Morgunblaðið - 24.03.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 24. MARZ 1993
Búmennska á krepputímum
eftir Stefán Ólafsson
Það er auðvitað hugsanlegt að
ástand þorskstofnsins sé enn verra
en áður hefur verið talið. Svo gæti
líka farið að gengdarlaus útflutn-
ingur Rússa á ódýrum þorski inn á
Evrópumarkað myndi lækka varan-
lega verð á okkar gjöfulustu mörk-
uðum. Óhóflegur útflutningur á
ódýrum málmum frá Sovétríkjunum
fyrrverandi og Kína hefur nú þegar
eyðilagt alla markaði fyrir stóriðju
í Vesturlöndum. Það er óþægileg
tilhugsun að slíkt hið sama gæti
gerst á fiskmörkuðum. Ég vil ekki
vera með ótæpilega svartsýni, en
þetta eru auðvitað möguleikar sem
kunna að vera í stöðunni, eins og
nú horfír. Ekki þarf að Ijölyrða um
afleiðingar þess ef slík áföll legðust
við þær efnahagsþrengingar sem
nú hijá þjóðina. Þá myndi langvar-
andi stöðnun breytast í djúpstæðan
samdrátt, ef ekki hrun, af því tagi
sem Finnar og Færeyingar hafa
mátt þola. Menn þurfa ekki að vera
svartsýnir til að komast að þeirri
niðurstöðu, að við slíkar aðstæður
beri að fara sérstaklega varlega í
allri stjórnun efnahags- og kjara-
mála. i
Þeir sem eru hyggnir búmenn
eiga varasjóði að grípa til þegar
harðnar á dalnum. Því er ekki fyrir
að fara hjá íslensku þjóðinni. Við
erum nærri hættumörkum í skulda-
stöðu. Á sama tíma reifa ýmsir leið-
togar hagsmunahópa og stjóm-
málamenn þá hugmynd að taka
neyslulán til að skapa störf við við-
hald opinberra bygginga og við
vegabætur, störf sem verða til rétt
á meðan verið er að eyða hinu nýja
lánsfé.
Búhyggja almennings:
Vísbendingar úr könnun
Félags vísindastofnunar
Það er athyglisvert að viðhorf
almennings virðast fela í sér meiri
búhyggju, eða ráðdeildarsemi, en
sumir forystumanna sérhagsmuna-
samtaka viðhafa nú á tímum. Þetta
kemur fram í könnun sem Félags-
vísindastofnun háskólans gerði fyrir
Útflutningsráð íslands í nóvember
síðastliðnum, þ.e. eftir að ríkis-
stjórnin hafði tilkynnt um efna-
hagsráðstafanir sínar, en áður en
Ijóst varð hversu alvarlegt ástandið
er í Færeyjum. Atvinnuleysið hér
var orðið umtalsvert á könnunar-
tímanum, en þó ekki jafnmikið og
nú síðustu tvo mánuðina.
Niðurstöðumar sýna að þjóðin
vill beita mikilli ráðdeildarsemi og
varkárni og er reiðubúin að horfast
í augu við það, að ekki er hægt að
halda uppi núverandi lífskjörum ef
verðmæti útflutnings landsmanna
minnkar.
Lítum á nokkrar helstu niður-
stöðurnar úr þessari könnun (tekið
skal fram að spumingarnar vom
ekki lagðar fyrir svarendur í þeirri
röð sem þær eru hér fram settar).
Mat á ástandinu
Fólk var spurt um tilefni til að
hafa áhyggjur af versnandi afkomu
útflutningsgreina atvinnulífsins og
jafnframt að meta horfurnar í efna-
hagsmálunum á komandi ári
(1993). Niðurstöðurnar má sjá í lið-
um 1 og 2 á myndinni. Um 89%
segja ástæðu til að hafa áhyggjur
af versnandi afkomu þeirra at-
vinnugreina sem afla þjóðinni gjald-
eyris með útflutningi. Þeir sem
jánkuðu þessu voru spurðir áfram
hvort hafa þyrfti miklar, nokkrar
eða litlar áhyggjur af afkomu út-
flutningsgreinanna. Stærstur hluti
þeirra sagði ástæðu til að hafa
miklar áhyggjur af þessu (nærri
60% af þessum 89), en einungis 2%
þeirra sögðu rétt að hafa litlar
áhyggjur.
Þjóðin lítur ástandið mjög alvar-
legum augum. Þetta er afar þýðing-
armikil útkoma, meðal annars
vegna þess að menn hirða oft lítið
um það þó stjómvöld berji lóminn.
Einnig draga menn oft í efa mat
opinberra stofnana á efnahagshorf-
um. Það orð hefur til dæmis legið
á Þjóðhagsstofnun að hún dragi upp
of svartsýnar spár um þróun þjóðar-
tekna.
Þegar almenningur var spurður
um horfurnar á næsta árinu sögð-
ust um 54% búast við svipuðu
ástandi áfram, 34% reiknuðu með
versnandi ástandi en aðeins um 11%
töldu að ástandið myndi bátna, og
var þá einkum nefnt að búast
mætti við auknum fískafla og
hækkandi verði á sjávarafurðum.
Samtals eru það því um 88% al-
mennings sem búast við svipuðu
eða versnandi ástandi efnahags-
mála á næstu misserum.
Afleiðingar fyrir lífskjörin
Spurt var hvort hægt sé að halda
uppi óbreyttri neyslu í landinu þó
útflutningur landsmanna minnki.
Niðurstaðan þar er mjög afgerandi.
Um 85% sögðu svo ekki vera, en
um 15% töldu það vera hægt (liður
3 á myndinni). Lítill munur var á
þessari afstöðu milli stétta og ann-
arra þjóðfélagshópa (tæp 80%
verkafólks jánkuðu þessu, svo dæmi
sé tekið), þannig. að segja má að
þjóðarsamstaða sé um þennan
skilning.
Þá var spurt hvort menn teldu
æskilegt eða óæskilegt að auka
erlendar lántökur til að halda uppi
núverandi lífskjörum. Þar var niður-
staðan enn meira afgerandi, því um
91% töldu það óæskilegt að auka
Stefán Ólafsson
„Ávísun á ríkissjóð er
oftar en ekki ávísun á
það, að útgjöld eins að-
ila eru lögð á herðar
annars. Sérhagsmuna-
aðilar sækjast einkum
eftir þannig búbótum.“
erlendar lántökur, en aðeins um 9%
voru því hlynntir. Svörunin var svip-
uð í öllum helstu þjóðfélagshópum,
þannig að samstaðan er einnig mik-
il um þetta. Þessi útkoma er auðvit-
að mikið umhugsunarefni þegar
nýlegar tillögur aðila vinnumarkað-
arins um auknar lántökur eru hafð-
ar í huga.
Þegar nær einstaklingunum er
hoggið og spurt hvort menn telji
eðlilegt eða óeðlilegt að almenning-
ur taki nú á sig nokkra kjaraskerð-
ingu til að bæta stöðu gjaldeyris-
skapandi atvinnugreina segir meiri-
hlutinn það eðlilegt, eða um 57%.
Þetta er hins vegar breytilegt milli
þjóðfélagshópa, þannig að þeir
tekjulægri eru síður á því að sam-
þykkja kjaraskerðingu. Þó vekur
athygli að um 47% verkafólks segir
það eðlilegt að taka á sig nokkra
kjaraskerðingu. Þegar svör við
þessari spurningu eru skoðuð eftir
atvinnuvegum kemur í ljós að um
60% fólks í verslun, þjónustu og
almennúm iðnaði telja kjaraskerð-
ingu eðlilega, og um 56% opinberra
starfsmanna. Lægst var hlutfallið
Vísbendingar um búhyggju almennings á íslandi
jur^il^cr-afkomu Jvi'ijavinnug'eina sgafl.iJ'jJðinnijjaldeyrisroeBútflutnir^l
Batni
Versni
Svipaö
. Teluidu líkur á bvf aö ástand cfnahagslífsins hér á landi muni batna, versna eöa veröa svipaö áfram á næsta ári?
- • • • . _____________......_____ ,• . ... '................................................————__—
Óæskilegt
Æskilegt
191%
Óeðlilegt
Eðlilegt
lcluröu f.Mili;;i nimirui i.if.i im .1 o H'Ui.i Ijirj f'-röingu til aöb.cu si.Wu gj.ildcyris-;kapanili aivinnugrc
Hcim Id: Þj6 imálakö rnun Fé agsvísir daslofiu nar
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100
Hlutfall svarenda 18-75 ára
Prýðilegt yfirlit um
utanríkismál Islands
eftir Gísla Ágúst
Gunnlaugsson
Tilefni þessarar greinar er rit-
dómur um rit Péturs J. Thor-
steinssonar um utanríkisþjón-
ustu Islands og utanríkismál sem
birtist í DV 6. janúar sl. Ritdóm-
urinr. gerði verki Péturs afar lít-
il skil og þótti mér því nauðsyn-
legt að bæta þar nokkuð úr og
leiðrétta um leið það helsta sem
var beinlínis rangt í umsögninni.
Ritstjórn DV sá sér ekki fært að
birta greinina nema' sem mjög
stytt lesendabréf og fór ég þess
því á leit við Morgunblaðið að
það birti hana.
Fyrir síðustu jól kom út þriggja
binda rit Péturs J. Thorsteinssonar
fyrrverandi sendiherra, Utanríkis-
þjónusta ísiands og utanríkismúl.
Söguiegt yfirlitTRit þetta er mikið
að vöxtum, vel á fímmtánda hund-'
rað síður og spannar sögu íslenskra
utanríkismála frá öndverðu og fram
til 1990, þótt megináherslan sé á
tímabilið eftir að Islendingar tóku
utanríkismál í eigin hendur eftir
hemám Danmerkur 1940. Ritið er
samið að tilhlutan utanríkisráðu-
neytis í tilefni 50 ára afmælis utan-
ríkisþjónustunnar árið 1990. Pétur
kveðst í formála hafa hafið vinnu
að verkinu snemma árs 1988, eftir
að hann lét af störfum í ráðuneyt-
inu. Má fullyrða að honum hafi
unnist afburðavel á þeim fjórum
árum sem liðu frá upphafi verks
þangað til ritið kom út.
Verki Péturs J. Thorsteinssonar
er ætlað að veita yfirlit um utanrík-
ismál íslends og þróun utanríkis-
þjónustunnar síðustu hálfa öld. Til-
gangur ritsins er ekki að bijóta til
mergjar öll þau yfirgripsmiklu efn-
issvið sem drepið er á, heldur að
greina meginþróunarlínur og rekja
þá atburði og áfanga sem einkenna
íslenska utanríkismálastefnu á því
tímabili sem ritið tekur til. I þessu
viðfangi styðst höfundur við fjöl-
breytta heimildarflokka. Skjöl utan-
ríkisráðuneytis verða honum að
sjálfsögðu notadrjúg, en jafnframt
er skilmerkilega vísað tii Alþingis-
tíðinda, blaðagreina, ævisagna
stjórnmálamanna er við sögu koma
og íslenskra og erlendra rannsókn-
arrita og ritgerða. Síðast, en ekki
síst, hefur Pétur stuðning af eigin
reynslu af framkvæmd utanríkis-
mála eftir áratuga farsælt starf í
utanríkisþjónustunni.
Pétur rekur þróun utanríkismála
og störf utanríkisþjónustunnar að
mestu í tímaröð. Hann gefur fyrst
stutt yfirlit um utanríkismál fram
til 1940. Þá tekur við kafli um
stríðsárin 1940-45. Þriðjatímabilið
tekurtil áranna 1946—55, hið fjórða
fjallar um árin 1956-71 og hið
fimmta nær til áranna 1972-90. í
stöku undirköflum víkur höfundur
frá þessari tímabilaskiptingu og
getur um framgang tiltekinna mála,
t.d. viðskiptasamninga og lánakjara
lengra fram í tímann.
Það er ritinu mikill styrkur að
Pétur setur mismunandi viðhorf og
ákvaðanatöku í íslenskum utanrík-
ismálefnum ágætlega í samband við
gang mála erlendis. Þetta á ekki
einungis við málaflokka eins og
varnar-, öryggis- og hafréttarmál,
heldur einnig viðskiptamál og fjöl-
þjóðlega samvinnu á sviði menning-
ar- og menntamála svo dæmi séu
tekin. Umræða og rannsóknir um
íslensk utanríkismál hefur til þessa
verið næsta einskorðuð við örygg-
is-, varnar- og hafréttarmál. Hér
eru hins vegar rækilega raktir
málaflokkar sem lítt hafa verið
rannsakaðir áður, eins og starfsemi
Gísli Ágúst Gunnlaugsson
„Rit Péturs J. Thor-
steinssonar nær prýði-
lega því markmiði að
veita sögulegt yfirlit
um þróun utanríkis-
mála og íslenskrar ut-
anríkisþjónustu á tíma-
bilinu 1940-1990.“
erlendra sendiráða hérlendis og ís-
lenskra sendiráða og sendinefnda á
erlendri grund. Ennfremur er gríð-
arlegur fengur að umfjöjlun Péturs
um viðskiptasamninga Islands við
önnur ríki.
Ég tel víst að rit Péturs J. Thor-
steinssonar verði um langan aldur
ómissandi handbók öllum þeim sem
vilja glöggva sig á þróun íslenskra
utanríkismála. Ennfremur er ritið
ómissandi fræðimönnum sem
hyggjast kafa dýpra í sögu og þró-
un þeirra fjölmörgu efnisflokka sem
Pétur gerir skil. Að þessu leyti svip-
ar verkinu til stjórnarráðssögu Agn-
ars kl. Jónssonar sem út kom fyrir
liðlega aldarfjórðungi.
í Ijósi þess er miður að Dagblað-
ið-Vísir skyldi ekki birta ítarlegri
og vandaðri ritfregn um verkið en
þá sem Elías Snæland Jónsson birti
á síðum þess 6. janúar sl. í jólabó-
katíðinni birtast allt of oft snögg-
soðnar ritfregnir um bækur og
ræður tímapressan á gagnrýnend-
um þar eflaust mestu. Ritfregn EI-
íasar hlýtur að falla undir þennan
flokk þótt hún birtist ekki fyrr en
eftir áramót. Elías telur höfund
vitna „alltof lítið“ í skjöl utanríkis-
ráðuneytis. Þetta er furðuleg stað-
hæfing, því þeim sem vandlega lesa
verður ljóst að höfundur styðst
hvarvetna mjög við þessi skjöl í
frásögn sinni, þótt hann vitni oftast
nær einvörðungu sérstaklega til
þeirra þegar hann birtir lengri orð-
réttar tilvitnanir í skjöl. Sömuleiðis
er ég ósammála þeirri staðhæfingu
að ritið beri þess merki „að vera
eins konar opinber saga utanríkis-
ráðuneytisins skráð af innanbúðar-
manni þar um langt árabil". í fyrra
lagi hygg ég að fáir hefðu getað
ritað verk sem þetta án þeirrar
reynslu sem langt starf í utanríkis-
ráðuneytinu veitir. í síðara lagi er
megináherslan í ritinu á utanríkis-
mál, en ekki utanríkisþjónusta sem