Morgunblaðið - 29.01.1993, Blaðsíða 25

24
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. JANÚAR 1992
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. JANÚAR 1992
Útgefandi Árvakur h.f., Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórnarfulltrúi Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal- stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 110 kr. eintakið.
Kerfisbreyting
í ríkisrekstri
Ríkisstjóm Sjálfstæðisflokks
og Alþýðuflokks hefur ein-
sett sér að láta af þeirri óráðsíu
í ríkisfjármálum sem verið hefur
við lýði um árabil og lýsir sér í
miklum halla ríkissjóðs og skulda-
söfnun innanlands og utan. Þegar
hefur náðst árangur í þessum efn-
um, en hann er enn langt frá því
að vera fullnægjandi, sem m.a.
sést af því að fjárlög ársins voru
afgreidd með 6,2 milljarða halla,
svo og er lánsíjárþörf ríkisins.enn
mikil. Ekki voru liðnar nema þijár
vikur frá því að Qárlögin tóku
gildi, að Friðrik Sophusson fjár-
málaráðherra skýrði frá því að
þegar stefni í að halli ríkissjóðs
verði a.m.k. milljarði meiri en þau
gera ráð fyrir. Nefndi hann sér-
staklega aukin fjárútlát til at-
vinnuleysisbóta og að horfíð var
frá 400 milljóna króna lækkun á
endurgreiðslu virðisaukaskatts
vegna íbúðaviðhalds.
Við ramman reip er að draga
í stjóm ríkisfjármála, því hvers
kyns hagsmunahópar mótmæla
hástöfum þegar reynt er að ná
fram spamaði og minnka umsvif
ríkisbáknsins. Sífelldar kröfur em
gerðar um aukin ríkisafskipti og
aukna þjónustu kostaða af al-
mannafé. Um þessar mundir em
uppi háværar kröfur um að mæta
auknu atvinnuleysi og bæta kjör
launþega með auknum lántökum
erlendis. Samt blasir við að erlend-
ar skuldir þjóðarbúsins námu 227
þúsund milljónum um síðustu ára-
mót og skuldabyrðin verður komin
upp í 60% af landsframleiðslu í
árslok.
Augljóst er að snúa verður af
þessari braut hallareksturs og
skuldasöfnunar. En hvað er til
ráða? Það ætlar allt vitlaust að
verða í þjóðfélaginu þegar ríkis-
stjómin grípur til aðhaldsaðgerða,
en það er einmitt það sem heimil-
in gera þegar tekjur minnka og
greiðslubyrðin verður of þung.
Dregið er úr neyzlu og eyðslu og
sparað. Vandinn er ekki leystur
með auknum lántökum og meiri
greiðslubyrði. Þetta ætti að vera
öllum auðskilið, en þjóðfélagsum-
ræðan snýst um þveröfuga leið.
Ríkisstjómin og stjórnarflokk-
amir mega ekki láta hrekja sig
af leið í viðleitninni við að mæta
síminnkandi þjóðartekjum með
niðurskurði og spamaði. Of mikið
er í húfí fyrir þjóðina alla. Þótt
aðgerðir hennar hafí skilað
árangri er hann ekki nægjanleg-
ur. Tregðulögmálið virðist ríkja í
ríkisbúskapnum. Þótt takist að
spara á einu sviði þá aukast út-
gjöldin á öðru. Leita þarf nýrra
leiða og þá kemur til greina kerfís-
breyting í starfsemi ríkisins. í því
sambandi má benda á ummæli
fjármálaráðherra í viðtali við
Morgunblaðið, sem birtist nokkru
fyrir jól. Þar sagði hann m.a.:
„Báknið hefur tilhneigingu til
að öðlast eilíft líf. Mér sýnist þetta
oftast gerast þannig að einhver
stofnun eða sjóður er settur á
laggimar til þess að vinna ákveð-
ið verk. Síðan er því lokið og ann-
að umhverfí blasir við, en þá fer
heilt kerfí í gang við að breyta
markmiðum þessarar stofnunar
til þess að hún fái að lifa í stað
þess einfaldlega að leggja hana
niður þar sem verkefni hennar er
lokið. Ég held að við þurfum að
losa okkur út úr þessum stofnana-
læga hugsunarhætti og líta heldur
á starfsemi ríkisins sem verkefni
en stofnanir.“
Þessi ummæli fjármálaráðherra
sýna að full ástæða er til að endur-
skoða alla starfsemi ríkisins og
stofnana þess. Þær voru margar
hverjar settar á fót fyrir áratugum
til að leysa verkefni síns tíma, en
þjóðélagið hefur gerbreytzt og
aðstæður allt aðrar nú. Hafa allar
þessar stofnanir hlutverki að
gegna enn í dag? Eru þær nauð-
synlegar? Má leggja þær niður eða
sameina öðmm?
Tveir oddvitar sjálfstæðis-
manna í sveitarstjórnum, Bene-
dikt Sveinsson, Garðabæ, og
Gunnar Birgisson, Kópavogi, hafa
vakið máls á kerfísbreytingum til
að auka hagkvæmni í opinberum
rekstri. Þeir hafa bent á að færsla
verkefna frá ríki til sveitarfélaga
geti stuðlað að því. Benedikt
Sveinsson segir m.a. um þetta:
„Sveitarstjómimar standa svo
miklu nær kjósendum og það bein-
línis blasir við kjósendum hvort
sveitarstjómin hefur staðið sig eða
ekki. Þetta aðhald veitir núver-
andi kosningafyrirkomulag og
kjördæmaskipan ekki á lands-
vísu.“
Gunnar Birgisson segir m.a.:
„Ríkið hefur sýnt sig að því að
geta ekki sparað fyrir sjálft sig.
Það eru svo margar ríkisstjómir
búnar að spreyta sig á þessu sama
dæmi að fullreynt er. Ríkið er ein-
faldlega of stór eining til þess að
geta náð þeirri yfírsýn sem til
þarf. Eina færa leiðin virðist því
vera aukin valddreifíng. Það verð-
ur að færa stjómun fjármunanna
nær fólkinu sem greiðir þá.“
Sveitarstjómarmennimir tveir
nefna að sveitarfélögin geti sem
bezt yfirtekið frá ríkinu verkefni
á sviði skólamála, heilbrigðismála,
félagsmála, löggæzlu og vega- og
hafnarmála. Kerfísbreyting sem
þessi getur verið mikilvæg í end-
urskoðun á ríkisrekstrinum, en
hún er m.a. til athugunar við
stjómarskiptin í Bandaríkjunum
sem leið til að draga úr gífurlegum
halla ríkissjóðs þar í Iandi.
Ríkisstjómin má hugleiða það
að skipa nefnd stjómarþingmanna
til að endurskoða allan rekstur
ríkisins, stofnana þess og fyrir-
tækja með þá hugsun í veganesti
sem felst í gamalkunnu vígorði:
„Báknið burt!“
Vaxtamálin
eftir Val Valsson
Að undanförnu hafa landsmenn
fjallað um vexti á hefðbundinn hátt.
Aukin verðbólga um sinn veldur
hækkun nafnvaxta. Raunvextir í
landinu hafa einnig hækkað að und-
anfömu. Þessi staða, sem oft hefur
komið upp áður, leiðir af sér deilur,
þar sem hver fer með sitt hlutverk.
Forystumenn á vinnumarkaði og
stjómmálamenn deila á banka og
sparisjóði fyrir að hækka lánskostn-
að í atvinnurekstri og á heimilum
að óþörfu eða að minnsta kosti óþarf-
lega mikið. Daginn eftir koma fram
á sjónarsviðið þeir sem gæta þurfa
hagsmuna hinum megin borðs, t.d.
fulltrúar fjármála ríkisins og lífeyris-
sjóða. Stundum eru þetta sömu
mennirnir og sáu hlutina frá allt
öðru sjónarhomi daginn áður. í und-
anfarinni umræðu má segja að allir
aðalleikararnir hafí farið með gamal-
kunnug hlutverk sín á þann hátt sem
landsmenn eiga að venjast og búast
við.
Því miður virðist umræða af þessu
tagi breyta litlu. Höfuðáhersla er
lögð á afleiðingar og einstakar
ákvarðanir. Ástæður vandans
gleymast. Að öðru jöfnu má gera ráð
fyrir að svona deilur verði endurtekn-
ar í næstu framtíð með reglubundnu
millibili, engum til gagns. Því þykir
mér tímabært að spyija hvort ekki
megi setja þessar deilur niður. Er
ekki unnt með víðtækum viðræðum
allra hagsmunaaðila að freista þess
að ná sæmilegum friði í landinu um
vaxtamálin?
Vextir eru ekki einkamál bank-
anna, heldur ekki einkamál aðila
vinnumarkaðarins eða stjórnmála-
manna. Vextir í landinu eru sameig-
inlegt mál allra, því þeir snerta alla
landsmenn beint eða óbeint. Þess
vegna verða vextir ævinlega til um-
ræðu. En þannig vill til, að flestir
þeir sem opinberlega láta þessi mál
til sín taka, sitja oftast báðum meg-
in borðs og eiga því að hafa góðan
skilning á öllum sjónarmiðum. Bank-
amir lifa bæði á innlánum og útlán-
um. Hvorir tveggja eru þeim jafn
mikilvægir, innstæðueigendur og
lántakendur. Því verða þeir að gæta
hagsmuna beggja. Forystumenn á
vinnumarkaði, bæði fulltrúar at-
vinnurekenda og launþega, verða
einnig að líta á málin frá báðum
hliðum. Launþegar eru mikilvægir
lántakendur og því er lánskostnaður
þeim ofarlega í huga. En launþegar
eru einnig mikilvægasti og stærsti
hópur sparifjáreigenda. Sennilega
eiga einstaklingar um % hluta inn-
lána í bönkum. Þetta verða forystu-
menn launþega að hafa í huga.
Vissulega er atvinnulífið stór lántak-
andi í landinu og fíármagnskostnað-
ur oft umtalsverður útgjaldaliður. Á
hinn bóginn eru það hagsmunir at-
vinnufyrirtækja að innlendur sparn-
aður sé mikill, því í hann er lánsféð
sótt. Loks má einnig benda á að ríkis-
stjórnir á hveijum tíma verða að
huga að hvom tveggja samtímis, að
raunvextir séu lágir, svo atvinnulíf
og hagvöxtur blómgist, svo og að
innlendur sparnaður sé mikill til að
draga úr skuldasöfnun erlendis.
Þannig eru hagsmunirnir sam-
tvinnaðir. Og vegna þess að allir
aðilar málsins eiga að þekkja og
skilja sjónarmiðin beggja vegna
borðs, er ástæða að ætla að forsend-
ur séu fyrir því, að ná megi þokkaleg-
um friði um vaxtamálin. Þótt vextir
verði að sjálfsögðu til umræðu áfram
á pólitískum vettvangi og í fjölmiðl-
um ætti að minnsta kosti sæmileg
sátt að vera um mikilvægustu
markmiðin í vaxtamálum og leikregl-
umar á markaðnum.
Að mínu mati 'eru mikilvægustu
verkefnin í vaxtamálum í bráð og
lengd þessi: Að lækka raunvexti, að
minnka þörf fyrir verðtryggingu, að
skapa eðlilegar forsendur fyrir
hömlulausum ijármagnsflutningum
til og frá landinu, að tryggja verð-
bréfamarkað í sessi, bæði á lang-
tíma- og skammtímafíármagni og
að skapa Seðlabankanum eðlilegt
hlutverk í vaxtamálum landsmanna.
Ýmis fleiri verkefni má nefna, þar á
meðal að draga úr ýmsum kerfíslæg-
um vanda, en hér á eftir verður drep-
ið á nokkra þessara þátta.
Raunvextir
Á sögulegan mælikvarða eru
raunvextir nú háir á íslandi og hafa
verið það undanfarin ár. Á árinu
1992 var ávöxtun spariskírteina og
húsbréfa á Verðbréfaþingi 7-8%. I
desember tölublaði SAL-frétta kem-
ur fram að á árunum 1986-1991 var
raunávöxtun SAL-lífeyrissjóðanna
6,6% að meðaltali og er þá miðað
við vexti umfram hækkun lánskjara-
vísitölunnar og að frádregnum
kostnaði við rekstur sjóðanna. Sé
tillit tekið til hans, má ætla að allt
þetta 6 ára tímabil hafi raunávöxtun
sjóðanna af fjárfestingum þeirra,
sem eru nær eingöngu verðbréf
ýmiss konar, verið 7,1-7,6%.
Samkeppnin á fjármagnsmark-
aðnum snýst fyrst og fremst um
spariféð. Ávöxtun á verðbréfamark-
aði er ávöxtun á sparifé. Allir aðrir
telja sig þurfa að taka mið af þróun
verðbréfamarkaðarins. Bankar
keppast nú við að auglýsa 7% vexti
á verðtryggðum innlánsreikningum.
Útlánsvextir geta eðli málsins
samkvæmt ekki verið lægri en inn-
lánsvextir. Útilokað er að það geti
borgað sig að taka lán til að kaupa
verðbréf. Lægstu útlánsvextir eru
því nú um og yfir 8% á verðtryggðum
lánum.
Af umræðunni hér á landi að
dæma mætti ætla að tiltölulega háir
raunvextir séu ávallt böl. Svo er
ekki. Raunvextir setja atvinnurekstri
og fíárfestingum arðsemiskröfur og
í þeim felst oft nauðsynlegur agi.
Raunvextir efla einnig að öðru jöfnu
vilja til sparnaðar.
En við_ núverandi efnahagsað-
stæður á íslandi væri þó afar æski-
legt að raunvextir lækkuðu. Lægri
raunvextir gætu hvatt fyrirtæki til
nýrra fjárfestinga. Lægri raunvextir
lækkuðu útgjöld fyrirtækja og heim-
ila. Lægri raunvextir minnkuðu af-
skriftir lána í bönkum og sparisjóð-
um og gæfu því færi á minni vaxta-
mun inn- og útlána. Flest mælir því
með lækkandi raunvöxtum. En því
miður eru fá merki þess að raunvext-
ir í landinu lækki svo nokkru nemi
á næstunni. Að óbreyttu má ætla
að ávöxtun á Verðbréfaþingi verði á
þessu ári að meðaltali vel yfír 7%.
Helstu lántakendur á ljármagns-
markaði síðustu ár eru heimilin og
hið opinbera. Að undanförnu hefur
eftirspurn frá heimilum farið minnk-
andi. Eftir stendur þá hið opinbera.
Öllum ætti að vera ljóst að hlutur
þess í háum raunvöxtum er stærst-
ur. Á samdráttartíma er eðlilegt að
skoða hvort ekki sé mögulegt að ein-
hver hluti lánsijárþarfa hins opin-
bera, sem fjármagnaður hefur verið
innanlands að undanfömu, verði
leystur með erlendum Iántökum.
Hætta á verðbólgu af þeim sökum
er nú með minnsta móti. Á hitt verð-
ur þó að líta, að ísland er skuldsett
land og sennilega er nú lítið svifrúm
á erlendum lánamörkuðum til að
taka við nýjum lánsbeiðnum frá ís-
landi. Þess vegna er raunhæfasta
leiðin sú að draga úr hallarekstri
ríkisins og þar með þörfínni fyrir
lántökum þess.
Auk þessa er æskilegt að endur-
skoða ýmsa kerfíslæga þætti sem
kunna að valda hærri raunvöxtum
en ella. Sennilega er ekki alltaf nógu
gott samræmi milli verðbréfaútgáfu
ríkisins og þarfa stórra stofnanaljár-
festa, eins og lífeyrissjóða. Þetta lýt-
ur bæði að tímasetningum útboða
og kjömm þeirra. Smásölustarfsemi
fjármálaráðuneytisins er ekki til bóta
og ætti að leggjast af. Reglur um
bindiskyldu og lausaljárskyldu eru
arfur frá þenslutímum. Ástæða er
til að endurmeta áhrif og þýðingu
þeirra í ljósi breyttra efnahagslegra
aðstæðna. Bann við samráði innláns-
stofnana um vexti hefur án efa leitt
til þess að þeim gengur erfiðlega að
lagfæra ýmsar skekkjur í vaxtakerf-
inu, þar sem óeðlilega mikill munur
er á milli vaxta einstakra innláns-
forma. Sama á við um einstök útláns-
form.
í þröngri efnahagslegri stöðu eru
engin töfralyf til að lækka raunvexti
umtalsvert. En til lengri tíma Iitið
er mikilvægt að flestum sé ljóst, að
7-8% raunvextir á áhættulausum
innlánsreikningum eða áhættulitlum
verðbréfum eru hærri vextir en at-
vinnulífið getur keppt við. Því verða
sparifjáreigendur að sætta sig við
lægri ávöxtun. Lántakendur verða
og að skilja að neikvæðir raunvextir
eru skammgóður vermir því þeir
leiða til hruns í sparnaðarvilja fólks
og þar með uppsprettu lánsfjárins.
Því verður á hveijum tíma að finna
þann milljveg sem báðir aðilar sætta
sig við. Í núverandi stöðu þarf að
vera svigrúm til einhverrar lækkunar
raunvaxta, en sparifjáreigendur
verða jafnframt að hafa trú á því
að ekki verði horft til fyrri tíma þeg-
ar þeir voru hlunnfarnir árum saman.
Verðtrygg’ing'
Núverandi og fyrrverandi ríkis-
stjórn lýstu því báðar yfír að í byijun
þessa árs yrði reglum um verðtrygg-
ingu breytt. Þær yrðu hér eftir samn-
ingsatriði hvers og eins. Eitthvað
stendur á framkvæmdinni.
Á því leikur enginn vafí að verð-
tryggingin sem innleidd var með
Ólafslögum 1979 kom í veg fyrir
algjört hrun f sparnaði landsmanna.
Eftir áratug sem einkenndist af verð-
bólgu og neikvæðum raunvöxtum
var sparifjáreigendum með verð-
tryggingu tryggt nokkuð öryggi og
sparnaður tók að aukast á nýjan leik.
Verðtryggingin hafði ýmsa aðra
kosti. Hún auðveldaði samninga um
lánsfé til langs tíma og skapaði nauð-
synlegt traust í fjárhagslegum samn-
ingum milli manná. En hún hefur
jafnan verið umdeild. Tæknileg hlið
málsins, þ.e. útreikningur lánskjara-
vísitölunnar, hefur oftlega orðið póli-
tískt bitbein og henni verið breytt.
Á tímum minnkandi tekna og þegar
laun eru ekki lengur verðtryggð hef-
ur „sparifjáreigandinn" verið talinn
bera meira úr býtum en aðrir vegna
verðtryggingar á innlánum og verð-
bréfum. Lántakendur, sem dreymir
um gömlu góðu dagana þegar verð-
bólgan borgaði lánin, hafa og gagn-
rýnt verðtrygginguna.
Stjórnvöld hafa allt frá byijun
sett lánastofnunum margvíslegar og
misjafnar reglur um notkun verð-
tryggingarinnar. Aðallega hafa verið
settar mismunandi reglur um innlán
og útlán, þar sem t.d. heimilt er að
verðtryggja innlán sem standa í 6
mánuði, en verðtryggð útlán verða
að vera skemmst til 3 ára. Afleiðing
þessara síbreytilegu reglna er stór-
felld áhætta í rekstri banka og spari-
sjóða. Talið er að milli 20 og 30
milljarðar króna í verðtryggðum inn-
lánum séu ávaxtaðir í óverðtryggð-
um útlánum. Þetta þýðir að á verð-
bólgutímum geta innlánsstofnanir
tapað stórfé gæti þær ekki að því
að láta vexti á óverðtryggðum lánum
taka mið af verðbólguþróuninni. Með
sífelldum og breytilegum afskiptum
af verðtryggingunni hefur fjár-
magnsmarkaðurinn verið leiddur í
mikinn vanda. Verði takmarkanir á
notkun verðtryggingar afnumdar
Valur Valsson
„Að öðru jöfnu má gera
ráð fyrir að svona deilur
verði endurteknar í
næstu framtíð með
reglubundnu millibili,
engum til gagns. Því
þykir mér tímabært að
spyrja hvort ekki megi
setja þessar deilur nið-
ur. Er ekki unnt með
víðtækum viðræðum
allra hagsmunaaðila að
freista þess að ná sæmi-
legum friði í landinu um
vaxtamálin?“
munu fyrstu viðbrögðin af þessum
sökum eflaust verða þau að verð-
trygging á útlánum eykst.
Sé horft lengra fram í tímann er
æskilegt að dregið sé úr notkun verð-
tryggingar, sérstaklega á skemmri
tíma skuldbindingum. Og verði lítil
verðbólga viðvarandi má ímynda sér
að einhvern tíma verði verðtrygging-
in öll. Og augljóslega gerir tvöfalt
vaxtakerfi á Islandi, verðtryggt og
óverðtryggt, íslenskum bönkum erf-
itt fyrir að keppa í opinni og óheftri
samkeppni við erlenda banka.
En forsenda þess að hægt sé að
draga úr verðtryggingu, er að spari-
fíáreigendur beri traust til vaxta-
kerfísins í landinu. Því miður hefur
umræða af því tagi sem við höfum
orðið vitni að síðustu daga þau áhrif,
að minna sparifjáreigendur enn á
ný á að verðtryggingin er þeirra
vörn. Sífelldar kröfur áhrifamanna
um óraunsæjar ákvarðanir um vexti
á óverðtryggðum inn- og útlánum,
staðfesta að enn er stutt í handaflið.
Við slíkar aðstæður leitar spamaður-
inn eðlilega í verðtryggt skjól. Fari
sparnaðurinn þangað verða útlánin
einnig að koma þaðan.
I ljósi þessa er sæmilegur friður
um vextina mikilvægur. Áframhald-
andi ósætti og deilur munu viðhalda
verðtryggingu á íslandi um ófyrirsjá-
anlegan tíma.
Frelsi í
fjármagnsflutningum
Óðum styttist í það að fjármagns-
flutningar til og frá íslandi verði í
öllum meginatriðum algjörlega
fijálsir. Með því skapast ný staða í
fjármálum íslendinga. Þótt tolla-
lækkun á fískafurðum sé mikilvæg
og ástæðulaust að gera lítið úr mikil-
vægi hennar, hef ég undrast hve
frelsi í fjármagnsflutningum hefur
fengið iítið rúm f allri umræðunni
um EES. Helst hefur borið á áhyggj-
um af væntanlegum fjárfestingum
útlendinga á íslandi og þá sérstak-
lega í jarðnæði og auðlindum. Þeir
sem hafa verið í sambandi við er-
lenda fjárfesta vita hins vegar að
áhugi þeirra er og hefur verið sáralít-
ill á Islandi. Þeim bjóðast yfírleitt
mun betri fjárfestingakostir annars
staðar. Fáir virðast á hinn bóginn
hafa hugleitt þann möguleika að
frelsið leiði fyrst og fremst til fjár-
festinga íslendinga erlendis og hugs-
anlega fjármagnsflótta.
Mér er ekki kunnugt um að opin-
berir aðilar hafí mótað stefnu um
það til hvers menn vilja að fjár-
magnsfrelsið leiði. Því síður þekki
ég til þess að áætlanir hafi verið
gerðar um einhveijar aðgerðir til að
ná settu marki. Þess vegna hef ég
nokkrar áhyggjur af því að fíár-
magnsfrelsið leiði að ástæðulausu til
mistaka sem erfítt gæti reynst að
lagfæra.
Þetta er enn ein ástæða þess að
ég tel víðtækar viðræður um fjár-
magnsmarkaðinn og vaxtamálin
tímabærar. Mikilvægt er að skapa
sem fyrst innlendar forsendur fyrir
fullu frelsi í fjármagnsflutningum.
Verðbréfamarkaðurínn
Mikilvægi íslenska verðbréfa-
markaðarins hefur vaxið jafnt og
þétt undanfarin ár. Allt fram á síð-
asta ár hefur þróunin fyrst og fremst
verið á langtímahlið markaðarins.
Skammtímaþátturinn hefur setið eft-
ir. Þó varð töluverð breyting í þessum
efnum á síðasta ári. Þá steig fjár-
málaráðuneytið mikilvæg skref í
rétta átt og sama má segja um samn-
ing ráðuneytisins og Seðlabankans
þar sem tekið verður fyrir beinar
lántökur ríkissjóðs í Seðlabanka.
Ýmislegt má þó betur fara. Fram-
kvæmd Lánasýslu ríkisins á uppboð-
um verðbréfa ríkissjóðs hefur sætt
gagnrýni og millibankamarkaður var
um hríð nær óvirkur.
Þrátt fyrir ýmsa annmarka, sem
að hluta má flokka undir byijunar-
örðugleika, er enginn vafi lengur á
þýðingu markaðarins fyrir vaxta-
kerfíð í landinu. Það er sameiginlegt
hagsmunamál allra að hlutverk
markaðarins í vaxtamynduninni sé
styrkt.
Hlutverk Seðlabankans
Um langt árabil hefur Seðlabank-
inn setið undir óvæginni gagnrýni
stjómmálamanna fyrir flest sem af-
laga fer. Oft og tíðum hefur þar lít-
illar sanngimi gætt og skammtíma-
sjónarmið í pólitík ráðið umræðunni.
Á sama tíma hefur Seðlabankinn
búið við lög þar sem markaðssetning
er ónákvæm og rekst þar reyndar
eitt á annars hom. Vegna þessa og
vegna breytinga í fjármálaheiminum
hefur smám saman dregið úr áhrif-
um hans á vexti. Að sumu leyti var
það eðlileg þróun vegna þess að á
síðasta áratug var hér á landi sem
í nágrannalöndum horfíð frá mið-
stýringu peningamarkaðarins til
frjálsræðis.
í undirbúningi era ný lög um
Seðlabanka. Þar era markmið hans
skilgreind á skýrari hátt en áður og
sjálfstæði bankans aukið frá því sem
nú er. Samþykki Alþingi slíka breyt-
ingu er það til bóta. En fleira getur
styrkt hlutverk Seðlabankans í stjóm
peningamála. Með virkum viðskipt-
um á Verðbréfaþingi getur bankinn
haft áhrif á vaxtaþróunina. Sérstak-
lega er mikilvægt þegar fjármagns-
flutningar verða ftjálsir, að bankinn
hafí stjórntæki til að hafa áhrif á
vextina, sérstaklega skammtíma-
vexti, til þess á þann hátt að hafa
að einhveiju leyti stjórn á fjármagns-
hreyfingum til og frá Íslandi.
Það er mín skoðun- að hér sem í
öðram löndum eigi Seðlabankinn að
hafa vissa leiðsögn í vaxtamálum,
fyrst og fremst á skammtímavöxt-
um. En þetta hlutverk getur Seðla-
banki íslands ekki axlað fyrr en
hann fær til þess sjálfstæði og frið.
Vaxtamunur
Oft er því haldið fram að vaxta-
munur sé meiri á íslandi en annars
staðar. Þetta sýni best óhagkvæmni
innlánsstofnana og að þær muni
ekki standa sig í erlendri sam-
keppni. Samanburður af þessu tagi
er erfíður og enn varhugaverðara
að draga af honum of miklar álykt-
anir. Ástæðan er sú að bankarekstur
er ekki sambærilegur milli landa
nema að nokkur leyti. Fyrir þessu
era sögulegar hefðir og þróun. Svo
dæmi sé tekið hafa mál skipast þann-
ig hér á landi, að lán til fjárfestinga
era að miklu leyti utan bankanna í
sérstökum fjárfestingarlánasjóðum
eða húsnæðislánum ríkisins. Þetta
era lán til langs tíma og þeir sem
stunda þessa starfsemi þurfa minni
vaxtamun en þeir sem fyrst og
fremst sinna skammtímalánum, eins
og bankamir. Erlendis era fjárfest-
ingarlán víða í verkahring bankanna.
Af þessum sökum verður heildar-
vaxtamunur íslenskra banka hærri
en t.d. þýskra banka.
En fleira kemur til. Hér á landi
og reyndar sums staðar erlendis hef-
ur tíðkast að umtalsverður hluti
kostnaðar vegna ýmiss konar ann-
arrar þjónustu bankanna en innlána
og lána, er borinn af vaxtamun en
ekki þjónustugjöldum. Því miður
hefur alltof lengi tíðkast að þessi
þjónusta sé hreinlega niðurgreidd
með vöxtum. Flestar tilraunir banka
til að leiðrétta þetta, þó ekki væri
nema að hluta, hafa mætt litlum
skilningi og oft mikilli pólitískri and-
stöðu.
Einn liður í því að lækka vaxta-
muninn á íslandi er að taka upp
raunhæfa verðlagningu á þjónustu
banka og sparisjóða þannig að hver
viðskiptavinur greiði eðlilegt verð
fyrir þá þjónustu sem hann kýs að
nota. Endurskoðun á þessum þætti
í rekstri innlánsstofnana er nú brýnni
en áður, því þær munu glíma á
næstu áram við aukna erlenda sam-
keppni. Erlendir bankar era komnir
mun lengra í því að flytja tekjuöflun
sína úr vaxtamuninum í þjónustu-
gjöld.
Flestum er ljóst að draga má úr
ýmsum kostnaði í rekstri. banka og
sparisjóða. Við hjá íslandsbanka höf-
um unnið stöðugt að spamaði í
rekstri undanfarin ár. Við eram að
nýta möguleika sem sameining fjög-
urra banka í íslandsbanka skapaði
til að lækka rekstrarkostnað. Við,
eram jafnframt að bæta samkeppnis-
stöðu okkar innanlands sem við er-
lenda keppinauta. Við drögum úr
kostnaði af því allt þjóðfélagið hefur
þörf á lægri tilkostnaði. Og við spör-
um af því það er alls staðar hægt,
vilji menn það á annað borð. Árang-
urinn er þegar mikill í íslandsbanka.
Á þessu vori verðum við með samein-
ingu útibúa búin að fækka þeim um
10, eða fjórðung, frá því þau voru
flest fyrir þremur áram. Stöðugildum
hefur fækkað jafnt og þétt. Þau era
nú 170 færri en fyrir þremur áram
og væntanlega hefur þeim fækkaf?^
yfír 200 í lok þessa árs eða um 20%
frá því íslandsbanki tók til starfa. Á
árinu 1992 einu var dregið úr kostn-
aði í íslandsbanka að fjárhæð 200
milljónir króna. Þetta höfum við gert
án fjöldauppsagna og án þess að
minnka þjónustuna. Við höfum einn-
ig í aðalatriðum haldið markaðshlut-
deild okkar. Við bíðum hins vegar
eftir því að keppinautarnir taki til
hendinni.
Dráttarvextir
Útreikningur dráttarvaxta er
þannig lögum samkvæmt að miðað
er við meðalvexti liðins tíma og álagi
bætt við. Sömu dráttarvextir gilda^j.
um öll lán. Þetta leiðir til þess að
þegar verðbólga fer vaxandi kemur
tímabil þar sem dráttarvextir verða
óeðlilega lágir. Á sama hátt verða
þeir tímabundið óeðlilega háir þegar
verðbólga fer lækkandi. Þá valda
sömu dráttarvextir fyrir alla því að
dráttarvextir era hlutfallslega mun
meiri refsing fyrir þá sem bestu kjör-
in hafa, af því þeir era taldir traus'
ustu lántakendumir, en fyrir hina
sem ótraustir era taldir og era því
með hæstu útlánsvextina fyrir.
Tímabært er að endurskoða þessar*
reglur. Til dæmis kemur til greina
að dráttarvextir séu ávallt reiknaðir
sem álag ofan á samningsvexti.
Þetta er eitt þeirra fjölmörgu atriða
sem betur mega fara í vaxtakerfínu.
Að lokum
Hér að framan hefur verið drepið
á ýmsa þætti er snerta vaxtamálin
og þróun íslenska fj ármagnsmarkað-
arins. Hvergi nærri er hér allt til
sögunnar nefnt. En tilgangurinn er
að benda á að fjölmörg atriði í vaxta-
málum okkar mega betur fara. Lög-
bundið bann við samráði bankanna
um vaxtamálin gerir það að verkum,
að á þeim vettvangi er erfítt að fjallc^"
um ýmsar þessar útbætur. En jafn-
framt vil ég vekja athygli á því
hversu nauðsynlegt er að þessi mál
verði rædd. Þvi hvet ég til þess að
víðtækar viðræður við alla hags-
munaaðila verði nú hafnar í því skyni
að koma á úrbótum, búa ísland und-
ir frjálsa fjármagnsflutninga og
skapa sæmilegan frið um vaxtamálin
í landinu.
Höfundur erformaður banka- og
framkvæmdasljárnar
íslandsbanka.
Adveituæð bilar í
Laxárvatnsvirkjim
Blönduósi.
AÐVEITUÆÐ að Laxárvatnsvirkjun í A-Húnavatnssýslu gaf sig
einhvern tíma milli klukkan átta og tiu á miðvikudag. Engar
skemmdir urðu á stöðvarhúsi eða íbúðarhúsi stöðvarstjóra þegar
þrjú þúsund sekúndulítrar af Laxárvatni fundu sér farveg skammt
fyrir norðan húsin.
Haukur Ásgeirsson, rafveitu-
stjóri á Blönduósi, sagði að það
hefði tekið um þrjá klukkutíma
að stöðva vatnsrennslið en óvíst
er hvenær viðgerð verður komið
við. Ekki mátti miklu muna að
vatnselgurinn úr aðveituæðinni
fyndi sér farveg á stöðvarhús
virkjunarinnar en fyrir einhverja
mildi rann vatnið rétt norðan við
allar byggingar á virkjunarsvæð-
inu. Orsök fyrir þessari bilun er
ekki ljós en Haukur rafveitustjóri
sagði að hugsanlega hafí myndast
undirþrýstingur í aðveituæðinni
og hún lagst saman að stóram
hluta. Virkjunin var ekki í rekstri
þegar þetta óhapp varð því unnið
var að viðhaldi.
- Jón Sig.
Morgunblaðið/Jón Sigurðsson
Skrúfað fyrir
Starfsmenn rafveitunnar skrúfa fyrir að líkindum stærsta vatnskrana í
Austur-Húnavatnssýslu.
Flestir nótabátar hættir á síldveiðum og komnir á loðnuveiðar
Veiðin gengnr betur með flottrolli
BÚIÐ ER að veiða um 105 þúsund tonn af 120 þúsund tonna
síldarkvóta. Góð síldveiði hefur verið í flottroll á síldarmið-
unum við Suðausturland og fengu Huginn VE 55 og Heima-
ey VE 1 fullfermi á þriðjudag.
Að sögn Sigurðar Georgssonar
skipstjóra á Heimaey hefur verið
góð síldveiði að undanförnu. „Það
hefur gengið mun betur síðan við
skiptum yfir á trollið en með því
er hægt að ná síldinni á hvaða
dýpi sem er,“ sagði Sigurður. „Við
höfum landað öllu í vinnslu hjá
Vinnslustöðinni í Vestmannaeyjum
sem er með kvótann. Það er nokkur
hundruð tonna kvóti eftir hjá fyrir-
tækinu og við geram ráð fyrir að
halda áfram á síldveiðum þar til
við höfum aflað upp í hann.“
Ómar Sigurðsson skipstjóri Sæl-
jóni SU sagði að illa hefði gengið
með síldamót að undanförnu og
væri ótíð um að kenna. Hann sagði
að flestir nótabátarnir væru hættir
á síldveiðum og færa á loðnuveiðar.
Betri síld í haust
Háberg GK 299 kom með síðasta
síldarfarm sinn til Grindavíkur á
miðvikudag, um 400 tonn. Síldin
er fremur smá og fer öll í bræðslu.
Hún veiddist á Meðallandsbugt og
sagði Sveinn ísaksson skipstjóri að
túrinn hefði verið sólarhrings lang-
ur. „Síldin er orðin mjög blönduð
og stenst ekki mælingar, hún er
of lítil. Hún má vera 28 cm og við
megum vera með um fjórðung af
þeirri stærð. Þessi er 30-40% und-
ir mælingu núna hjá okkur. Síldin
fer öll í bræðslu en það er þó enn
verið að veiða í vinnslu. Síldin var
miklu betri í haust, þá var mjög
góð síld. Þó að hún sé veiðanleg
ennþá er hún lítil og svæðum er
lokað af þeim sökum,“ sagði
Sveinn.
Háberg fer nú á loðnuveiðar og
kvaðst Sveinn vera bjartsýnn á að
nú væri loðnan að gefa sig eftir
að hafa verið svo til óveiðanleg í
haust. Hann sagði að munurinn á
bræðslusíld og sfld til vinnslu væri
ekki mikill, en 5 kr. fást fyrir kíló-
ið af bræðslusíld og 8,50 kr. fyrir
vinnslusíld og sagði Sveinn að þetta
væri of lítill munur.
Rúm 17.000 tonn af síld hafa
borist á land i Grindavík síðan í
haust og lætur nærri að fjórðungur
hafí farið í vinnslu en afganguriniL
í bræðslu.