Morgunblaðið - 07.11.1993, Blaðsíða 21

V
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1993
21
VALDDREIFTNG OG
VERKASKIPTING
eftir Guðna Einarsson.
BRAGI Guðbrandsson,
aðstoðarmaður
félagsmálaráðherra, er
formaður samráðsnefndar
um sameiningu
sveitarf élaganna.
Umdæmanefndir víða um
land hafa undanfarið staðið
fyrir kynningarfundum um
sameiningu sveitarfélaga
sem kosið verður um 20.
nóvember nk. Lagt er til að
sveitarfélögum fækki úr 196
í 43, um helmingur íslenskra
sveitarfélaga hefur nú innan
við 200 íbúa. Tillögur
umdæmanefndanna hafa
hlotið misjafnar móttökur,
umræðan er ekki einungis
málefnaleg heldur einnig
þrungin tilfinningum.
Bragi Guðbrandsson segir að
umræða um sameiningu
sveitarfélaga hafi byijað
fyrir um 30 árum og 1966
hafi fyrsta opinbera nefndin verið
skipuð til að gera tillögu um eflingu
sveitastjórnarstigsins. - Nefnd þessi
lagði til að landinu yrði skipt í 66
sveitarfélög en tillagan náði ekki
fram að ganga. Ekkert lát varð á
umræðunni meðal sveitarstjórnar-
manna og nú verður gengið til kosn-
inga um það sem Bragi kallar „ein-
hveija mestu þjóðfélagsbreytingu
undanfarinna áratuga."
Þegar nær dregur kosningum og
umræða verður almennari hefur
komið í ljós að ekki ríkir einhugur
um málið á meðal sveitarstjórnar-
manna hvað þá þegnanna. Því ligg-
ur fyrst við að spyija hvað knýi á
um sameiningu sveitarfélaga nú.
„Það er löngu ljóst að gömlu
hreppamörkin samsvara illa þeim
stjórnsýsluþörfum sem eru í nútíma
samfélagi," svarar Bragi. „Mörk
hreppanna voru dregin í þjóðfélagi
sjálfsþurftarbúskaparins, þegar
helstu verkefni sveitarfélagsins
voru fjallskil og fátækrafram-
færsla.“
Bragi segir mörg rök hníga að
því að það sé löngu tímabært að
laga sveitarfélögin að breyttum
aðstæðum. Hlutverk sveitarfélaga
sé fyrst og fremst að veita íbúunum
þjónustu. Undanfarna áratugi hafi
komið til nýir þjónustuþættir sem
minni sveitarfélög hafi í mörgum
tilvikum átt erfitt með að sinna.
Þess vegna hafi mikið af þessari
þjónustu lent á herðum ríkisins með
þeirri afleiðingu að nýjar ríkisstofn-
anir hafi risið á höfuðborgarsvæð-
inu. Umsvif ríkisins í opinberri þjón-
ustu eru miklu meiri hér á landi en
í nágrannalöndunum, fyrst og
fremst vegna þess að sveitarfélögin
hafa verið of smá. Ef á að snúa
þessari þróun við sé nauðsynlegt
að búa til stærri heildir.
Sveitarfélag er annað
en byggð
Andstæðingar sameiningar hafa
sumir haldið því fram að sameining-
in felist í því að stór sveitarfélög
gleypi þau minni. Gamlar og grónar
sveitir missi sérkenni sín, jaðar-
byggðir verði afskiptar og samfé-
lagsþjónustan einskorðuð við
byggðakjarna.
„Ég tel að þessi ótti sé óþarfur,"
segir Bragi. „I fyrsta lagi þarf fólk
að átta sig á því að sveitarfélag er
ekki það sama og byggðarlag.
Sveitarfélag er einungis stjórn-
sýslustig og hvort það er stærra
eða minna hefur ekki áhrif á sér-
kenni og sérstöðu byggðanna. Það
stendur ekki til að sameina kvenfé-
lögin eða kirkjukórana, íþróttafé-
lögin eða klúbbana. Þótt sveitarfé-
lagamörk breytist verða menn
áfram Reyðfirðingar eða Bolvíking-
ar. Mannlífið verður jafn fjölbreytt.
Reynsla nágrannaþjóða okkar,
t.d. Svía og Dana, er ekki sú að
jaðarbyggðir hafi orðið afskiptar
við sameiningu. Jaðarbyggðirnar
fóru þar að njóta kosta þéttbýlis-
ins, án þess að missa einkenni dreif-
býlisins. í mörgum tilvikum er það
hreint réttlætismál að upphefja
sveitarfélagamörkin. Með breyttum
atvinnuháttum hefur það færst í
vöxt að fólk sem býr í dreifbýli
sæki vinnu í þéttbýli þar sem til
dæmis er bæði leikskóli og öldrun-
arþjónusta. Þótt þetta fólk starfi
alla ævi í þéttbýlinu er það rétt-
laust þar hvað varðar félagslegu
þjónustuna, því lögheimili þess er í
öðru sveitarfélagi."
Sameiningin er víða
tilfinningamál
Það vekur atþygli að svo ólík
samtök sem LÍÚ og Þroskahjálp,
ásamt fleirum sem starfa á lands-
vísu, hafa séð ástæðu til að lýsa_
stuðningi við fyrirhugaða samein-
ingu sveitarfélaga. Andstaðan virð-
ist hins vegar mest í minni sveitar-
félögum. Kanntu skýringu á þessu?
„Það er rétt að sveitarstjórnar-
menn í minni sveitarfélögum eru
harðastir í andófinu. Það er að
ýmsu leyti skiljanlegt. Þetta fólk
hefur margt unnið lengi að sveitar-
stjórnarmálum og komið mörgu
góðu til leiðar. Það er eðlilegt að
því þyki eftirsjá að gamla fyrir-
komulaginu. Ég hef víða orðið var
við að menn vilja sameiningu ann-
arra sveitarfélaga en síns eigin.
Úti á landi spytja menn hvers vegna
við byijum ekki á að sameina á
suðvesturhorninu, þar sjáist ekki
mörkin á milli bæjanna, en í þeirra
heimasveit sé ekkert vafamál hvar
sveitarmörkin liggi. Hér á höfuð-
borgarsvæðinu finnst mönnum hins
vegar sjálfsagt að litlu sveitahrepp-
Bragi Guó-
brandsson telur
sameiningu
sveitarfélaga
eina mestu þjóó-
félagsbreytingu
síóari áratuga
arnir úti á landi verði sameinaðir
en finna sameiningu hjá sjálfum sér
allt til foráttu."
Misjöfn frammistaða
umdæmanefnda
Alþingi ákvað að fengnum tillög-
um frá Samtökum sveitarfélaga að
umdæmanefndir skyldu skipaðar
um landið til að gera tillögur um
sameiningu sveitarfélaga og kynna
þær íbúum. Haldnir verða alls um
hundrað kynningarfundir, gefnir út
bæklingar á landsvísu og í héruð-
um. Það hefur vakið athygli að á
sumum stöðum virðist sem um-
dæmanefndir standi ekki heilshug-
ar að tillögugerðinni.
„Vissulega eru dæmi um það þó
þau séu ekki mörg. Einkaskoðanir
nefndarmanna eiga ekki að vera í
fyrirrúmi heldur eiga nefndirnar að
kynna sameiningarmálið. í einu til-
viki, á Suðurnesjum, hefur talsmað-
ur umdæmanefndarinnar ítrekað
reynt að gera sameiningarátakið
tortryggilegt með opinberum yfir-
lýsingum sem ekki eiga við nein rök
að styðjast. Hins vegar vil ég taka
skýrt fram að aðrar umdæmanefnd-
ir hafa axlað þá ábyrgð sem þeim
var falin samkvæmt lögum og sum-
ar þeirra unnið þrekvirki á þeim
stutta tíma sem þær hafa haft til
umráða.“
Sú gagnrýni. hefur heyrst að
margt sé óljóst um hvað taki við
eftir kosningarnar, hvort sem sveit-
arfélög sameinast eða ekki. Fólk er
í óvissu um hvað sameiningin kem-
ur til með að þýða fyrir heimabyggð
þess. Hefur það verið nægilega
kynnt um hvaða kosti fólk á að
velja þann 20. nóvember?
„Málið er þannig vaxið að við
mörgum spurningum fást ekki svör
fyrr en ljóst er hver niðurstaða at-
kvæðagreiðslunnar verður. Samein-
ingu sveitarfélaga má ef til vill líkja
við það þegar fólk gengur í hjóna-
band. í því felst skuldbinding um
að standa saman í blíðu og stríðu
og finna sameiginlega lausn á
vandamálum. Ákvarðanir um fram-
tíðarskipan hinna nýju sveitarfé-
laga, stjórnsýslu þeirra og þjónustu,
verða teknar af heimamönnum,
ekki ríkisvaldinu. Flutningur verk-
efna og tekjustofna verður samn-
ingsatriði. Úm þessa leið er full-
komin sátt í milli ríkis og Sam-
bands íslenskra sveitarfélaga."
Bragi segir að kosningarnar snúist
því um stefnumörkun, hvort fólk
vilji færa verkefni frá ríkinu til
sveitarfélaga. Hann segir ennfrem-
ur að sveitarstjórnarmenn séu góðir
samningamenn og reynslan af
verkaskiptingunni sem gerð var
1990 sé sveitarfélögunum í hag.
Auknar tekjur sveitarfélaga
Bragi segir að búið sé að leggja
línurnar í breytingum á tekjum
sveitarfélaga til að mæta hinum
auknu verkefnum. Hlutur þeirra í
staðgreiðslu skatta aukist og hlutur
ríkisins minnki. Þá sé ljóst að mik-
il breyting verði á Jöfnunarsjóði,
en á þessu ári veitir hann nærri 2
milljörðum til minni sveitarfélaga.
Eftir sameiningu verður sjóðurinn
efldur í 4 til 5 milljarða á ári og
úthlutun úr honum mun breytast.
Með stækkun sveitarfélaganna
minnkar verulega þörfin fyrir tekju-
jöfnunarframlög, en áherslan verð-
ur lögð á framlög til þjónustubund-
inna verkefna. Sú breyting verður
að sveitarfélög með fleiri en 3.000
íbúa munu geta sótt um þjónustu-
framlög, en það hefur ekki verið
hægt hingað til. Þegar framlögun-
um verður útdeilt verður meðal
annars tekið tillit til aldurssamsetn-
ingar íbúanna, börn og aldraðir
vega þar þyngst. Vegalengdir sem
sækja þarf þjónustu innan sveitar-
félaga munu einnig hafa áhrif og
tekið verður tillit til atvinnu-
ástands. Nánari útfærsla á úthlut-
unarreglum verður unnin í samráði
ríkis og sveitarfélaga.
Valddreifing í raun
Ef sveitarfélögum fækkar um
rúmlega 150 verða mun færri ein-
staklingar í sveitarstjórnum og
Morgunblaðið/Sverrir
nefndum þannig að stjórnunin
dreifist á færri hendur en nú.
Hvernig kemur það heim og saman
við að sameining sveitarfélaga sé
forsenda valddreifingar?
„Tilgangur sameiningarinnar er
að færa vald frá ríkinu til sveitarfé-
laganna. Það er ljóst að grunnskól-
inn flyst til sveitarfélaganna 1.
ágúst 1995, hvort sem af samein-
ingu verður eða ekki. Þá er ætlunin
að byija á að flytja heilsugæsluna,
málefni fatlaðra og öldrunarþjón-
ustu til sveitarfélaganna. Þetta er
pakki upp á 15 milljarða á ári og
vitanlega færast einnig tekjustofn-
ar á móti útgjöldunum. Þessum
málaflokkum verður stýrt heima í
héraði í nálægð við þá sem njóta
þjónustunnar. Þessu fylgir að sér-
hæfð störf og verkefni flytjast út
til byggðanna en þjappast ekki öll
saman í höfuðborginni.
Vald margra hreppsnefnda er
orðið ákaflega rýrt og mörg sveitar-
félög ráða ekki við að veita þá þjón-
ustu sem nú er krafist, hvað þá
þegar kröfurnar aukast með
breyttri verkaskiptingu. í mörgum
„dverghreppum“ eru öll stærri
verkefni sveitarfélagsins unnin í
samstarfsverkefnum og byggða-
samlögum. Það má vel spyija hver
sé tilverugrundvöllur sveitarfélags
ef það þarf að leysa nær alla mála-
flokka á þann hátt og helsta verk-
efni sveitarstjórnar sé að tilnefna
menn í stjórnir byggðasamlaga?“
Bragi segir að stóru sveitarfélög-
in hafi lengi knúð á um breytta
verkaskiptingu og þau séu fyrir
löngu reiðubúin að axla meiri verk-
efni. „Það verður ekki til lengdar
hægt að standa gegn þeirri lýðræð-
islegu kröfu stærri sveitarfélaga að
taka við fleiri verkefnum," segir
Bragi. „Stærri sveitarfélög munu
fá þessi verkefni, óháð því hvað þau
minni gera. Ég óttast að ef íbúar
minni sveitarfélaga hafna samein-
ingu þá verði hér til tvær gerðir
sveitarfélaga. Þau sem geta staðið
undir og boðið mikla þjónustu og
svo hin sem hafa rýra þjónustu. Það
þýðir einfaldlega að eftir nokkurn
tíma munu íbúamir hinna minni
krefjast sameiningar í stærri heild-
ir, því þeir munu ekki sætta sig við
skarðan hlut. í mínum huga er
kosningin 20. nóvember upphafið
að ferli sem ekki verður stöðvað."