Morgunblaðið - 24.03.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 24. MARZ 1993
Umsögn um frumvarp til
laga um Seðlabanka Islands
eftir Gunnar
Tómasson
Fumvarp til Jaga um Seðlabanka
íslands, sem nú bíður afgreiðslu
Alþingis, horfír til framtíðar í ljósi
reynslu undangenginna ára og ára-
tuga á sviði innlendrar og erlendrar
efnahags-j peninga-, og fjármála-
stjórnar. I greinargerð, sem fylgir
frumvarpinu, er m.a. vikið að þess-
ari hlið málsins:
„í skipunarbréfí nefndarinnar
segir meðal annars að breyttar
aðstæður á íslenzkum fjármagns-
markaði frá því að núgildandi lög
um Seðlabanka íslands voru sam-
in og aukið fjölþjóðasamstarf á
sviði gengis- og vaxtamála muni
í vaxandi mæli setja mark sitt á
efnahagslíf íslendinga í framtíð-
inni. Breyttar aðstæður kalli á
breytt vinnubrögð og bætt stjórn-
lyfti-
vugnar
UMBOÐS- OG HE/LDVEfíSLUN
BÍLDSHÖFDA 16 SÍML672444
ÖRYGGIS OG
GÆSLUKERFI
FRÁ ELBEX
SPARIÐ TÍMA FÉ
OG FYRIRHÖFN
og skapið öruggari
vinnu og rekstur með
ELBEX sjónvarpskerfi.
Svart hvítt eða í lit,
úti og inni kerfi.
Engin lausn er of
flókin fyrir ELBEX.
Kynnið ykkur mögulaikana.
EinarFarestveit&cohf.
Borgartúni 28, sími 91-622900
tæki seðlabankans í gengis-,
vaxta- og peningamálum. Nefnd-
inni var einnig falið að taka skip-
an og hlutverk bankastjórnar og
bankaráðs til endurskoðunar með
það að markmiði að stjórnskipu-
lag bankans tryggði sem best fag-
lega stjórnun hans og þátttöku
hans í hagstjórn." (Bls. 13.)
Fyrsti hluti eftirfarandi umsagnar
fjallar um „Hlutverk seðlabanka við
stjórn efnahagsmála," eins og það
kallast í millifyrirsögn greinargerð-
arinnar á bls. 17, þar sem fagleg
skilgreining á „hlutverki" Seðla-
banka íslands er forsenda faglegrar
umfjöllunar um það, hvernig staðið
skuli að framkvæmdinni.
Útgáfa seðla og myntar
Nefndarmenn segja a_ð „hlutverk
seðlabanka sé fjórþætt. í fyrsta lagi
að gefa út seðla og mynt. í öðru
lagi að varðveita gjaldeyrisforða
landsins. í þriðja lagi að vera banki
ríkissjóðs. I fjórða lagi að vera banki
inlánsstofnana og veita þeim lán er
fjárhagslegt öryggi þeirra er í
hættu“. (Bls. 17.)
Varðandi fyrsta lið þessarar upp-
talningar, þá skiptir útgáfa seðla og
myntar nánast engu fyrir hagstjórn
í nútíma hagkerfum. Til dæmis hef-
ur útgáfa seðlabanka á seðlum og
mynt verið hverfándi þáttur í þeirri
stórfelldu nýsköpun peninga, sem
orðið hefur á innlendum fjármagns-
markaði um langt árabil.
Peningamagn og sparifé í banka-
kerfínu jókst um 61.000 milljónir
króna frá árslokum 1988 til nóvemb-
erloka 1992. Hlutdeild Seðlabanka
íslands í þeirri aukningu í mynd
seðla og myntar var innan við 1%
eða samtals 500 milljónir.
Með hliðsjón af ofangreindu hefur
bandaríski hagfræðingurinn John
Kenneth Galbraith ályktað, að fag-
legt hlutverk nútíma seðlabanka sé
einkum og sér í lagi það að vera
þjónustumiðstöð, þar sem slitnir og
skitnir peningaseðlar eru innleystir
á nafnvirði með óslitnum og óskitn-
um seðlum og mynt.
Með öðrum orðum, þá taka
nefndarmenn full djúpt í árinni er
þeir flokka einkarétt til útgáfu seðla
og myntar undir faglegt „hlutverk
seðlabanka við stjórn efnahags-
mála“. Hér er um að ræða nokkurs
konar sorphreinsun, sem engin
nauðsyn krefur, að sé framkvæmd
uncHr verkstjórn seðlabankastjóra.
Varðveizla gjaldeyrisvarasjóðs
Annað „hlutverk seðlabanka við
stjórn efnahagsmála" er sigt vera
varðveizla „gjaldeyrisforða lands-
ins“. Við stofnun Seðlabanka íslands
árið 1961 var sá „gjaldeyrisforði"
skilgreindur sem nettó skammtíma-
staða ríkisbankanna í erlendum
gjaldeyri, sem ákveðið var að mið-
stýra úr hinum nýja seðlabanka.
Forsenda þeirrar ákvörðunar var
einokun ríkisbankanna á gjaldeyris-
viðskiptum landsmanna, en fram-
kvæmd miðstýringar byggðist m.a.
á reglugerðarákvæðum settum af
Seðlabanka íslands, sem gerðu rík-
isbönkunum skylt að hafa ávallt já-
kvæða nettó stöðu gagnvart erlend-
um viðskiptaaðilum.
M.ö.o., ríkisbankarnir urðu að
leita til seðlabanka um fyrirgreiðslu
úr „gjaldeyrisvarasjóði landsins" til
að fullnægja umframeftirspurn við-
skiptavina þeirra eftir gjaldeyri. Ef
svo bar undir, þá var seðlabankanum
hins vegar ftjálst og skylt að taka
erlend lán til eflingar „gjaldeyrisva-
rasjóði landsins".
Flutningurinn á „gjaldeyrisvara-
sjóði landsins" úr bókhaldi hinna
ýmsu ríkisbanka í bókhald Seðla-
banka íslands var upphaflega fram-
kvæmdur með bindiskyldu viðskipta-
banktf og annarra innlánsstofnana
við seðlabankann, eins og Gylfi Þ.
Gíslason viðskiptaráðherra áréttaði
í umræðu um málið á Alþingi 1961.
Ofangreindar forsendur flutnings
„gjaldeyrisvarasjóðs landsins" úr
bókhaldi viðskiptabanka í bókhald
Seðlabanka íslands eru horfnar fyrir
löngu vegna breyttra aðstæðna inn-
anlands og utan. Faglegar forsendur
áframhaldandi „gjaldeyrisvarasjóðs“
í vörzlu Seðlabanka íslands eru því
ekki fyrir hendi.
Tekjur seðlabanka
Seðlabanki íslands hefur hins veg-
ar haft stærstan hlut tekna sinna
um langt árabil af „gjaldeyrisvara-
sjóði landsins" í mynd erlendra
vaxtatekna og gengismunar, sem
ella hefðu komið innlánsstofnunum
til góða, samtímis því sem nafnvext-
ir greiddir af seðlabanka á bundnu
fé voru undir markaðsvöxtum.
í októberlok 1992 voru „bundnar
innstæður" í Seðlabanka íslands um
12.700 milljónir og jafngiltu tæpum
helmingi „gjaldeyrisvarasjóðs lands-
ins“ á sama tíma. Gengisfelling
krónunnar um 6% sl. nóvember
skapaði því seðlabanka 800 milljón
króna hagnað, sem ella hefði getað
bætt reikningsstöðu bankanna.
Afnám einokunar ríkisbanka á
gjaldeyrisviðskiptum breyttu for-
sendum þeirrar „skattheimtu" seðla-
bankans gagnvart innlánsstofnun-
um, sem hér um ræðir. Þar sem
faglegar forsendur „gjaldeyrisvara-
sjóðsins" eru engar, þá skortir rök
fyrir áframhaldandi tekjutryggingu
Seðlabanka íslands af hálfu við-
skiptabanka.
Eigið fé seðlabanka
í greinargerð um frumvarp til
laga um Seðlabanka íslands er talið
sjálfgefið, að faglegar forsendur séu
fyrir því, að seðlabankinn skuli um
alla framtíð sýna nettó gjaldeyr-
iseign í bókhaldi sínu. Þar er talað
um „æskilega stærð gjaldeyrisvara-
sjóðs“ án faglegrar skilgreiningar á
þeirri hugmynd.
í staðinn taka nefndarmenn m.a.
mið af eiginfjárstöðu seðlabanka á
hinum Norðurlöndunum miðað við
landsframleiðslu í árslok 1990 til
réttlætingar á tillögu um helmings
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Ábyrgð í launadeilum
eftir Njörð
P. Njarðvík
Um þessar mundir eru samtök
launafólks að búa sig undir að
reyna að endurheimta skertan
kaupmátt í samningum um kaup
og kjör. Eins og allir vita, hafa
lífskjör hins almenna launamanns
rýrnað ískyggilega að undan-
fömu, og þá einkum í tíð núver-
andi ríkisstjórnar. Staðan er að
því leyti breytt frá sem oft var
áður, að spurningin um krónur í
launaumslagi er einungis Iítill
hluti af heildarlausn kjaramála.
Með nokkrum hætti má segja, að
í húfí sé sjálft hið mannúðlega
samfélag, sem oft er kennt við
velferð, og byggist á þeirri hug-
sjón, að samhjálp skuli ráða ferð-
inni í menntun og heilbrigðisþjón-
ustu. í baráttunni fyrir þessu
mannúðarþjóðfélagi hafa norræn-
ir jafnaðarmenn ekki síst verið í
forystu. Það er þeirra verk fyrst
og fremst að skapa velferðarþjóð-
félag á Norðurlöndum, og verður
ekki bent á réttlátara þjóðfélag
annars staðar. Þess vegna er það
kaldhæðnislegt, að það skuli vera
stjómmálamenn sem kenna sig
við jafnaðarstefnu, sem nú ganga
fram fyrir skjöldu að hamast gegn
mestu afrekum fyrirrennara
sinna.
Mikilvæg störf
Það er af ásettu ráði, að ég
nefni sérstaklega menntun og
heilbrigðisþjónustu, og liggja til
þess tvær ástæður. Annars vegar
er sú staðreynd, að þessir tveir
þættir eru mjög útgjaldafrekir á
fjárlögum íslenska ríkisins (og
alls staðar þar sem lögð er ein-
hver rækt við velferð þegnanna í
heild), — og þar af leiðandi ákaf-
lega kostnaðarsamir fyrir einstak-
linga ef ríkisvaldið dregur úr fjár-
veitingum til þeirra. Hins vegar
er sú furðulega afstaða, að störf
af þessum umfangsmiklu og þýð-
ingarmiklu málaflokkum skuli
vera lítils metin. Ég leyfi mér að
spyija: Eru til öllu mikilvægari
störf en að ala upp og mennta
börnin okkar og að hlynna að
sjúku fólki? Ég efast um það.
Ég held, að við höfum í raun-
inni öll talsvert tilfinningalega
afstöðu til þessara starfa. Ég á
að minnsta kosti eftir að hitta
sjúkan mann, sem telur hjúkrun
og aðhlynningu lítils virði. Auk
þess sem góð hjúkrun flýtir mjög
fyrir bata og skilar fólki fyrr aft-
ur til vinnu, sem gerir hvort
tveggja í senn að spara sjúkrahús-
kostnað og dagpeninga og flýtir
fyrir áframhaldandi arðbærum
störfum. Og marga kennara sína
muna menn ævilangt. Um það
vitna óteljandi sögur sem ganga
mann fram af manni. Enda hefur
góður kennari mótandi áhrif á
nemendur sína, sem oft eru ómet-
anleg. Þeim mun einkennilegra
er sú algenga afstaða að meta
störf kennara, uppalenda og
hjúkrunarfólks lítils í launum, en
ætlast jafnframt til meiri ábyrgð-
artilfinningar en annars er kraf-
ist. Þessi þversögn verður varla
skýrð öðruvísi en svo, að þetta
séu í reynd eins konar hugsjóna-
störf, og þeir sem velja sér hug-
sjónastörf eigi ekki að krefjast
mikils í staðinn.
Einkennileg ósamkvæmni
Slík viðhorf hafa komið skýrt
fram nú að undanförnu, og eru
einkum til þess tvö dæmi. Annað
var þegar hjúkrunarfræðingar á
Landspítalanum sögðu upp störf-
um og ætluðu sér að hætta um
síðustu mánaðamót, ef þeir fengju
ekki einhveija leiðréttingu mála
sinna. Hitt dæmið höfum við fyrir
augum nú, þegar forysta Kenn-
arasambands Islands efnir til at-
kvæðagreiðslu um verkfallsheim-
ild. Þá er undireins farið að klifa
á ábyrðarleysi. Að hjúkrunarfræð-
ingar geti ekki hætt störfum af
því að það bitni á sjúklingum og
kennarar geti ekki farið í verkfall
af því að það bitni á nemendum.
Stöldrum aðeins við þessa til-
ætlunarsemi, af því að í henni
felst einkennileg ósamkvæmni.
Nú skýtur allt í einu upp kollinum
feikileg umhyggja fyrir sjúkling-
um og skólanemendum, sem ekki
Gunnar Tómasson
„Af ofangreindu má
ráða, að faglegra sjón-
armiða gætir lítt sem
ekki í fyrirliggjandi
frumvarpi til laga um
Seðlabanka Islands.
Eins er þar hvergi að
finna neina umsögn um
þann vanmátt yfir-
sljórnar íslenzkra pen-
ingamála, sem hefur
verið undirrót óham-
innar innlendrar pen-
ingaþenslu síðustu tvo
áratugina.“
minnkun skattahlutfalls Seðlabanka
Islands næstu árin þar til eiginfjár-
staða hans hefur verið þrefölduð í
nær 6% af landsframleiðslu.
„Sé eigið fé bankans aukið má
að öðru óbreyttu draga úr bindi-
skyldu lánastofnana," segir í at-
hugasemd nefndarmanna á bls.
41, þar sem þeir komast næst því
að viðurkenna, að eina hlutverk
núverandi bindiskyldu er að skapa
Seðlabanka íslands brúttó tekjur
af fjármagni innlánsstofnana,
sýnist halda vöku sinni fyrir fólki
endranær. Og það sem verra er:
í þessu viðhorfi leynist sú skoðun,
að ábyrgð í launadeilu sé öll hjá
öðrum aðilanum. Nú vita allir sem
það vilja vita, að verkfall og upp-
sögn er í raun nauðvörn. Og ís-
lenskar mennta- og heilbrigðis-
stéttir verða ekki sakaðar um
ábyrgðarleysi í þeim efnum.
Kjarabarátta þeirra hefur sannar-
lega ekki verið harðvítug. Þvert á
móti mætti ásaka þær fyrir allt
of mikið langlundargeð. Þegar
tveir deila um laun og kjör, bera
báðir aðilar jafna ábyrgð, ef til
verkfalls þarf að koma. Ef samn-
ingamenn hins opinbera draga
endalaust lappirnar, eins og kom
skýrt fram í deilu hjúkrunarfræð-
inganna og aftur í dæmi Kennara-
sambandsins, þá verður launafólk
að sjálfsögðu að þrýsta á samn-
inga með tiltækum ráðum. Og því
má ekki gleyma, að þótt aflað sé
heimildar til verkfalls, þá er ekki
þar með sagt að til verkfalls komi.
Svo er rétt að minna á, að það
eru opinberir aðilar sem bera
ábyrgð á menntun þjóðarinnar og
heilbrigðisþjónustunni. Og þegar
þeir hinir sömu aðilar líta á kenn-
ara og hjúkrunarfólk sem ein-
hvers konar undirmálsmenn, þá
hafa þeir algerlega brugðist
skyldum sínum. Ætli menn sér
að standa fyrir sómasamlegri
menntun og sómasamlegri heil-
brigðisþjónustu, þá er fyrsta
skrefíð að tryggja sómasamleg
laun fyrir slík störf. Allir vita innst
inni að það mun skila sér ríkulega
aftur, því að menntun og heii-
brigði er forsenda fyrir grósku-
miklu atvinnulífi.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslénskum bókmenntum
við Háskóla íslands.