipta sköp-
um á Sikiley eða í Flórída. Hér mundi
slík breyting hins vegar boða komu
nýrrar ísaldar og endalok mannvistar
í landinu. Þótt Hellnasker tæki ekki
strax við sér á það ris sitt vafalaust
að þakka hlýskeiðinu mikla 1926-63.
Sigurður Björnsson er höfundur
þriggja þátta, auk formála. Öríaga-
vefur nefnist einn. Þar segir Sigurð-
ur frá gömlum munnmælum sem
honum vom hermd 1940. Þegar Sig-
urður fór síðar að grafast fyrir upp-
mna sögunnar samkvæmt rituðum
heimildum kom í ljós að munnmælin
vom á gildum rökum reist. Það voru
atburðir sem gerðust fyrir og um
aldamótin 1800 sem Öræfíngar
höfðu svo kirfilega geymt í minni.
Ef Sigurður hefði nú skráð þátt sinn
eftir sögusögninni einni saman hefðu
verið liðnar tvær aldir næstum milli
atburðar og skrásetningar. Fræði-
menn, sem deila um bókfestu og
sagnfestu, skyldu gefa gaum að því.
Hitt þarf ekki að tvila að sérstök
skilyrði verði að vera til að arfsagnir
varðveitist öldum saman eins og í
þessu dæmi.
Húnvetningur og Skaftfellingur
em ekki í tölu þeirra rita sem mesta
athygli vekja. Og ekki er allt stór-
merkilegt sem f þeim birtist. Sem
heild em rit þessi þó mun virðingar-
verðari en margt hvað sem meira er
hampað.
Fyrirlestur í Nýlistasafninu
íslensk myndlist í
alþjóðlegu samhengi
Halldór Björn Runólfsson, listfræðingur, heldur fyrirlestur í Nýlista-
safninu við Vatnsstíg, fimmtudaginn 14. janúar kl. 20.30. Halldór
Björn mun þar fjalla um stöðu íslenskrar myndlistar í alþjóðlegu
samhengi og núverandi mögnleika hennar á erlendum vettvangi, auk
þess sem hann veltir fyrir sér hugsanlegri þróun mála á næstu árum.
í fréttatilkynningu segir, að Hall- verið sýningastjóri Norrænu listam-
dór Bjöm hafi fylgst náið með þróun
myndlistar, íslenskrar og erlendrar,
haldið fjölda fyrirlestra hér heima
og erlendis og fjallað um myndlist
í blöðum, tímaritum, útvarpi og
sjónvarpi. Síðustu ár hefur hann
iðstöðvarinnar á Sveaborg í Hels-
inki.
I framhaldi af fyrirlestrinum mun
Halldór Bjöm svara spurningum
áheyrenda og tóm mun gefast til
umræðna.