Morgunblaðið - 29.01.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. JANÚAR 1993
þó allar það sammerkt að engin ein
skýrir alla þætti mígrenikastsins.
Vinsælustu kenningar síðustu ára
tengja saman tvær eða fleiri af þeim
sem hér hafa verið nefndar (sjá
mynd 2) og ganga út á að truflun
verði á starfsemi taugakerfis (með
undanfara og fyrirboðaeinkennum)
vegna ýmiskonar innra og ytra áreit-
is sem síðan valdi ertingu og bólgu
í æðum utan á heila, útvíkkun þeirra
og þar með verkjum. Samkvæmt
þessum kenningum er talið líklegt
að kveikja mígrenikastsins sé í und-
irstúku (hypothalamus), sem meðal
annars er einskonar klukka eða ry-
þmastillir líkamans eða í heilaberki
sem svörun við streitu eða ytra áreiti
ýmiskonar, svo sem birtu, lykt eða
hávaða.
Þótt enn sé ekki ljóst hver sé
ástæða mígrenis þá er samt ljóst að
ýmislegt í umhverfi, daglegu lífi,
starfí og venjum, mataræði og öðrum
líkamlegum (en mígreni) veikleikum
getur haft mikil áhrif á tíðni mígren-
ikasta. Það er fyrst og fremst vanda-
mál mígrenisjúklingsins, með aðstoð
lækna og annarra sem þekkja til
þessa vandamáls, að fínna smám
saman út hvað það er sem eykur
hættu á mígrenikasti og Qölgar þeim.
Er það streita, óreglulegt eða óheppi-
legt mataræði, missvefn, ertandi
birta, lykt, sársauki eða annar líkam-
legur veikleiki, einkum í herðum
hálsi og höfði, eða eitthvað annað?
Ef mígreniútleysandi þáttur finnst,
og þeir eru oft margir hjá hveijum
mígrenisjúklingi, er að sjálfsögðu
reynt að draga úr áhrifum hans og
helst eyða að fullu.
Mígrenimeðhöndlun er annars oft
erfíð og engin töframeðferð er til.
Lykilatriði er sjálfsnám þess sem
köstin fær; komast að því hvernig
má fækka köstum með almennum
ráðum og forvömum. Skynsamleg
líkamleg þjálfun og slökun getur
einnig hjálpað mikið. Ýmiskonar
meðferð sem ætlað er að auka sárs-
aukahömlun og þol svo sem nála-
stungumeðferð getur stundum skilað
góðum árangri. Lyfjameðferð við
mígreni er í meginatriðum tvenns-
konar. Annars vegnar meðhöndlun
kasta og hins vegar svokölluð fyrir-
byggjandi meðferð sem beitt er í
verstu mígrenivandamálunum, þar
sem tíðni kasta er eitt eða fleiri í
viku. Til eru mörg lyf og margskon-
ar af báðum þessum tegundum sem
koma á mismunandi stöðum inn í
meintan gang mígrenikastsins. Ekk-
ert þessara lyfja eyðir örugglega
mígrenikastinu en smám saman hafa
komið fram betri og marksæknari lyf
og þeim fylgja að jafnaði minni auka-
verkanir en eldri lyfjum. Rannsóknir
á mígreni og meðferð þess halda
áfram og nú á áratug heilans um
nær allan heim höfum við leyfí til
að vona að vísindamenn komist nær
rótum vandans þannig að góð með-
ferð fínnist fyrir hvern þann sem
þjáist af þessu vandamáli.
Höfundur er fangalæknir,
sérfræðingur við taugalækninga-
deild Landspítala.
Mígreni
eftir Grétar
Guðmundsson
Mikill höfuðverkur, oft í hálfu
höfði, er megineinkenni mígrenis.
Mígrenikastið er samt miklu meira
en höfuðverkur. Það byijar oft með
vægum, óljósum einkennum, sem
mígrenisjúklingurinn áttar sig jafn-
vel oft ekki á að tengjast kastinu.
Það læðist yfir hann undarlegt slen
og þreyta, hugsun óskýrist, einbeit-
ing og minni verður lakara, vöðvar
virðast magnlausir en háls og herða-
vöðvar stífna. Þeir sem best þekkja
mígrenisjúklinginn sjá oft á þessum
tíma mígreniundanl'araeinkenna
hvert stefnir vegna breytinga á svip,
fölva í andliti, þrota og dökklitun
kringum augu ásamt skapbreyting-
um. Þessi einkenni vara mislengi
áður en höfuðverkurinn byijar, oft
nokkrar klukkustundir og geta ijarað
út án þess að verkur fylgi.
Oftast heldur þó kastið áfram og
næsta einkenni (sem allt að 30%
mígrenisjúklinga verða varir við) er
merki um staðbundna truflun á starf-
semi í heilaberki. Hún bytjar á mjög
litlu svæði en breiðist venjulega út
og flæðir yfír heilabörkinn eins og
flóðbylgja út frá upphafspunkti með
3-6 mm hraða á mínútu. Þetta ein-
kenni sem kallað er fyrirboði mígren-
ikasts stendur mislengi en venjulega
10-30 mínútur og um það bil sem
„flóðbylgjan" nær á lokasvæðin er
starfsemin í upphafspunkti orðin
eðlileg á ný. Fyrirboðaeinkenni eru
oftast sjóntruflun og venjulega
myndast truflanabylgjan í sjónstöðv-
um heilabarkar í hnakkablaði heila.
Sjóntruflunin er að jafnaði fyrst leift-
ur eða blossar og síðan blindublettir
(merki um fyrst aukna virkni í heila-
frumum en síðan minnkaða) eða
stundum sérkennileg munstur eða
brenglun á „myndúrvinnslu" heilans
þannig að allt virðist úr lagi fært,
jafnvel svipað og lýst er í Lísu í
Undralandi, en höfundur þess sígilda
meistaraverks þjáðist af mígreni með
fyrirboða. Skyntruflun, dofí, málstol,
lömun og margskonar önnur ein-
kenni geta tilheyrt fyrirboðaeinkenn-
um, allt eftir því hvar svæðisbundna
truflunin fer um í heilanum.
Venjulega hverfa fyrirboðaein-
kennin alveg nokkurn veginn sam-
tímis því að höfuðverkurinn kemur
til. Hann getur verið í öilu höfði en
er venjulega öðru megin og þá á víxl
hægra og vinsta megin. Verkurinn
er venjulega framantil í höfðinu og
verður kröftugastur djúpt í því. I
mígreniverk má oft merkja æðaslátt
og hann versnar við áreynslu. Al-
gengt er að mígreniverkur og önnur
mígrenieinkenni verði svo slæm að
fólk verði óvinnufært eða frítími eyði-
leggist og þá jafnvel endurtekið heilu
helgamar hjá þeim sem eru við-
kvæmir fyrir slökun eftir streitu
vinnuvikunnar. Þessir einstaklingar
fá stundum þá sérkennilegu fælni
(mellontofobia) að þora ekki að lofa
sér í eitt eða neitt af ótta við að
mígreniköstin geri þeim ófært að
standa við gefín loforð.
Samhliða því að höfuðverkurinn
magnast koma fram svokölluð fylgi-
einkenni mígrenis. Þau algengustu
eru ógleði og jafnvel uppköst, við-
kvæmni fyrir birtu, hávaða, lykt, titr-
ingi og snertingu. Flestir mígreni-
sjúklingar verða fölir í kasti og kald-
ir á limum. Sumir verða þó heitir og
rjóðir. Margir verða pirraðir og ergi-
legir og það bitnar stundum á nær-
stöddum. Oftast fylgir kastinu sljó-
leiki, truflun á hugsun og einbeit-
ingu, stundum syíja og (velþeginn)
svefn. Mígrenikastið gengur síðan
smám saman yfír og viðkomandi nær
sér algjörlega að meðaltali á einum
sólarhring (2-72 klst.) og líður hvað
þetta vandamál varðar vel þar til
næsta kast dynur yfir.
Ekki er vitað með vissu hversu
algengt mígrenivandamálið er á Is-
landi. Af niðurstöðum erlendra at-
hugana má þó ætla að u.þ.b. 10%
íslendinga þjáist af því einhvem
hluta ævinnar. Mígreni er mun al-
gengara hjá konum og eru þær um
það bil 2/3 hlutar mígrenisjúklinga.
Það er algengast og mest til vand-
ræða milli 20 og 40 ára aldurs, þótt
það geti byijað á barnsaldri og enst
út langa ævi.
Tíðni mígrenikasta er mjög mis-
jöfn. Meðaltíðni kasta er eitt á mán-
uði. Sumir mígrenisjúklingar fá þó
miklu oftar köst, jafnvel tvö eða fleiri
á viku. Samkvæmt einni fjölþjóðaat-
hugun fá 18% mígrenisjúklinga kast
einu sinni eða oftar í viku og sam-
Tóku þátt í norrænu verk-
efni í umhverfismennt
Þreyta
Streita
Áreiti
Skert sársaukahömlun
Tauga-
viðbragð
Blóðþurrð ’
Skert starfsemi
í heilaberki.
Á
SÁR(SAUKAFULL)
BÓLGA
ÚTVÍKKUN ÆÐA
AUKIÐ NÆMI
TAUGAKERFIS-
EINKENNI
ÁTTA íslenskir skólar sem tóku
þátt í norrænu samvinnuverkefni,
Umhverfismennt á Norðurlönd-
um, fengu viðurkenningu frá
menntamálaráðherra sl. þriðju-
dag. Þrír skólanna hlutu sérstök
verðlaun, en þeir eru Reykholts-
skóli í Biskupstungum, Lauga-
gerðisskóli og Bændaskólinn á
Hvanneyri. I ávarpi menntamála-
ráðherra kom fram að skólarnir
hefðu unnið þarft brautryðjenda-
starf sem gæti verið öðrum skól-
um tii fyrirmyndar og umhverfis-
mennt í landinu til framdráttar.
Norðurlöndin hafa í nærri tvo
áratugi haft með sér samstarf um
umhverfismennt. Samvinnan snerist
í fyrstu um námsefnisgerð á þessu
sviði, síðan tók við ráðstefnuhald á
tveggja ára fresti í höfuðborgum
Norðurlandanna, og var síðasta
Miljö-ráðstefnan haldin í Reykjavík
í júni 1991.
Þá tók við nýtt samvinnuverkefni
sem kallast Umhverfismennt á
Norðurlöndum. Ákveðið var að meg-
inefni verkefnisins yrði „Hagsmuna-
árekstrar í nýtingu náttúruauð-
linda“. Helstu markmið verkefnisins
eru þau að efla umhverfísfræðslu á
Norðurlöndum, koma á samstarfí
milli skóla og finna nýjar og árang-
V erðlaunahafarnir
Þrír skólar hlutu verðlaun fyrir samnorrænt umhverfísverkefni og afhenti Ólafur G. Einarsson menntamálaráð-
herra verðlaunin. Á myndinni eru verðlaunahafarnir ásamt menntamálaráðherra fyrir miðri mynd.
ursríkar leiðir í umhverfisfræðslu.
Átta skólar voru valdir af íslands
hálfu til að taka þátt í verkefninu,
en þeir eru Leikskólinn Klettaborg,
Fossvogsskóli, Árbæjarskóli, Æf-
ingaskóli Kennaraháskólans, Laug-
argerðisskóli Hnappadalssýslu,
Reykholtsskóli Biskupstungum,
Bændaskólinn á Hvanneyri og
Menntaskólinn í Reykjavík.
Skólarnir skiluðu íslenskri sam-
ráðsnefnd gögnum um verkefnin.
1. verðlaun hlaut Reykholtsskóli í
Biskupstungum fyrir verkefnið
„Rótamannatorfur - uppblástur, or-
sakir og hefting". Skólanum gefst
kostur á að senda nemendur 10.
bekkjar ásamt stjórnendum verkefn-
isins á námsstefnu í Björgvin í lok
apríl 1993.
2. verðlaun hlaut Laugagerðis-
skóli fyrir verkefnið „Haffjarðará".
Fimm nemendum og kennurum
gefst kostur á að fara á námsstefn-
una í Björgvin. 3. verðlaun fékk
Bændaskólinn á Hvanneyri fyrir
verkefnið „Skipulag beitar á Hvann-
eyraijörðinni". Fimm nemendum og
kennurum gefst kostur á að fara á
námsstefnuna í Björgvin.
Grétar Guðmundsson
„Ekki er vitað með
vissu hversu algengt
mígrenivandamálið er
á Islandi. Af niðurstöð-
um erlendra athugana
má þó ætla að U.þ.b. Mígreni þröskuldur
10% íslendinga þjáist
af því einhvern hluta
ævinnar.“
tals fá þeir meira en helming allra
mígrenikasta í þjóðfélaginu. Fyrir
þetta fólk og reyndar alla mígreni-
sjúklinga er um mjög mikið vanda-
mál að ræða og þótt það stytti ekki
ævina eða valdi varanlegri fötlun
getur mígrenið spillt daglegu lífi og
tilveru þeirra árum og áratugum
saman og fyrir þjóðfélagið í heild
veldur það miklum kostnaði, aðallega
í formi vinnutaps.
Hvað það er sem veldur þessu
sérkennilega vandamáli er enn ekki
vitað með vissu. Þekkingu á mígreni
hefur þó fleygt fram á síðustu árum
og vísindamenn telja sig búna að
þrengja allvel hringinn að sökudólgn-
um. Vinsælustu kenningarnar hafa
löngum tengst meintri truflun á
starfsemi taugakerfís annarsvegar
og æðakerfis í höfði hinsvegar. Það
hafa einnig verið settar fram kenn-
ingar um truflun á starfsemi boðefna
í æðakerfi (aðallega), um brenglun
í blóðflögum, ofnæmi og fæðuóþol
og margt fleira hefur verið tínt til
sem sennileg ástæða þessa mikla
Mígrenimeðferð hefur reynst
læknum allra tíma erfið.
vandamáls. Þær kenningar sem hér
eru nefndar eru allar studdar með
mörgum og góðum rökum en eiga