Morgunblaðið - 29.01.1993, Blaðsíða 12

812

HIJGUR OG HÖND
List og hönnun
Bragi Asgeirsson
Rit Heimilisiðnaðarfélags ís-
lands, „Hugur og hönd“, kemur
að öllu jöfnu út í desember og
barst mér það í hendur í byrjun
janúar.
Þrátt fyrir að ekki komi út
nema eitt hefti á ári sætir furðu
hve erfiðlega gengur með útgáfu
blaðsins og einkum vegna þess
að hér er um merkilega fram-
kvæmd að ræða, er byggist á því
að viðhalda áhuga á þeim hluta
þjóðararfs okkar, er að handíðum
lýtur. Jafnan er staðið vel að út-
gáfunni og er það eitt af mínum
ánægjulegustu verkum ár hvert
'að fjalla um ritið.
Hér fer saman hagnýtur fróð-
leikur um heimilisiðnað og handíð-
ir hvers konar, auk þess sem ís-
lenzka ullin fær jafnan sinn skerf,
bæði sjálf vinnsla hennar sem
fatnaður og klæði ofin úr ullar-
bandi. Á seinni árum hefur svo
verið lögð meiri áhersla á að gera
skapandi mótun atvinnulista-
manna skil, og er t.d. kápa ritsins
í ár með nokkurs konar nýlista-
bragði.
Hér sker ritið sig allnokkuð úr
varðandi skylda útgáfustarfsemi
á hinum Norðurlöndunum, sem
tekur yfirleitt fyrir afmarkaðri
svið og ber það bæði vott um for-
dómaleysi og að ritnefndin hafi
víðari yfirsýn, ásamt því að hún
geri sér ljósari grein fyrir skyld-
leikanum hér á milli. Hugtökin
föndur og handíðir eru ekki ein-
angruð fyrirbæri, en geta markað
grunn að rismikilli list og skulu
því ekki vanmetin. Dæmin sýna
líka að atkvæðamiklir núlista-
menn úti í heimi hafa ekki síður
leitað til þjóðlegs arfs á þessum
sviðum en t.d. tónsmiðir til þjóð-
laga. Fanga skal þannig ekki síð-
ur leita innávið en útávið, en hér
er það hin þroskaða kennd sem
ræður framúrskarandi árangri.
Mönnum er löngu orðið Ijóst
að það sem hendur íslenzkra al-
þýðukvenna spunnu og mótuðu,
ásamt því sem heldri konur saum-
uðu út, átti drjúgan þátt í því að
varðveita listneistann í íslending-
um á myrkasta skeiði í sögu þjóð-
arinnar.
Efni ritsins í ár er mjög áhuga-
vert og skarar bæði nútíð og for-
tíð. Þannig segir Áslaug Sverris-
dóttir í upphafsgrein frá merki-
legu og lofsverðu framtaki nokk-
urra kvenna í Þingborg, sem er
níu kílómetra frá bæjarmörkum
Selfoss. Fyrrum barnaskóli og
samkomuhús hefur orðið vett-
vangur smáiðnaðar í kringum ull,
ásamt ýmsum rannsóknum á
möguleikum hennar. Hugarflugið
er svo óspart notað við hönnun-
ina, t.d. eru tölur á peysurnar
stundum úr ýsubeini eða tré.
Mjór er mikils vísir og þannig
fara menn einmitt að áður en
þeir fjöldaframleiða vörurnar, því
að það er nokkur vegur frá fijálsri
hönnun til iðnhönnunar og þessu
tvennu ber ekki að rugla saman.
Var t.d. sérsýning á þessu ferli á
listiðnaðarsafninu í Kaupmanna-
hfön, er mig bar að garði í desem-
ber sl.
í næstu grein spjallar Oddný
E. Magnúsdóttir við Bóthildi
Benediktsdóttur frá Arnarvatni (f.
1906), en hún og systir hennar,
Sigurbjörg, voru merktar hann-
yrðakonur, er fengust m.a. við lit-
un ullar með mosa, sortuiyngi og
HUGUR 06 HÖHD
beitilyngi. Að mínu viti geta slíkar
tilraunir og hagnýting þeirra haft
þýðingu til útslita um framtíð ís-
lenzks ullariðnaðar, en því miður
hefur skilningurinn á því ekki
verið nægilegur til þess.
Rúna Gísladóttir fjallar
þarnæst um margræðan brúðu-
heim Sigríðar Kjaran, en hún
klæðir brúður sínar á þjóðlegan
hátt, og Kristrún Matthíasdóttir
frá Fossi, Hrunamannahreppi,
segir sitt af hveiju um hversdags-
klæðnað kvenna fyrir 80-100
árum. Þar kemur m.a. fram að
um og fyrir aldamót gengu eldri
konur buxnalausar, og þegar þær
komust svo í gagnið voru þær
gjarnan opnar, þ.e. í þeim var
ekkert spjald, svokölluð ganhöld.
Hins vegar var siðprýðinni bjarg-
að með því að brækurnar náðu
vel niður fyrir hné klauf á báðum
hliðum, strengur á fram- og aftur-
stykki og hneppt báðum megin
til hliðanna.
Þá ræðir Þórir Sigurðsson við
eldsmiðinn Hafstein Guðmunds-
son, en það var og er mjög sjón-
ræn lifun að fylgjast með slíkum
og störfum, er járnið glóðhitnaði
í aflinum og smiðurinn mótaði og
sveigði járnið að vild á steðjanum.
Gréta Pálsdóttir segir frá Lenu
Zachariassen, sem flutti til Norð-
urlands frá Tönsberg í Noregi
fyrir 10 árum og réð sig í kaupa-
vinnu, en er nú húsfreyja í Dæli
í Skíðadal. Hún er nú nafnkennd
norðan heiða meðal áhugafóls um
ullarvinnu, en hún vefur einnig
úr refahári, mannshári, búkhári
af hesti, geitarull, kanínufiðu,
kattarhári og hrosshári. Hannar
að auk skartgripi úr hrosshári og
silfurvír. Gréta E. Pálsdóttir segir
frá Snæbjörgu Qlafsdóttur frá
Vindheimum í Tálknafirði, en hún
hannar skó úr roði, og Sigríður
Halldórsdóttir fjallar um lopa-
leista og lopavettlinga.
Rúna Gísladóttir fjallar um einn
efnilegasta mótunarlistamann
okkar, Guðjón Ketilsson, sem
vinnur aðallega í tré og þá oftast
reyni eða birki, og fylgja grein-
inni margar litmyndir, er opinbera
þá sterku og sértæku formkennd
sem listamaðurinn býr yfir.
Loks fjallar Þórir Sigurðsson
um rakubrennslu leirmuna, en
aðferðin hefur verið notuð öldum
saman í Japan. Segir frá munum
Elínar Guðmundsdóttur í Hafnar-
firði. Þórir hermir svo einnig frá
Finnlaugi Þorvaldssyni, sem vinn-
ur í því sem nefna má ekta heimil-
isiðnað og er með verkstæði í bíl-
skúr í Breiðholtinu.
í ritinu eru svo fastir liðir, svo
sem uppskriftir og sagt er frá
Norrænu heimilisiðnaðarþingi, er
haldið var í Reykjavík á sl. sumri.
Af framanskráðu má ráða hve
fjölbreytt ritið er og það á erindi
til allra, sem áhuga hafa á þjóð-
legri geymd sem nútímalegri
hugsun á vettvangi heimilisiðnað-
ar, handíða og skapandi hönnun-
ar.
Leikfélag Kópavogs
Otto nas-
hyrningur
frumsýndur
LEIKFÉLAG Kópavogs frum-
sýnir Otto nashyrning eftir sögu
danska rithöfundarins Ole Lund
Kirkegaard í leikgerð Harðar
Sigurðarsonar á laugardaginn
30. janúar kl. 14.30 og 17.00 í
Félagsheimili Kóppavogs. Þór-
unn Magnea Magnúsdóttir leik-
stýrir, Jósep Gíslason samdi lög
við söngtexta Harðar, Arnar
Alexandersson og Sigurður
Grétar Gunnarsson hönnuðu
leikmynd og búninga.
Otto nashyrningur er fjórða
verkið sem Leikfélag Kópavogs
setur upp eftir Ole Lund Kirkega-
ard, hin eru barnaleikritin Gúmmi-
Tarzan, Fróði og allir hinir grisl-
ingarnir og Virgill litli. Otto nas-
hymingur
fjallar um
samnefndan
nashyrning
sem tveir
drengir
teikna á vegg
en öðlast
skyndilega
líf, öllum að óvörum. Otto er afar
vinanleg skepna, en það breytir
hins vegar ekki því að hann getur
ekki búið á þriðju hæð í fjölbýlis-
húsi, sérstaklega þar sem gæludýr
eru illa séð.
Helstu hlutverk skipa Leifur
Arnar Gunnarsson, ívar Guð-
mundsson, Ágúst Kristmannsson,
Skúli Rúnar Hilmarsson, Silvía
B. Gústafsdóttir, Einar Þór Samú-
elsson og Jóhanna Pálsdóttir. Sýn-
ingar fara fram í Félagsheimili
Kópavogs.
Saga Húsmæðra-
skóla Reykjavíkur
Bækur
Sigríður Kristjánsdóttir
Á síðasta ári kom út Saga Hús
mæðraskóla Reykjavíkur í 50 ár,
hið fallegasta rit og myndarlega
úr garði gert. Bókin skiptist í 10
kafla, og auk þess eru í henni marg-
ar myndir og skrár yfir nemendur
gang að æðri framhaldsskólum.
Fram að þeim tíma urðu þær að
láta sér nægja þá fáu kvennaskóla
sem á fót komust á síðari hluta 19.
aldar, en þar voru þá kenndar bók-
legar greinár og handavinna.
Svo einkennilega vildi til að hús-
mæðraskólar voru risnir í mörgum
héruðum landsins um 1930, og þá
harðnar sú barátta sem heyja þurfti
Hússljórnarskóli Reykjavíkur.
Morgunblaðið/Júlíus
skólans á þessum árum, skóla-
stjóra, kennara, stundakennara og
skólanefnd. Einnig er fjallað um
margvíslega starfsemi skólans,
námstilhögun og fyrirkomulag
kennslunnar.
Ung stúlka í sagnfræðinámi við
Háskóla íslands, Eyrún Ingadóttir,
tók sér þetta verkefni til BA-prófs,
og virðist ágætlega hafa til tekist.
Núverandi formaður skólanefndar,
Jóna I. Guðmundsdóttir, og kennar-
ar skólans hafa einnig lagt lið við
útgáfu bókarinnar.
I fyrsta kapítula er lauslega rak-
in baráttusaga og upphaf skipulegr-
ar húsmæðrafræðslu í landinu. Það
voru djarfar konur og viljasterkar
sem stóðu í broddi fylkingar og
ruddu hina ógreiðu braut. Barátta
þeirra tók mörg ár, áður en skólinn
á Sólvallagötu 12 gat tekið til starfa
í ársbyijun 1942. Þetta er merkileg
saga. Um hana má einnig lesa í
Afmælisriti Kvenfélagasambands
íslands, Margar hlýjar hendur, sem
kom út 1982, og í Sögu Bandalags
kvenna í Reykjavík (1983), báðar
skrifaðar af Sigríði Thorlacius, en
Bandalagið átti dijúgan þátt í því
að skólinn komst á fót og stóð löng-
um vörð um hann. í hinni nýju sögu
Húsmæðraskóla Reykjavíkur er
vitnað í báðar þessar bækur og í
margar aðrar heimildir, prentaðar
og óprentaðar, sem fróðlegt er fyr-
ir áhugamenn að kynna sér. Ekki
er það fyrr en nokkuð er komið
fram yfir aldamót að konur fá að-
til að koma upp husmæðraskóla í
höfuðstaðnum. Þar lögðu vissulega
margar dugmiklar konur hönd á
plóginn, en þó mun Ragnhildur
Pétursdóttir hafa átt drýgstan hlut.
Saga Húsmæðraskóla Reykjavíkur
segir frá þessum málum í skýrum
dráttum, og framsetning er ljós og
læsileg. Fyrir þá sem vilja kynna
sér og fræðast um þennan þátt í
menningarsögu Reykjavíkur er bar-
áttusagan merkilegur lestur. Erfitt
er fyrir ungt fólk nú á dögum að
gera sér grein fyrir þeim miklu þjóð-
félagsbreytingum sem urðu hér á
landi á fyrri hluta þessarar aldar.
Nú þykir það sjálfsagt að allir eigi
kost á skólagöngu, og hægt sé að
velja hvað sem menn helst vilja
læra og möguleikar til náms komi
fyrirhafnarlítið á móti þeim. En
öðruvísi var áður fyrr, á dögum
mæðra okkar og formæðra. Það
þóttu þá mikil fríðindi er ungar
stúlkur áttu kost á að ganga í
kvennaskóla eða húsmæðraskóla
eða sækja námskeið í heimilisfræð-
um.
I öðrum kafla bókarinnar er sögð
forsaga að stofnun Húsmæðraskóla
Reykjavíkur, og segir þar frá nám-
skeiðum og fyrsta húsmæðraskó-
lanum í höfuðstaðnum. Eins og
margir vita var það dugnaðarkonan
Elín Briem sem stofnaði fyrsta skól-
ann 1897 í húsi iðnaðarmanna við
Lækjargötu. Hún hafði áður komið
við sögu fyrsta kvennaskólans sem
stofnaður var á Hjaltastöðum í
Skagafirði, en fluttist síðan að Ytri-
Ey og loks að Blönduósi. Elín er
einnig kunn fyrir að semja bókina
Kvennafræðarann, sem kom út árið
1899 og var handbók margra hús-
mæðra allt fram á okkar daga.
Þriðji kafli bókarinnar segir svo
nánar frá aðdraganda og stofnun
Húsmæðraskóla Reykjavíkur,
fundahöldum, nefndarstörfum og
ályktunum sem um málið voru gerð-
ar. Merkilegt ávarp er birt á bls.
28, þar sem margar kunnar konur
og nokkrir karlar skrifa undir
áskorun um söfnun til að koma
skólanum á fót. Um áramótin
1940-41 hafa nægilegur stuðningur
fengist frá ríki og bæ til að fram-
kvæmdanefndin gæti hafist handa
um leit að húsnæði og skólastjóra.
Skólinn tók svo til starfa í byijun
árs 1942. Það mun hafa þótt mik-
ill fengur að fá hina vel menntuðu
konu Huldu Á. Stefánsdóttur til að
veita skólanum forstöðu í fyrstu.
Síðan hefur hver ágætis forstöðu-
kona tekið við af annarri. Þegar
Hulda hætti skólastjórn árið 1953
tók Katrín Helgadóttir við, en hún
hafði verið kennari við skólann frá
1949. Katrín var skólastjóri við
góðan orðstír meir en tuttugu ár,
frá 1953-74, en þá tók Jakobína
Guðmundsdóttir við skólastjórninni.
í seinni köflum bókarinnar má
síðan lesa nánar um allt skólastarf-
ið og tilhögun námsins. Frá upp-
hafi var skólanum skipt í tvær deild-
ir, heimavistardeild og dagskóla,
þar sem nemendur bjuggu úti í bæ.
Aðsókn var stax miklu meiri en
hægt var að anna, og hélst það
næstu 30 árin. Góðar og fræðandi
myndir af nemendum skólans við
störf sín og nám ásamt ítarlegum
lýsingum á stundaskrá og kennslu
sýna lesanda hversu traust og
gagnleg stofnun þetta hefur verið
öll þessi ár. Enginn vafi er á því,
að margar mikilvægar og nytsamar
greinar voru kenndar í hússtjórnar-
skólum, og að innan veggja þeirra
ríkti heilbrigt menningarumhverfi,
sm hollt var hverri ungri stúlku að
kynnast til undirbúnings því mikil-
væga starfí sem fram fer á hvejru
góðu heimili í landinu.
Eftir því sem stúlkum hafa gefist
betri færi til náms í hinum almennu
framhaldsskólum og möguleikar til
atvinnu fyrir konur hafa orðið fjöl-
breyttari á síðustu áratugum, hefur
dregið mjög úr aðsókn að hús-
mæðraskólum. Svo fór einnig um
Húsmæðraskóla Reykjavíkur. En
reynt hefur verið að laga starfs-
háttu skólans að breyttum aðstæð-
um. 7. og 8. kafli bókarinnar greina
frá þáttaskilum í starfí og nýju
skipulagi, eftir að lögum um hús-
mæðraskóla var breytt 1975. Þá
varð skólinn ríkisrekinn og nafni
hans breytt, og heitir hann síðan
Hússtjórnarskóli Reykjavíkur. Upp
frá því byggðist kennslan á styttri
og lengri námskeiðum, þar sem það
virtist hæfa betur breyttum þjóðfé-
lagsháttum. Kom það í hlut Jakob-
ínu, sem þá var skólastjóri, að móta
þessa nýbreytni í starfi skólans, og
virðist hún hafa heppnast vel. Hin
síðustu ár hefur svo Ingibjörg Þór-
arinsdóttir verið skólastjóri. Skólinn
hefur nú lagað sig að hinu nýja
skipulagi, og má segja að starfsem-
in sé aftur í fullum gangi. Margvís-
leg verkefni eru tekin fyrir á þess-
um námskeiðum, og fjöldi nemenda
er mikill. Námskeiðin sækja bæði
karlar og konur, ungir og fullorðn-
ir, og stundum koma ýmsir sam-
stæðir hópar. Ingibjörg skólastjóri
ritar formála að þessu afmælisriti
og segir þar, að sú fræðsla sem
veitt er í hússtjórnarskólum megi
aldrei falla niður, hún sé jafn brýn
í dag og hún var fyrir 50 árum.
Eins og áður er að vikið er frá-
gangur og útlit þessarar bókar að
flestu leyti prýðilegt. Gamall rósa-
bekkur skreytir kjölinn og hið fal-
lega merki skólans kápuna. Prent-
villur trufla lesturinn minna en í
mörgum öðrum bókum nú á dögum,
enda þótt fáeinar hafi slæðst inn.
Ekki hefi ég kannað nákvæmlega
nemendaskrá og myndatexta, en
þó hafa fundist nokkrar missagnir,
og hluta vantar af höfnurn undir
mynd á bls. 154. Meinleg villa hef-
ur orðið í skrá um skólanefndarkon-
ur, þar sem talið er að ein hafí átt
sæti í nefndinni ári eftir að hún er
dáin og önnur talin fædd nær tutt-
ugu árum eftir að hún dó, en átti
þó sæti í skólanefndinni í fímm ár.
Eftir lestur þessarar bókar situr
í huga manns mynd af hinum dug-
miklu forvígiskonum sem háðu bar-
áttu fyrir hugsjónum sínum og unnu
sigur, mynd af merku skólastarfi,
af forstöðukonum og kennurum
sem störfuðu af ósérplægni með
velferð nemenda sinna í huga án
þess að telja vinnustundimar, og
mynd af ungum stúlkum fullum af
áhuga og vilja til að nema og starfa
til undirbúnings því hlutverki sínu
að búa uppvaxandi kynslóðum sem
best þroskaskilyrði. Gott væri að
slíkur andi ríkti í sem flestum skólum
og öðmm menntastofnunum um
ókomin ár.