Morgunblaðið - 06.03.1994, Síða 10

MORGUNBLÁðÍð 'SÚNNÚDÁGUR 6. MARZ 1994
Ótrúleg sagn tveggja 16 úra f anga er
dæmigeró fyrir feril afkastamestu síbrotaunglinga landsins
eftir Pétur Gunnarsson
í SÍÐUMÚLAFANGELSI sitja nú
tveir 16 ára piltar. Annar er í
gæsluvarðhaldi í allt að einn
mánuð vegna síbrota en hann er
talinn bera ábyrgð á stórum
hluta þeirra fjölmörgum inn-
brota sem framin hafa verið í
sjoppur á höfuðborgarsvæðinu
undanfarnar vikur. Hinn er í
annað skipti á stuttri ævi að hefja
afplánun refsingar. Frá því að
sá varð sakhæfur, 15 ára gam-
all, hefur hann hlotið 6 refsidóma
með samtals 14 mánaða fangelsi
fyrir 39 afbrot, bílþjófnaði, inn-
brot og þjófnaði, tékkafals, ölv-
unarakstur, réttindaleysi við
akstur. Áður eií piltarnir urðu
sakhæfir og málefni þeirra kom-
ust þannig til kasta réttarkerfis-
ins höfðu þeir verið skjólstæð-
inga barnaverndaryfirvalda, fé-
lagsmálastofnana, komist marg;
sinnis í kast við lögreglu og geng-
ið í gegnum alla þá meðferð sem
þá stóð börnum og unglingum á
glapstigum til boða í landinu.
Eins og hjá öðrum þeim 10-15
unglingum, sem sumir viðmæl-
endur Morgunblaðsins giska á
að megi á hverjum tíma telja til
uppvaxandi síbrotamanna, bar
sú meðferð engan árangur enda
fáum virkum þvingunarúrræðum
til að dreifa og vilji unglinganna
til að undirgangast meðferðina
lítill sem enginn. Samnefnari
þessa hóps er rofin tengsl við
fjölskyldur sínar og heimili, sam-
skipti við foreldrana einkennast
af deilum og togsteitu og van-
mætti til að taka á vandamálun-
um. Óregla er algengara fyri-
bæri í fjölskyldum þessa hóps en
almennt í þjóðfélaginu en alls
ekki regla. Viðmælendur Morg-
unblaðsins gera sér engar vonir
um að með meðferð og stofnun-
um verði hægt að koma algjör-
lega í veg fyrir að einhveijir
þessara unglinga falli utangarðs
í samfélaginu en innan kerfisins
heyrast gagnrýnisraddir um það
að margt megi bæta með sér-
hæfðri meðferð og fjölbreyttari
réttarfarsúrræðum gagnvart
þeim sem orðnir eru sakhæfir
og ekki síður með því að koma
á virkara og nánara samstarfi
þeirra fjölmörgu stofnana hinna
ýmsu ráðuneyta sem að málefn-
um þessa hóps koma.
Afbrotaferill piltanna
tveggja sem minnst var
á að framan er að sumu
leyti einstæður. Sá þeirra
sem nú situr í gæsluvarð-
haldi í fyrsta skipti, hefur verið hand-
tekinn af götulögreglunni í Reykja-
vík í um það bil 40 skipti á síðastliðn-
um tveimur árum fyrir margs konar
sakir, oftast í tengslum við innbrot
og þjófnaði, tékkafals, eða bílþjófn-
að. Eftir að hann náði 16 ára aldri
hefur hann gist í fangaklefum nótt
og nótt eftir handtöku en verið látinn
laus að morgni og þá jafnan tekið
til við fyrri iðju. Upp á síðkastið er
talið að hann hafí einkum verið viðr-
iðinn innbrot í söluturna, helst þá
sem hafa spilakassa frá Rauða krossi
íslands. Slík afbrot í borginni skipta
tugum undanfamar vikur og er talið
að hann beri ábyrgð á stórum hluta
þeirra ásamt ýmsum félögum sínum,
þar á meðal þeim sem fyrr var nefnd-
ur.
Til þessa hefur pilturinn hlotið tvo
refsidóma, báða skilorðsbundna;
samtals 9 mánaða fangelsi fyrir 16
afbrot, framin eftir að hann náði
sakhæfisaldri. Auk þeirrar rannsókn-
ar sem nú stendur yfir hjá RLR á
málum hans, en þar er um fjölmörg
afbrot er að ræða, hefur ríkissak-
sóknari á síðustu vikum fengið til
meðferðar niðurstöður tveggja rann-
sókna á hendur piltinum sem bíða
afgreiðslu og dómsmeðferðar. Talið
er líklegt að næsti dómur sem piltur-
inn fær á sig hljóði upp á óskilorðs-
bundið fangelsi, auk þess sem skil-
orðsdómamir verði þá dæmdir upp.
íslandsmeistari
Um félaga piltsins eru þeir við-
mælenda Morgunblaðsins sem
þekkja feril hans sammála að þar
fari íslandsmeistari í sínum aldurs-
flokki í afbrotum. Eftir að pilturinn
var í síðustu viku handtekinn á leið
til Reykjavíkur úr innbrotaleiðangri
austur á firði hóf hann að aíplána
12 mánaða fangeisi sem hann átti
eftir að standa skil á samkvæmt
fimm fangelsisdómum. í fyrrasumar
afplánaði hann 2 mánaða fangelsi
samkvæmt 6. dóminum. Sú refsing
sem pilturinn hefur hlotið tekur til
39 afbrota gegn eigum eða hagsmun-
um álíka margra einstaklinga. Oftast
er um bílþjófnaði, innbrot, þjófnaði
eða ölvunarakstur að ræða.
Það er talið einsdæmi að 16 ára
piltur hafi verið svo afkastamikill á
stuttum afbrotaferli en auk dómanna
sem hann hefur hlotið á hann óaf-
greidd mál hjá saksóknaraembættinu
og RLR. Samkvæmt upplýsingum
Morgunblaðsins er stefnt að því að
koma þeim málum til dómsmeðferðar
á næstunni, meðan pilturinn situr í
fangelsi.
Búast má við að um það leyti sem
hann verður 17 ára hafí pilturinn
hlotið dóma fyrir a.m.k. 50 afbrot
sem kostað hafa tugi aðila milljónir
króna vegna skemmda og eigna-
tjóns. í dómum hafa piltamir dæmd-
ir til að greiða tugi eða hundruð
þúsunda í skaðabætur en enginn sem
til þekkir á von á að þær bætur fá-
ist greiddar.
Óljós tengls milli afbrots
og refsingar
Frá því að brot var framið og þar
til kemur að því að refsingu er út-
deilt líða nokkrir mánuðir hið
minnsta og í millitíðinni hafa þeir
brotið af sér í tugi skipta. „Ég man
eftir pilti sem búið var að dæma í
fangelsi en hann gat ekki svarað því
sjálfur fyrir hvaða brot hann var að
fara að afplána refsingu. Hann
mundi ekki hvað af öllum málunum
var bújð af afgreiða og hvað ekki,“
segir Ómar Smári Ármannsson hjá
lögreglunni í Reykjavík. Guðjón
Magnússon hjá saksóknaraembætt-
inu sagði að þau mál sem fengju
forgang í rannsókn og ákæruvaldi
væru þau alvarlegustu og einnig mál
þeirra sem sætu í gæsluvarðhaldi.
Mál unglinga færu ekki í forgangs-
flokk sjálfkrafa. Hann sagði rangt
sem heyrst hefði haldið fram að mál
síbrotaunglinga væru ekki send í
gegnum kerfið svo lengi sem þeir
héldu áfram að bijóta af sér því að
afgreiða þyrfti öll mál í ejnu. Guðjón
sagði að biðtími þessara mála hefði
styst að undanförnu og lögregla og
ákæruvald legðu aukna áherslu á
hraðan framgang þeirra.
Um mótunaráhrif þess að refsing
dragist mánuðum saman eftir að
brot er framið segir Helgi Gunn-
laugsson afbrotafræðingur og kenn-
ari við Háskóla íslands að nauðsyn-
legt sé að sem skemmstur tími líði
frá afbroti til viðurlaga. Skammur
biðtími auki á vamaðaráhrif refsinga
en hitt sé ekki síður mikilvægt að
löng töf hafi sýnt sig að hafa áhrif
til verri vegar. Helgi leggur hir.s
vegar áherslu á að hefðbundnar refs-
ingar komi oft að takmörkuðu gagni
gagnvart, þessum hópi. „Þeir hafa
svo litlar forsendur til að meðtaka
þetta, eiginleikar eins og félags-
þroski, siðferðismat og samskipta-
hæfni er meira og minna í molum,"
segir hann. „Þetta ytra taumhald
sem réttarkerfið veitir dugar á venju-
legt fólk en ekki á þessa krakka,“
segir Helgi Gunnlaugsson.
Langur aðdragandi
Eins og fyrr sagði geyma saka-
skrár ekki upplýsingar um feril þess-
ara pilta fyrir 15 ára aldur og fyrir
„bernskubrek" er ekki refsað. Það
breytir ekki því að löngu fyrir þann
aldur var fjölmörgum aðilum sem
starfa á vegum skóla, barnaverndar-
yfírvalda, félagsmálastofnana, ungl-
ingaheimilis ríkisins og lögreglu ljóst
hvaða stefnu líf þessara pilta var að
taka. Þeir flosnuðu upp úr skóla,
voru margsinnis í höndum lögregl-
unnar. Félagsmálastofnun og barna-
vemdarnefnd var gert viðvart og
gripu til tiltækra úrræða til að sker-
ast í leikinn, greina vanda piltanna
og veita þeim þá meðferð sem í boði
var til að finna leið út úr erfiðleikum
þeirra. Báðir hafa gengið alla þá leið
á enda án nokkurs árangurs. „Þessir
krakkar skera sig snemma úr. Ég
man eftir einum þar sem fyrir lágu
sálfræðiúttektir sem gerðar voru
þegar hann var 6-7 ára. Allar spár
sem þar komu fram um framtíð hans
rættust næstu 6-7 árin án þess að
nokkuð semj reynt var að gera kæmi
að gagni,“ segir Helgi Daníelsson
yfirlögregluþjónn hjá RLR sem árum
saman hefur unnið að- málefnum
barna og unglinga. Hann segir að
oft séu aðstæður í Jjölskyldum barn-
anna og viðhorf þeirra helsta vanda-
málið í veginum.
Dæmigerð tilfelli
Ferill piltanna tveggja sem fyrr
voru nefndir er nokkuð svipaður og
um leið dæmigerður fyrir þá ungl-
inga, sem fyrr og síðar hafa lent á
svipaðri braut; sumir tala um að nú
séu þetta 10—15 ungiinga, aðrirtelja
þá tölu of háa. Áskell Orn Kárason,
forstjóri Unglingaheimilis ríkisins,
var beðinn að lýsa bakgrunni upp-
rennandi síbrotaunglings og þeirri
meðferð sem slíkur einstaklingur
hefði hlotið fyrir 16 ára aldur, en
þá verður hann sjálfráða, meðferð á
Unglingaheimili og annars staðar er
hætt og dóms- og síðan fangelsis-
kerfið taka við.
„Það er mjög sjaldgæft að þessir
unglingar séu með veruleg geðsýki-
einkenni en yfirleitt eru vandamálin
margþætt. Þetta eru krakkar sem
hafa orðið fyrir skaða í uppvexti sín-
um og vandamálin eru tilfinningalegs
eðlis; vanlíðan, reiði, kvíði, sjálfsfyr-
irlitning og inn í blandast oft fíkn í
vímuefni og tilhneiging til andfélags-
legs atferlis.
Fólk sér gjarnan fyrir sér foreldra
sem snúið hafa baki við börnunum
og eru í óreglu en ef eitthvað er
dæmigert þá held ég að það sé það
að tengsl milli foreldra og bams
hafa rofnað. Það ríkir ekki traust á
milli þeirra heldur togstreita sem ber
keim af valdabaráttu og foreldrar
og unglingur geta ekki sest niður
sem samheijar og rætt málin. Oft
koma líka til deilur milli foreldra sem
eru ósammála um aðgerðir jafnvel
þannig að annað grefur undan til-
raunum hins til að nálgast barnið.
Af einhveijum ástæðum sem geta
verið margvíslegar þá fínnst ungl-
ingnum hann ekki eiga skjól í for-
eldrahúsum. Það getur verið um að
ræða fjölskyldu sem er eðlileg að
öðru leyti. Áfengisvandamál og of-
drykkja hafa vissulega verið algeng-
ari í fjölskyldum þessara krakka en
almennt í þjóðfélaginu og það er
þáttur sem vegur oft mjög þungt en