Morgunblaðið - 13.07.1993, Qupperneq 42

42
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. JULI 1993
AF INNLENDUM
VETTVANGI
PÁLL LÚÐVÍK EINARSSON
fflutafélag um strætisvagna
í bænum framan af árum
Rekstur Strætisvagna Reykjavíkur hf. var erfiður frá upphafi
Ljósmynd/Magnús Ólafsson; Þjóðminjasafn.
Allir með strætó
BÆJARSTJÓRN vildi fyrsta flokks vagna fyrir. Reykvíkinga.
ÁFORMAÐ er að breyta Stræt-
isvögnum Reykjavíkur í hluta-
félag. Þar með verður upphaf-
legt rekstrarform tekið upp á
nýjan leik; hlutafélagsformið. í
ágúst 1931 stofnuðu 13 einstakl-
ingar Strætisvagna Reykjavíkur
hf. Hlutafélagið annaðist al-
menningssamgöngur í bænum
fram á árið 1944 en þá tók
Reykjavíkurbær við rekstrinum.
Strætisvagnar Reykjavíkur hf.
áttu á sinni tíð í erfiðleikum; í
skýrslu formanns SVR um ástand-
ið í ársbytjun 1938 má lesa:
„Rekstur vagnanna hafði stöðvast,
m.a. vegna vangoldinna vinnulauna
vagnastjóra, nál. 20 þús. kr. Flest-
ir vagnar ófærir til aksturs, niður-
' níddir á berum kjúkum. Engar
birgðir hjólbarða né varahluta."
Guðlaugur Jónsson rannsókn-
arlögreglumaður kannaði og skráði
margan sögulegan og þjóðlegan
fróðleik á sinni ævi, 1895-1981.
Hann er m.a höfundur að „Bifreið-
ir á íslandi 1904-30“. Árið 1970
var prentað sem handrit ritverk
hans „Saga strætisvagna Reykja-
víkur 1931-68“. í bók Guðlaugs
kemur fram að rekstur almenning-
vagna í Reykjavík á sér nokkra
forsögu. í maí 1923 var samþykkt
að athuga hvort heppilegt væri að
bærinn hefði einkaréttindi til
rekstrar á bifreiðum sem tækju
meira en 7-8 manns. Ekki varð af
frekari aðgerðum í þessu máli. En
það var æ ljósara að þörf var fyrir
einhveijar almenningssamgöngur í
bænum. Hinn 30. júní 1930 var
auglýst útboð: „Almenningsbílar.
Bæjarstjórn Reykjavíkur óskar eft-
ir tilboðum um rekstur almennings-
bíla, er fari fastar ferðir frá Fram-
nesvegi inn undir Elliðaár og að
Kleppi. Ætlast er til að notaðar séu
fyrsta flokks bifreiðar fyrir 10-14
manns og þannig gerðar, að auð-
velt sé að ganga inn og út í þær,
án þess að hurðin opnist út að
götu. Ferðaáætlun, fargjöld og
reglur um aksturinn samþykkist
af bæjarstjóm, enda komi til styrk-
ur úr bæjarsjóði."
Viðbrögð voru nokkuð blendin
og þótti ýmsum margt óljóst og
óvíst um um þessa atvinnustarf-
semi. En 24. ágúst 1931 var hald-
inn í baðstofu Iðnaðarmanna stofn-
fundur hlutafélagsins „Strætis-
vagnar Reykjavíkur“. Stofnendur
voru 13 einstaklingar. Formaður
félagsstjómar var Ólafur Þor-
grímsson lögfræðingur, síðar
hæstaréttarlögmaður, meðstjórn-
endur voru Egill Vilhjálmsson
kaupmaður og Olafur H. Jónsson
framkvæmdastjóri. Hlutafé fyrir-
* tækisins nam 30 þúsund krónum.
Framkvæmdastjóri var Pétur Þor-
grímsson en hann lést árið 1934.
Strætisvagnar Reykjavíkur hf.
og Reykjavíkurbær gerðu með sér
samning 16. september 1931. Sam-
kvæmt samkomulaginu skyldi bæj-
arsjóður Reykjavíkur leggja fram
til stofnkostnaðar 15 þúsund krón-
ur sem skyidu greiðast með 2.500
kr. í hvert skipti sem nýr vagn
yrði tekinn í notkun en sex slíkir
vagnar skyldu hafa tekið til starfa
fyrir árslok.
Strætisvagnar Reykjavíkur hf.
' voru skuldbundnir til að halda uppi
rekstri almenningsbifreiða fram til
ársins 1937. Bæjarsjóður skyldi
auk stofnframlags greiða árið 1932
1.000 króna styrk á mánuði.
Samningurinn ber þess nokkur
merki að Reykjavíkurbær leitaðist
við að tryggja sem best hagsmuni
sína, gagnvart hugsanlegum brigð-
" um hlutafélagsins. Það var kveðið
á um að félaginu væri skylt að
selja bænum ailar almenningsbif-
reiðar sínar hvenær sem bærinn
sæktist eftir, gegn því verði er
dómkvaddir menn mætu, og kæmu
þá til frádráttar kaupverði 15 þús-
und króna stofnframlagið, þó að
frádregnum 3.000 krónum fyrir
hvert ár sem félagið hefði starfað.
Einnig má þess geta að bærinn
skipaði þriggja manna nefnd, bæj-
arverkfræðings, og tveggja borgar-
fulitrúa, til að koma fram fyrir
hönd bæjarins um öll atriði er
snertu samninginn. Á fyrsta fundi
nefndarinnar með stjórnarform-
anni Strætisvagnanna var gjald-
skrá ákveðin. Fargjald var 10-25
aurar eftir vegalengd. Þess má
geta að þá var meðaltímakaup í
almennri hafnarvinnu 1,36 kr. (Nú
er allur verðsamanburður milli
tímabila varhugaverður. En t.d.
miðað við 350 króna tímakaup
ætti strætisvagnaferð, í dag að
kosta 25 til 65 krónur.)
Erfið vegferð
Þegar félagið tók til starfa var
engin reynsla fyrir hendi um hvem-
ig ætti að standa að slíkum rekstri
og varð félagið strax í upphafi að
kljást við verulega erfiðleika.
Vagnarnir voru byggðir á vörubíla-
grindur og gerð yfirbygginga varð
dýrari og fjárfrekari en menn höfðu
vænst. Ekki varð heldur hjá því
komist að byggja viðhalds- og
geymsluaðstöðu við Hringbraut 56,
nú við Snorrabraut. (I húsi þar sem
Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins,
ÁTVR, var síðar lengi með út-
sölu.) Eftir því sem árin liðu, þurftu
vagnarnir mun meira viðhald held-
ur en menn höfðu gert ráð fyrir.
Má þar ekki hvað síst um kenna
bágbornu gatna- og vegakerfi.
Einnig varð fyrirtækið að hlýta því
að gjaldeyrisyfirvöld höfðu lítinn
eða takmarkaðan skiining á nauð-
syn almenningssamganga. Enn-
fremur má geta þess að í upphafi
bætist við ýmis ófyrirséður kostn-
aður, t.d. krafðist fyrrgreind til-
sjónamefnd bæjarins að sæti far-
þega yrðu á fjöðrum og varð svo
að vera.
í ársbyijun 1938 var Ijóst að
gjaldþöl félagsins var brostið, m.a.
féllu launagreiðslur til starfsmanna
niður. Vagnstjórnarnir sem voru
félagsbundnir í Hreyfli kröfðust
sinna launa að viðlögðu verkfalli,
þess var einnig krafist að „viðgerð
fari tafarlaust fram á ölium vögn-
um, sem í umferð eiga að vera, svo
að fullkomins öryggis og hreinlætis
verði gætt, bæði gagnvart almenn-
ingi og ökumönnum". Og í Alþýðu-
blaðinu var því eindregið haldið
fram að bæjarfélaginu bæri að taka
rekstur strætisvagnanna í sínar
hendur.
Sviptingar urðu milli hluthafa
og skipt var um menn í stjórn fé-
lagsins. Egill Vilhjálmsson útveg-
aði skyndilán til að gera upp við
vagnstjórana. Skömmu síðar varð
hann framkvæmdastjóri fyrirtæk-
isins. Hinn nýja stjórn og fram-
kvæmdastjóri beittu sér fyrir því
að gengið var tii samninga við
helstu kröfuhafa um niðurfellingu
skulda. Hlutafé var aukið en eldri
hiutabréf felld í verði.
Strætisvagnar á bæinn
Fjárhagur Strætisvagnanna
Reykjavíkur batnaði stórum á
fyrstu árum heimsstyijaldarinnar.
En árið 1940 kom hingað erlent
setulið og fjörgaðist allt efnahags-
líf landsmanna. Hins vegar var ljóst
að endumýjun vagna og allrar að-
stöðu var orðin knýjandi. Hluthafar
töldu ófært að ráðast í slíkar fram-
kvæmdir nema áframhaldandi
starfsemi væri tryggð og í mars
1944 var leitað eftir því að félagið
fengi sérleyfí til strætisvagnarekst-
urs næstu tíu árin. Annar kostur
var boðinn; að bærinn keypti eigur
fyrirtækisins og tæki við rekstrin-
um. Bæjarstjóm taldi lög ekki
heimila að veita sérleyfi til svo
langs tíma. Eftir nokkrar samnin-
gaumleitanir varð að ráði að
Reykjavíkurbær keypti tuttugu
strætisvagna fyrirtækisins með
verkfæmm og varahlutum. Stræt-
isvagnar Reykjavíkur sem opinbert
bæjarfyrirtæki hófu rekstur eða
keyrslu 20. ágúst 1944. Forstjóri
var Jóhann Olafsson kaupmaður.
Vagnstjórar til bæjarins
Næsta áratuginn valt á ýmsu
með rekstur Strætisvagnanna. Jó-
hann Ólafsson forstjóri kvartaði
undan lélegum vagnkosti og skiln-
ingsleysi innflutningsyfirvaidanna.
Árið 1951 urðu forstjóraskipti hjá
fyrirtækinu, Jóhann Ólafsson lét
af störfum en Eiríkur Ásgeirsson
tók við og gegndi þeirri forstöðu
til dauðadags árið 1983, en þá tók
Sveinn Björnsson núverandi for-
stjóri við.
Eiríkur byggði upp og endur-
skipulagði rekstur fyrirtækisins.
Vögnum var fjölgað en bifreiðateg-
undum fækkað, tíðni ferða aukin,
o.s.frv. Þá voru launakjör strætis-
vagnastjóra bætt árið 1954. í
kjaradeiiu það ár lagði bæjarstjóm
fram tilboð um að vagnstjórarnir
gerðust fastir starfsmenn borgar-
innar. Vagnstjórarnir samþykktu
þetta boð með 48 atkvæðum gegn
13.
Morgunblaðið/Steinunn Ósk Kolbeinsdóttir.
Ungur að æfa
UNGUR Hvolsvellingur, Holgeir Sæmundsson, að æfa fyrir hjólreiða-
keppnina. Hann er fjögurra ára en sagðist bráðum verða fimm.
Islandsmót í götuhjólreið-
um haldið um helgina
Hvolsvelli.
ÞANN 17. júlí nk. fer fram Islandsmót í götuhjólreiðum. Hjólað verð-
ur frá Reylqavík til Hvolsvallar, rúmlega 100 km leið. Keppt verður
í meistaraflokki og opnum flokki og geta menn bæst í hópinn í Hvera-
gerði, á Selfossi, Rauðalæk og Hellu. Keppnin verður haldin í tengsl-
um við hjólreiðahátíð sem verður á Hvolsvelli þessa sömu helgi. Það
er Hjólreiðafélag Reykjavíkur, íslenski fjallahjólaklúbburinn og Hvol-
hreppingar sem standa fyrir þessari keppni. Heiðursgestur á hátíð-
inni verður Össur Skarphéðinsson umhverfisráðherra.
Það verður mikið um að vera á
Hvolsvelli á hjólreiðahátíðinni og
boðið verður upp á dagskrá sem
hentar öllum aldursflokkum. Á laug-
ardeginum verður m.a. fjallahjóla-
torfærukeppni og verður keppt í
þremur aldursflokkum frá 6 ára til
15 ára. Einnig verður fjallahjóla-
keppni fyrir hina eldri og verður þá
keppt í sérstökum kvennafiokki.
Haldið verður námskeið í hjólavið-
gerðum og fyrsta Póló-mótið á ís-
landi á hjólum verður haldið þar sem
keppt verður í fimm manna liðum.
Á laugardagskvöldið verður varðeld-
ur og kvöldvaka að hætti Hvolhrepp-
inga.
Báða dagana verður boðið upp á
fjölbreyttar hjólaferðir um nágrenni
Hvolsvallar, en mjög auðvelt er að
hjóla á þessum slóðum. Þá er fyrir-
hugað að hjóla hluta „Laugavegar-
ins“ svokallaða en þá verður farið
með rútu Austurleiðar inná Fljóts-
hlíðarafrétt að Hattfelli og hjólað í
Þórsmörk um Emstru. Þetta er mjög
falleg hjólaleið og er hluti af einni
af vinsælustu gönguleið landsins.
í tilefni hjólreiðahátíðarinnar ætl-
ar Kiwanisklúbburinn Dímon að gefa
öllum 6 ára börnum (fædd 1987) í
Rangárvallasýslu hjólreiðahjálma og
verða þeir afhentir á hátíðinni. Þá
verður starfrækt hjólaleiga á staðn-
um.
- SÓK
Ályktun Sjómannafélags Reykjavíkur
Liklegt að farmanna-
stéttin heyri sögnnni til
FYRSTA apríl 1991 skipaði núverandi samgönguráðherra nefnd til
að endurskoða skráningarreglur íslenskra kaupskipa. Markmið nefnd-
arinnar átti að vera að skapa kaupskipaútgerðinni sambærilegan
rekstrargrundvöll og í nágrannalöndunum og tryggja islenskum sjó-
mönnum störf á kaupskipum, segir
víkur.
Nefndarmenn voru: Ragnhildur
Hjaitadóttir skrifstofustjóri í sam-
gönguráðuneytinu, formaður; Einar
Hermannsson skipaverkfræðingur,
frá SÍK; Helgi Laxdai vélfræðingur,
frá FFSÍ; Jón H. Magnússon lög-
fræðingur, frá VSÍ; Jónas Garðars-
son, frá Sjómannasambandi Islands;
Magnús Jóhannesson, fyrrverandi
siglingamálastjóri; Snorri Olsen
skrifstofustjóri, frá fjármálaráðu-
neyti. Varamaður Helga Laxdal var
Guðlaugur Gíslason, frá FFSÍ og
undirritar hann skýrslu þessa fyrir
hönd Farmanna- og fiskimannasam-
bandsins.
Fulltrúi Sjómannasambands ís-
lands, Jónas Garðarsson, sagði sig
úr nefndinni með bréfi dags. 2. febr-
úar 1993, þar sem sýnt þótti að
markmið samgönguráðherra hvað
varðar atvinnuöryggi farmanna
næðust ekki fram.
Síðan sgeir í fréttatilkynningu
félagsins: „I lokaskýrslu nefndarinn-
ar sem er drög að lagafrumvarpi,
kemur í ljós að hagsmunir íslenskra
sjómanna eru fyrir borð bornir, þar
sem íslenskum sjómönnum er ekki
í frétt frá Sjómannafélagi Reykja-
tryggður forgangur í skipsrúm. í
ofanálag er hugmynd nefndarinnar
að skerða ýrtiis áunnin réttindi nái
frumvarpsdrög þessi fram að ganga.
Er líklegt að íslensk farmannastétt
heyri sögunni til. Hvað er næst? Á
næst að fórna íslenskum fiskimönn-
um?
Stefna þessi er þvert á stefnu
okkar og fjölþjóða samtaka svo sem
NTF og ITF.
Verði af þessari skipaskrá munum
við beita okkur af fullri hörku fyrir
því að aldrei verði dreginn að húni
íslenskur þægindafáni. Ef stjórnvöld
vilja styrkja íslenska kaupskipaút-
gerð með fjárframlögum er það mál
skattgreiðenda og stjórnvalda.
Halda mætti að meirihluti nefnd-
armanna hafi verið skipaður óbeint
af útgerðarmönnum enda eru sýni-
leg tengsl milli nefndarmanna og
útgerðar, og snýst nefndarálitið nær
eingöngu um fijálsræði til handa
útgerð kaupskipa á allan hugsanleg-
an máta, með því að hægt verði að
manna skipin ódýrari erlendum
mönnum.“