Morgunblaðið - 05.11.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. NÓVEMBER 1993
H-
Breytingar á skólarekstri og
opinberri fjármálastjórn
eftir Þorvarð
Elíasson
Á Norðurlöndum standa nú yfir
afgerandi breytingar á rekstri skóla
ásamt mennta- og fjármálastefnu
opinberra stjórnvalda.
í Danmörku gengu breytingam-
ar yfir í lok síðasta áratugs. Þá
vora framhaldsskólamir gerðir að
fjárhagslega sjálfstæðum stofnun-
um sem fengu tekjur í hlutfalli við
nemendafjölda. Fjárhagur ríkis-
sjóðs Dana var þá þröngur og niður-
skurður nauðsynlegur og nemend-
um fækkaði í mörgum skólum.
Skólarnir lentu þess vegna í miklum
fjárhagserfiðleikum. Ríkisvaldið
kom þessum skólum ekki til hjálpar
heldur urðu þeir að leysa sín mál
sjálfir og það gerðu þeir annars
vegar með samdrætti í umsvifum
og tilheyrandi uppsögnum kennara
og með því að bjóða fram námskeið
á almennum markaði og ná þannig
auknum tekjum. Sérstaklega var
mikið um að verslunarskólar kæmu
á öflugu námskeiðahaldi og við-
skiptavinir þeirra voru gjaman ná-
læg fyrirtæki og einstaklingar í
atvinnurekstri.
Greinilegt er að megintilgangur
stjómmálamanna var með þessu sá
að skapa hentugt stjórntæki til þess
að nota við niðurskurð á framlögum
til menntamála og tilfærslu á fé
milli skóla og stofnana. Þetta
stjórntæki sem hlaut nafnið „Taxa-
meter“ gegndi hlutverki sínu vel
við gerð fjárlaga, auk þess sem það
hafði margvíslegar aukaverkanir.
Skólamir fengu ljárhagslegt
sjálfstæði og öllum sem þar unnu
varð ljóst að skólinn var háður því
sama lögmáli sem önnur fyrirtæki
að þurfa að hafa meiri tekjur en
göld og það varð alfarið á ábyrgð
„í Svíþjóð er nú verið
að umturna stefnu
stjórnvalda í mennta-
málum. Sænska ríkis-
stjórnin ákvað fyrir
fáum árum að færa yf-
irstjórn skóla frá ráðu-
neyti til sveitarfélaga
og skólanna sjálfra.
Yfir 600 starfsmönnum
í menntamálaráðuneyt-
inu hefur verið sagt
upp frá því þessi
ákvörðun var tekin.“
skólastjórnar að afla teknanna með
því að fá nógu marga nemendur
og ákveða útgjöldin. Skólamir fóra
að selja ríki og einstaklingum þjón-
ustu sína í stað þess að vera stofn-
anir sem kepptu um fé á fjárlögum.
í Svíþjóð er nú verið að umturna
stefnu stjómvalda í menntamálum.
Sænska ríkisstjórnin ákvað fyrir
fáum ámm að færa yfirstjóm skóla
frá ráðuneyti til sveitarfélaga og
skólanna sjálfra. Yfir 600 starfs-
mönnum í menntamálaráðuneytinu
hefur verið sagt upp frá því þessi
ákvörðun var tekin. Þessir starfs-
menn höfðu áður með höndum yfír-
stjóm skólamála og eftirlit með
skólarekstrinum. Verkefni þessara
600 starfsmanna hafa nú verið flutt
að hluta til sveitarstjórna, en þó
meira til skólastjómanna að því er
sagt hefur verið. Fjárveitingar til
skólanna koma nú frá sveitarfélög-
unum með þeim hætti að pening-
amir fylgja nemendum.
Undirritaður átti þess kost að
hlusta á sænska skólamenn lýsa
þeim breytingum sem nú standa
yfir á árlegum fundi Norrænna
samtaka um verslunarfræðslu, sem
haldinn var í Stokkhólmi í haust.
Þar frjallaði Agneta Rehnvall frá
Skolborgarrádet og sænskir skóla-
menn um þessa nýju stefnu og í
stuttu máli má segja að megin-
áhersluatriði stefnunnar séu þessi:
★ Frelsi nemenda til þess að velja
sér námsbraut og skóla. Nem-
endur fá jafnvel rétt til þess að
velja sér skóla utan heimasveit-
ar, en sveitarfélögunum ber þá
að gera kostnaðinn upp sín á
milli eftir ákveðnum reglum.
★ Frelsi skóla til þess að ráða innri
málum og ákveða námsframboð
og kennsluhætti. Menntamála-
ráðuneytið ákveður heildar-
kennslumagn í framhaldsskól-
um, 2.180-2.400 klukkustunda
kennslu eftir námsbrautum fyr-
ir hvem nemenda, á þremur
áram samtals.
★ Ráðuneytið ákveður kjarna-
greinar, einnig í klst. fyrir 3 ár
samtals, en skólarnir ákveða
kennslutilhögun, þar á meðal
lengd kennslustunda, röð náms-
efnis og framboð námsgreina,
sem þó er bundið af kjarna-
greinum þar sem mest áhersla
er lögð á sænsku, stærðfræði
og ensku.
★ Sveitarfélögin ráðstafa fé til
skólanna eftir gjaldskrá sem
tekur mið af fjölda nemenda og
tegund námsbrautar. Staðsetn-
ing skóla innan sveitarfélags
eða misdýrt rekstursform hafa
aftur á móti ekki áhrif á fjár-
framlög.
★ Einkaskóli fær 85% fjárfram-
lags opinbers skóla. Nú munu
tvær verslanakeðjur vera að
Þorvarður Elíasson
hefja rekstur framhaldsskóla í
Stokkhólmi. Slíkir skólar munu
þurfa leyfi til þess að hefja
rekstur, en fái þeir leyfið er
þeim heimilt að hagnast á
rekstrinum og greiða hagnaðinn
út sem arð. Að mega greiða
hagnaðinn út sem arð er fátítt
í Evrópu því yfirleitt eru sjálf-
stæðir skólar þar t.d. í Dan-
mörku og Bretlandi það sem
kallast „Non profít organisati-
ons“ og mega ekki greiða út arð.
★ Nemendur eru brautskráðir frá
framhaldsskólunum á þeirri önn
sem þeir ná tuttugu ára aldri,
en öðlast um leið rétt til þess
að halda áfram námi í fullorð-
insfræðslunni, sem er hluti
framhaldsskólakerfisins.
Það kom höfundi þessarar grein-
ar á óvart að Svíar skyldu verða
fyrstir þjóða til þess að gera skóla-
rekstur að markaðshæfu viðskipta-
fyrirtæki með þessum hætti og því
spurði hann sérstaklega um það á
fundinum hvort það væri rétt skilið
að skólarnir mættu hagnast og
greiða ágóðann út. Svarið var ótví-
rætt já, þeir mættu það ef þeir á
annað borð fengju leyfí til rekstrar.
Tilgangur stjórnmálamanna með
þessum breytingum er nokkuð ljós.
Þeir ætla að ákveða umfang
fræðslustarfseminnar í hinu opin-
bera skólakerfi með rammalöggjöf
sem nær til þess hversu stórum
hluta skatttekna ríkis og sveitarfé-
laga skuli varið til fræðslumála og
setja reglur um þann lágmarks-
stuðning sem allir eigi að hafa til
náms. Rekstur skólanna innan þess
ramma sem þeim er þannig settur
á aftur á móti fyrst og fremst að
taka mið af rekstursumhverfi hins
almenna markaðar. Þar skal ríkja
samkeppni framleiðenda og val-
frelsi og aðhald neytenda.
Áberandi var í umræðum þegar
spurt var hvernig leysa ætti marg-
vísleg vandamál sem upp koma í
slíku rekstursumhverfi hve sænsku
fyrirlesararnir gripu oft til þess
svars að skólarnir yrðu að vera
undir stjórn sterks skólastjóra eins
og þeir orðuðu það, og áttu þá aug-
ljóslega við að ef skólastjórinn væri
ekki fær um að leysa vandamálin
yrði að skipta um stjórnanda, fyrir-
mæli og viðbótarfjármunir kæmu
ekki lengur að ofan.
Standi sænsk stjórnvöld fast á
þessari stefnu, sem ekki nær ein-
ungis til framhaldsskólanna, heldur
einnig að verulegu leyti til grunn-
skólanna, má búast við að margir
skólar hætti rekstri á næstu árum
og aðrir verði stofnaðir. Þannig er
gangur mála á hinum frjálsa mark-
aði sem verið er að flytja skólana
yfir til og sá kaldi veraleiki hlýtur
að vera hluti af því umhverfi sem
sænskir' stjórnmálamenn í dag eru
að skapa skólum sínum.
Höfundur er skólnstjóri og
formaður Norrænnar nefndar um
verslunarfræðslu.

Hvernig er að vera aðstand-
andi alnæmissjúklings?
Tíðni alnæmis fer vaxandi í þjóð-
félaginu. Alls hafa 80 íslendingar
greinst með smit af völdum HIV-
veirannar og þar af 22 með alnæmi
á lokastigi. Mikið hefur verið fjallað
um sjúkdóminn alnæmi og alnæm-
issjúklinginn. Hins vegar hefur lítil
athygli beinst að því hvemig það
er að vera náinn aðstandandi alnæ-
missjúklings. Hveijum einstaklingi
fylgja oft 10-20 aðstandendur.
Samkvæmt þessum tölum eru
minnst 800 aðstandendur alnæm-
issjúkra á íslandi í dag.
Aðstandendur leyna
sjúkdómnum
Líkt og þegar um aðra alvarlega
sjúkdóma er að ræða, þá hefur al-
næmi ekki aðeins áhrif á sjúkling-
inn, heldur einnig aðstandendur
hans. Orð eins aðstandenda lýsa
þessu vel.
— Það fylgdi djúp sorg allan tím-
ann, þreyta og ásetningur um að
standa sig, maður varð að vera
sterkur.
Aðstandendur alnæmissjúkra
þurfa að takast á við ýmsa erfið-
leika, sem aðstandendur annarra
alvarlega veikra sjúklinga þurfa
ekki að gera. Einn af þessum erf-
iðu þáttum er sú leynd sem hvílir
yfir sjúkdómnum.
- Það vissi enginn neitt eða ég
tel að enginn hafi vitað hvað var
að. Ég held að maður hafí hálfpart-
inn passað upp á að enginn sæi.
Maður passaði upp á að vera á
ferðinni eða koma heim á þéirrt tíma
„Læknar og hjúkrunar-
fræðingar eru í lykilað-
stöðu til þess að veita
þá fræðslu sem að-
standendur þarfnast.“
sem enginn var úti.
Ástæðan fyrir þessari leynd
gæti meðal annars verið sú að al-
næmi er skilgreint sem kynsjúk-
dómur og hefur verið tengt við
ákveðna hópa sem sæta fordæm-
ingu í þjóðfélaginu.
Aðstandendur leyna sjúkdómn-
um m.a. með því að segja sjúkdóm-
inn annan en hann er. Þeir nefna
t.d. blóðsjúkdóma, lungnabólgu eða
hermannaveiki í því sambandi. Hér
koma orð aðstandanda sem lýsa
því hversu erfitt honum þótti að
segja ósatt.
- Mér fannst alveg hryllilegt að
skrökva og ég vildi helst vera með
grímu þegar ég var að segja frá
því að hann væri með hermanna-
veiki.
Stundum hafa aðstandendur
fengið ráðleggingar frá lækni um
það hvaða sjúkdóm sé best að nefna
í staðinn fyrir alnæmi, sem útskýr-
ingu á veikindum sjúklingsins.
Aðstandendur tala ekki um sjúk-
dóminn við aðra. Ástæðan er sú
að þeir eru að reyna að vernda
baeði' sjálfan sig og sjúklinginn,
vegna þess að þeir óttast viðbrögð
annarra.
- Við tókum þátt í þeim feluleik
og auðvitað vorum við ekki að gera
neitt annað en að forðast að taka
þá áhættu að okkur' yrði hafnað.
Aðstandendum finnst að aðrir
vilji ekki eða þori ekki að tala við
þá um sjúkdóminn. Jafnvel nánasta
fjölskylda forðast að ræða við þá
um hann.
- Þegar ég trúði nokkrum vin-
um fyrir þessu þá fannst mér þeir
íjarlægast okkur, þeir urðu hrædd-
ir og það forðuðust okkur.
Þessi leynd sem hvílir yfír sjúk-
dómnum leiðir oft til þess að að-
standendur einangrast og verða
einmanna.
Það vantar fræðslu
Aðstandendum alnæmissjúkl-
inga fínnst þeir hvorki fá nógu
mikla fræðslu um sjúkdóminn né
um þau áhrif sem hann komi til
með að hafa á sjúklinginn. Að-
standendur verða jafnvel fyrir því
að þau einkenni sem fylgja sjúk-
dómnum komi þeim algjörlega í
opna skjöldu.
- Það fer öll líkamsstarfsemi í
rúst, það birtist allt þarna. Öll öldr-
unareinkenni sem nöfnum tjáir að
nefna, mann hefði aldrei órað fyrir
þessu. Maður getur talið endalaust
upp, krabbamein, innvortis hrörn-
un, flogaveiki, Alzheimer og fleira.
Þetta skeði allt á miklu styttri tíma
heldur en í eldra fólki. Hann tók
út 50 ár á hálfu ári.
Áhrif sjúkdómsins á heilann og
starfsemi hans geta orðið svo slæm
að persónuleiki sjúklingsins gjör-
breytist. Dæmi eru um, að vegna
áhrifa sjúkdómsins á heilann hafi
aðstandandi og sjúklingur báðir
verið farnir að gráta og hvorugur
skilið hvað um var að vera.
Læknar og hjúkrunarfræðingar
eru í lykilaðstöðu til þess að veita
þá fræðslu sem aðstandendur
þarfnast. Þegar aðstandendur
dveljast hjá sjúklingnum inni á
sjúkrahúsum þá gefur starfsfólk
deildarinnar sig ekki að þeim af
fyrrabragði. Þeir þurfa að leita eft-
ir öllum stuðningi frá því sjálfír.
- Það var aldrei að fyrra bragði
að nein þeirra gæfi sig á tal við
okkur þegar við komum að heim-
sækja hann. Það var ósköp elsku-
legt viðmót en maður var bara lát-
inn í friði.
Viðbrögðin eru neikvæð
Aðstandendur segja að þegar
fólk heyrir um sjúkdóminn þá séu
fyrstu viðbrögð oft þau að það spyr
„hvemig smitaðist hann?“ og síðan
komi oft „er hann hommi?“. Þessi
viðbrögð taka aðstandendur nærri
sér því þá skiptir mestu máli að
sjúklingurinn er haldinn þessum
skelfilega sjúkdómi.
- Það er alltaf verið að velta
því fyrir sér hvernig hann smitað-
ist, það er númer eitt, tvö og þrjú.
En það vill enginn fá að vita neitt
um sjúkdóminn eða hvað áhrif hann
hefur á sjúklinginn.
Aðstandendur óttast ekki að
smitast í daglegri umgengni sinni
við sjúklinginn, til dæmis þá finnst
mörgum þeirra ekkert athugavert
við að drekka úr sama glasi og
sjúklingurinn.
- Ég var ekkert hræddur við
að drekka úr sama glasi og hann
eða neitt svoleiðis. Það var oft sem
hann ussaði á mig og sagði: „Hvað
ert þú að gera?“
Hins vegar hafa aðstandendur
orðið fyrir því að jafnvel vinir og
kunningjar eru hræddir við að smit-
ast einungis við það að koma inn
á heimilið.
- Hún kom mikið heim til okkar
með stelpuna litlu og fólk var að
spyrja hana að því hvernig hún
þyrði að vera þarna með barnið.
Það er mjög mikilvægt fyrir að-
standendur alnæmissjúklinga að fá
stuðning. Stuðningur ætti fyrst og
fremst að koma frá fjölskyldu, vin-
um og heilbrigðisstarfsfólki. Stuðn-
ingur er nauðsynlegur fyrir að-
standendur til þess að þeir geti
betur stutt við bakið á sjúklingnum.
Því ef aðstandandinn fær ekki þann
stuðning sem hann þarfnast getur
hann ekki annast sjúklinginn með
öllu því álagi sem því fylgir.
- Það er ótrúlegt hvað sam-
úðarkveðjur og vinarhugur hefur
mikið að segja og hvað það er mikil-
vægt í lífinu að fá hlutdeild vina,
kunningja, vinnufélaga og ætt-
ingja.
Greinin byggir á niðurstöðum
rannsóknar um upplifun aðstand-
enda alnæmissjúkra á þvíað hafa
átt ástvin með alnæmi. Rannsókn-
in vargerð sem lokaverkefni vor-
ið 1993 til B.sc. gráðu íhjúkrunar-
fræði við heilbrigðisdeild í Háskól-
anum á Akureyri. Greinarhöfund-
ar eru Gróa María Þórðardóttir,
Hugrún Ásta Halldórsdóttir,
Ilulda Gestsdóttir, Inga Ingólfs-
dótiir og Sólveig Guðmundsdóttir. j

4