Morgunblaðið - 07.11.1993, Blaðsíða 11

11
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1993
tilfinningatengsl og tengslaleysi og ringulreið
skapast, og síðar verða heimilisreglur og sam-
skiptareglur brotnar. Lögreglusamþykkt kveð-
ur á um að börn yngri en 14 ára megi ekki
vera úti lengur en til klukkan 10 á kvöldin.
Foreldrar bregðast uppeldiskyldum sínum þeg-
ar þeir fylgja ekki útivistarreglum eftir og
leyfa börnum sínum að vera úti fram eftir
nóttu.“
Ofbeldi og agavandamál
í skólum
- Umræðan um ofbeldi í skólum hefur
snúist um fræðslu og fyrirbyggjandi aðgerðir.
Vitað er að ofbeldi er til staðar í skólum. Oft
stendur einn nemandi fyrir ofbeldi og hefur
aðra annars óvirka með sér. Hvernig eiga
kennarar að taka á málum eða bregðast við
þeim óróa eða agaleysi sem fylgir?
„Oft er mjög erfitt fyrir kennara að átta
sig á því, vegna þess að oft er enginn kenn-
ari nærstaddur þegar ofbeldi er beitt, eða það
á sér stað eftir skólatíma eða í frímínútum
þegar viðkomandi barn er ekki í umsjá skól-
ans. Oft eru það orsakavaldar í umhverfinu
sem kynda undir ofbeldi og svo þessir persónu-
legu orsakavaldar sem eru í skapgerð einstakl-
ingsins og eru oft ættgengir. Afbrýðisemi og
valdabarátta getur einnig verið aðal orsaka-
þátturinn. Viðkomandi getur af einhveijum
ástæðum verið haldinn afbrýðisemi gagnvart
þeim sem ofbeldið beinist að og á þann hátt
verið að reyna að draga athyglina að sér eða
að reyna að sýna yfirburði sína.
Það er ýmislegt sem kennarinn getur gert.
Það er mögulegt að viðkomandi nemandi hafi
ekki fengið verkefni við sitt hæfi eða eftirlit.
í slíkum málum getur skólinn þurft að útvega
nemendum sérstaka kennslu. Þessir nemendur
þurfa oft sérkennara með sér eða tilsjónar-
mann. Þeir þurfa mikið eftirlit og þeim þarf
Morgunblaðið/Sverrir.
Helga Hannesdóttir barna- og unglingageðlæknir hefur undanfarin tvö ár unnið að
víðtækum rannsóknum á heilbrigði íslenskra barna og unglinga. Hún telur nauðsyn-
legt að sinna betur málefnum barna og unglinga.
Algengi áfengis- og
lyf janotkunar unglinga
frá 11-18 ára, vió
sjálfsmat.
Algengi þunglyndis og
leida meóal unglinga,
vió sjálfsmat.
Algengi þunglyndis og
leióa barna og ungl-
inga, aó mati foreldra.
Algengi hömluleysis
unglinga 11-18 ára
(framkvæma án þess
aó hugsa). Sjálfsmat.
Árásir án ástæðu - fyrirmyndir úr
sjónvarpi eða kvikmyndum
- Nú eru mörg dæmi þess hér að hópur
unglinga rekst á einn eða fleiri og misþyrmir
miskunnarlaust undir stjórn einhvers í hópn-
um. Þar hlýtur að vera eitthvað annað og
meira í gangi en uppgjör vegna gamalla mis-
gerða.
„Það getur verið um valdabaráttu að ræða
eða eitthvað í umhverfinu sem æsir fólk upp.
Æsingurinn eykst svo stig af stigi þar til allt
verður hömlulaust og án vitrænna skýringa.
Þá er líka hugsanlegt að viðkomandi hafi séð
eitthvað í sjónvarpi og ætlar að líkja eftir
því. Hugmyndir sem börn og unglingar fá úr
ofbeldismyndum í sjónvarpi eru hættulegar
og tengjast því sem sálkönnuðir hafa verið
að skrifa um á undanförum árum, þ.e. að
maðurinn líkir sér við það sem hann sér og
upplifir, eða út frá sjónvarps- eða myndbands-
efni sem horft er á, vegna þess að æskan á
unga aldri upplifir það svo sterkt. Inn í þetta
koma hugarórar og ímyndanir einstaklingsins
og fara þær eftir því hvað einstaklingurinn
hefur þroskaðar hvatir og raunveruleikaskyn.
Oft virðist sem „raflost" verði í undirmeðvit-
undinni og einstaklingurinn missir allt í einu
stjórn á skapi sínu. Sumir einstaklingar virð-
ast hafa þannig skapgerð að þeir missa allt í
einu stjórn á sér og fá þá stundarbijálæði og
virðast ekki vita hvað þeir gera. Þeir slá og
beija og eyðileggja allt í kringum sig en síðan
fellur allt í ljúfa löð.
Foreldrar eiga að selja börnum sínum
reglur
- Getur verið að börn og unglinga skorti
festu í uppeldið? Borið hefur á ístöðuleysi hjá
foreldrum, þeir forðast að taka afstöðu til
skemmtanahalds eða útivistar í þeirri von að
aðrir foreldrar taki af skarið. Þeir segja: Ef
hinir foreldrarnir leyfa - þá leyfi ég!
„Það er foreldranna að setja reglur og fram-
fylgja þeim. Þeir eiga að segja við böm sín:
„Það er sama hvað foreldrar annarra barna
leyfa þeim að gera, þetta eru þær reglur sem
gilda á okkar heimili og við setjum reglurnar
hérna. Við getum ekki haft áhrif á neina aðra
foreldra, en ég stjórna þér og ber ábyrgð á
þínu uppeldi og stjórna mínu heimili og ég
verð að fara eftir mínum eigin reglum.“
Það eru alltaf reglur innan allra heimila,
bæði skráðar og óskráðar, og það er mjög
mikilvægt að foreldrar geri sér grein fyrir
þeim reglum sem þeir vilja hafa á sínum heimil-
um, í sambandi við útivistartíma, matmáls-
tíma, háttatíma og svefntíma barna og það
þarf stöðugt að endurtaka þessar reglur þann-
ig að þær heyrist og skiljist. En það þurfa
að koma útskýringar með reglunum, hvers-
vegna nauðsynlegt sé að vera kominn heim
fyrir ákveðinn tíma o.s.frv. Foreldrar þurfa
að koma með skýringar á öllum sínum reglum
og þeir mega ekki gleyma að tjá börnum sín-
um væntumþykju sína á sama tíma. •
Það sem marga foreldra í þessu þjóðfélagi
virðist skorta er tími til þess að hlusta. Það
er mjög mikilvægt að foreldrar tali við börnin
sín. Þeir þurfa að gefa sér tíma, setjast niður
með þeim, hlusta á skoðanir þeirra og leysa
úr vandamálum og eijum. Ef málin eru ekki
rædd eða ákveðnar reglur settar, kemst los á
að fylgja eftir bæði innan skóla og utan. Oft
getur verið nauðsynlegt að leita faglegrar
aðstoðar, annað hvort skólasálfræðings eða
barnageðlæknis því oft geta geðlyf dregið úr
hömluleysinu og árásarhneigðinni. Þverfagleg
ráðgjöf er vanalega best.“
Útskúfun úr hópnum
- Annað vandamál í skólum hér sem lítið
er rætt, en veldur kvöl, en það er útskúfun
sem börn og unglingar beita jafnaldra sína
til að einangra þá frá hópnum. Oft eiga í
hlut nemendur sem flust hafa á milli skóla,
hverfa eða landshluta. Hvernig á að taka á
slíkum málum?
„Nauðsynlegt er að meta hvert tilvik fyrir
sig. Oft getur ákveðin afbrýðisemi stuðlað að
því að einstaklingi er hafnað, einhveijum ein-
staklingi í bekknum getur fundist sér ógnað
og fær svo alla í lið með sér gegn viðkom-
andi. Krakkar geta verið miskunnarlausir.
Þetta er ekki aðeins vandamál barnanna í
bekknum, kennarinn þarf að vinna úr þessu
með bömunum. Þar sem slíkt ástand hefur
komið upp hefur gefist vel að kennarinn
myndi lítinn hóp innan bekkjarins með tveim
eða þremur einstaklingum og komi siðan þeim
sem hefur verið hafnað inn í þennan litla
hóp. Þegar kjarninn er myndaður er auðveld-
ara að taka hann inn í bekkinn með hinum.
Þessi leið hefur verið farin í mörgum skólum
með góðum árangri."
Félagslíf í skólum - óvirkir nemendur
- Kennarar voru fyrrum virkir í félagslífi
nemenda í skólum. Nú láta þeir stjórnina í
hendur fárra nemenda sem mynda klíku.
Aðrir nemendur verða óvirkir, finna sig utan
garðs og leita annað eftir athygli. Hvaða
áhrif getur félagsleg óvirkni haft á nemendur?
„Höfnun særir tilfinningar. Fólk getur safn-
að upp reiði og óöryggi sem getur brotist út
í árásarhneigð. Það verður bældara og á erfið-
ara með að tjá sig og leitar þá kannske frekar
í áfengi til þess að geta opnað sig. Nemendur
geta ekki einir borið ábyrgð á félagsstarfi,
samvinna fólks á öllum aldri er alltaf -mikil-
væg. Foreldrafélögin geta einnig hjálpað ungl-
ingnum í félagslífinu. Ég tel að efla þurfi
félagslíf í skólum í samvinnu við kennara og
foreldrafélög og æskulýðsráð. Skólar eru
heimili utan heimilis og þeir þurfa að standa
krökkum opnir, þrif eiga ekki að standa í
vegi fyrir eðlilegu félagsllfi eins og átt hefur
sér stað í mörgum skólum hér.“
Of vægt tekið á afbrotum - tengja
þarf orsök og afleiðingu
- Er ekki of vægt tekið á afbrotum? Kom-
ið hefur ítrekað fram að unglingum sem unn-
ið hafa öðrum skaða er sleppt eftir að þeir
hafa játað svo lengi sem þeir hafa ekki drep-
ið eða hálfdrepið fórnarlambið. Hvert leiða
þessi viðbrögð?
„Ég tel það vera mikið vandamál að ekki
skuli vera nægjanlega vel tekið á málum í
dómskerfinu. Málsmeðferð er allt of löng og
allt of mörgum er sleppt. Afbrotamál þarf
að athuga gaumgæfilega og breyta meðferð-
inni. Tengja þarf orsök og afieiðingu. Ungling-
um þarf að vera ljóst að afbrotið hefur eitt-
hvað í för með sér. Unglingar sem hafa mis-
þyrmt fólki, en aðeins þurft að skrifa undir
skýrslu eftir játningu og síðan sleppt, fá þau
skilaboð að verknaðurinn hafi verið í lagi.
Hér er brotalöm í kerfinu. Hlutirnir hafa til-
hneigingu til að magnast frá atviki til atviks
og endurtaka sig og slík hegðun gengur ekki
til baka og læknast ekki af sjálfu sér. Þeir
sem gera sig seka um síendurtekin afbrot
þurfa á aðhlynningu og sérhæfðri meðferð
að halda. Truflanir á starfsemi boðefna í heila
geta verið til staðar hjá þessum einstákling-
um. Ég trúi því að hjá unglingum sem beita
ofbeldi en hafa enga ofbeldissögu innan fjöl-
skyldu þeirra, sé orsökin líffræðileg eða erfða-
fræðileg. Á undanfömum árum hafa geðlyf
gjörbreytt lífi og hegðun þessara einstakl-
inga, en gefa þarf samþykki sitt til að taka
geðlyf."
Fórnarlömb ofbeldis
- Þeir unglingar sem hafa orðið'fyrir of-
beldi og misþyrmingum fínna sig lengi hrædda
og smáða og búa lengi yfir mikilli niður-
bældri reiði. Hvernig er hægt að aðstoða þá
við að komast yfir áfallið?
„Þeir þurfa oft mikla hughreystingu og
geðlæknis- eða sálfræðilega meðferð. Þeim
er oft ekki sinnt meðferðarlega sem skyldi,
líkt og eftir nauðganir, því miður. Áhrif of-
beldis á þolanda fer eftir manngerðum og
persónuleika hvers og eins og öðrum kringum-
stæðum m.a. fjölskyldu stuðning og þroska
einstaklingsins og aldri. En vanalega stuðlar
ofbeldi að óöryggi, bælingu, kvíða og ótta og
ofbeldi veldur oftast langvarandi reiði og
taugaveiklunareinkennum. Þess má sjá glögg
merki meðal þeirra sem hafa verið beittir
ofbeldi að staðaldri eða til lengri tíma.“
Barnavernd og fyrirbyggjandi
aðgerðum lítið sinnt
- Málefni barna og unglinga hafa oft feng-
ið yfirborðslega umræða en lítið reynt að leita
róta vandans. Hvað er til ráða?
„Hér er mjög algengt að gleyma eða af-
neita staðreyndum. Takmarkaður áhugi hefur
verið fyrir rannsóknum á börnum. Kennslu-
staða í bama- og unglingageðlæknisfræði er
ekki til innan læknadeildar Háskóla Islands
og enginn áhugi eða skilningur fyrir því. Það
þykir undarlegt vegna þess að við teljum
okkur vera velferðarríki, en við erum ekki
velferðarríki gagnvart börnum og unglingum
þegar litið er á rannsóknastörf eða kennslu-
stöður innan háskólans. Við skiljum heldur
ekki að börnin eru 100 prósent framtíð þjóðar-
ihnar. Við eyðum mun minna í rannsóknir
og heilbrigðisþjónustu fyrir börn en nágranna-
þjóðirnar. Þegar fólk hefur kynnt sér þessar
staðreyndir kemur ofbeldið ekkert á óvart,
það er eðlileg afleiðing.
Við höfum hunsað svo margt í barnavernd
sem hinar Norðurlandaþjóðirnar hafa byggt
upp í miklum mæli á síðustu 60-70 árum.
Bamavernd á hinum Norðurlöndunum hefur
tekið mið af uppbyggingu sérstaklega í grunn-
skólakerfinu. En Island taldi sig ekki til
margra ára hafa efni á að koma inn í þessa
barnavernd með hinum Norðurlöndunum.
Það er margt í reglugerðum hér sem er
brotið en ætti að vera framfylgt svo hægt sé
vinna á markvissari hátt að velferðarmálum
barna og unglinga."