Morgunblaðið - 17.09.1994, Blaðsíða 28

„428 LAUGARDAGUR 17. SEPTEMBER 1994
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
GUÐNÝ ÞORGERÐUR
- ÞORGILSDÓTTIR
+ Guðný Þor-
gerður Þorgils-
dóttir, sem alltaf
var nefnd Þorgerð-
ur, fæddist á Svína-
felli í Öræfum 30.
apríl árið 1900.
Hún lést í Borgar-
spítalanum hinn
31. ágúst sl.
AMMA í Reykjavík er
.. að koma! Spenna
ungra bamabarna yfir
því að hitta ömmu sína
frá Reykjavík var mik-
il. En fyrstu minning-
ar okkar systkina um ömmu voru
þegar hún heimsótti okkur til Vest-
mannaeyja. Dökkhærð, myndarleg
kona, hlý og gefandi. Eplailmurinn
fyllti húsið. Framandi leikföng voru
dregin upp úr stórri tösku til að
gleðja bamabörnin. Amma hafði
gaman af að gleðja með spennandi
pökkum, eins fannst henni gaman
að koma óvænt. Eitt sinn var hún
á Leið austur í Skaftafellssýslu.
Snögglega breyttist ferðaáætlun, og
nokkrum tímum seinna var amma
flfcnætt í peysufötunum sínum inn í
Dal á þjóðhátíð, alveg óvænt. Dag-
inn eftir hélt hún svo ferðalaginu
áfram upp á land aftur. Já, hún gat
verið fljót að taka ákvarðanir — og
framkvæma þær. Þegar við fluttum
upp á fastalandið komum við oft til
ömmu á Rauðalæknum. Þaðan eig-
um við margar ljúfar minningar.
Hún hélt oft matarboð, þar sem
böm hennar og bamaböm komu
saman. Þetta var stór hópur, og því
mikið fjör hjá okkur systkinabörn-
^ unum. Eins stóð systir hennar,
*^igga frænka, mjög oft fyrir fjöl-
skylduboðum. Þau eru líka ógleym-
anleg. Þær systur vom báðar dug-
miklar konur sem höfðu gaman af
félagsskap annarra, og töldu aldrei
eftir sér að koma fólkinu sínu sam-
an við hin ýmsu tækifæri og þá
gjaman með Páli bróður sínum og
Kristínu konu hans. Þá var hátíð í
bæ, veglegar veitingar, kertaljós,
gjaman tekið í spil og við krakkam-
ir bmgðum á leik. Að horfa nú til
baka, er eins og þetta hafi allt gerst
í gær — en samt fyrir svo óralöngu
síðan. Hlýjar og mjúkar hendur
ömmu þegar hún þuldi „Fagur, fag-
ur fiskur í sjó ...“. Gælunöfnin sem
. hún gaf ungum afkomendum sínum,
^iiöfn eins og „Gersemið mitt“ um
nöfnuna, sína, „Dössurinn minn“,
„Skipstjórinn minn“ og fleiri nöfn
sem vom sögð af svo mikilli vænt-
umþykju til ungra afkomenda. Slát-
urgerðin á Reykjavíkurveginum
með ömmu og Siggu frænku. „Bíó-
ið“ hennar ömmu, sem
í raun var „Keflavíkur-
sjónvarpið". Ferðalög
og endurminningar frá
Svínafelli.
Þegar við lögðum af
bamaskapinn, kynnt-
umst við ömmu á nýjan
hátt. Þar fór víðsýn
kona sem fylgdist vél
með á öllum sviðum
mannlegs lífs. Af lifandi
áhuga setti hún sig inn
í allt er afkomendum
hennar viðkom, hvort
sem um starf, nám eða
áhugamál var að ræða.
Makar okkar og börn undruðust oft
nákvæmni hennar þegar kom að til
dæmis afmælisdögum, íslensku
knattspyrnunni og svo enska bolt-
anum! Hún hafði með eindæmum
gott minni og frásagnarlistina hafði
hún fengið í vöggugjöf. Það var svo
gaman að hlusta á löngu liðna at-
burði sagða af sagnabrunni sem
amma okkar var. Við eigum eftir
að sakna hennar, ekki aðeins fyrir
það hve mikið var í hana spunnið,
heldur fyrir það hvað hún var okkur
öllum.
Við systkinin og fjölskyldur okkar
minnumst hennar með þakklæti og
biðjum algóðan Guð að varðveita
hana í sínum friði.
Halldóra Björk,
Þorgerður, Birna,
Björn Jón.
Ekki man ég eftir mér, tveggja
vetra gömlum, þegar ég kom til
hennar ömmu minnar, Þorgerðar
Þorgilsdóttur, inn á Laugarmýrar-
blett.
Þegar ég lít til baka hefur mér
ætíð fundist að þá hafi ég eins og
fengið fast land undir fætur, nýkom-
inn úr sjávarháska, enda kom ég
af sjúkrahúsi þar sem ég hafði leg-
ið mikið veikur. Ég var hjá henni í
aldarfjórðung, eða öll mín æsku- og
námsár. Hún var mér sem móðir
og veitti mér slíka vernd, hlýju og
öryggiskennd, að ég treysti henni
betur en berginu, sem ég bjó á. Og
nú, þegar hún er horfín á braut 94
ára gömul trúi ég því varla. Mér
fannst næstum því að fyrr myndi
Esjan jafnast við jörðu en hún.
Nú í ágúst var maður minntur á
hve jarðskorpan er þunn og lífhvolf-
ið raunar enn þynnra, kannski eins
og vísindin segja nú á dögum, eins
og þráður „á eggjum óreiðunnar".
Þegar iand skalf í Hveragerði og
Sunniendingar óttuðust að hinn
stóri skylli á, urðu brestir í heilsu
ömmu og við í fjölskyldunni óttuð-
+
Elskuleg móðir mín, tengdamóðir, amma og langamma,
RANWVEIG ÁSGEIRSDÓTTIR,
Laugavegi 70B,
lést í Landspítalanum þann 15. september sl.
Jarðarförin auglýst síðar.
Hallur Páll Jónsson, Ágústa Bragadóttir,
barnabörn og barnabarnabarn.
+
Innilegar þakkir fyrir auðsýnda samúð
og vinarhug við andlát og útför eigin-
manns míns, föður okkar, tengdaföður
og afa,
BENEDIKTS F. ÞÓRÐARSONAR
fv. sendibflstjóra,
Álftamýri 26,
Reykjavik.
Sérstakar þakkir til lækna og hjúkrunar-
fólks Landakotsspítala.
Guðný Jónsdóttir,
Aðalheiður Benediktsdóttir, Hörður Árnason,
Jón Ágúst Benediktsson, Jónina Sigurðardóttir,
Guðrún Benediktsdóttir, Hjörtur Erlendsson,
Þórður Benediktsson, Kristín Unnur Þórarínsdóttir
og barnabörnin.
umst líka þann stóra. Sunnlendingar
sluppu með skrekkinn í það sinnið,
en ekki við í fjölskyldunni.
Það var eins og himinn og haf
tækju engan þátt í þessum atburð-
um. Það var logn og blíða og himinn-
inn skoðaði sig í haffletinum. En
daginn eftir að amma kvaddi þennan
heim var eins og að haustið vildi
minna aðeins á sig með sinni fyrstu
lægð, en nú er aftur logn.
Þegar amma var 18 ára í Suður-
Vík í Mýrdal skalf jörðin einnig
undir fótum hennar á rótum Kötlu,
en þá tóku hinar höfuðskepnurnar
líka þátt í atburðunum: Himinninn
myrkvaðist, hafíð ranghvolfdi í sér
ísjökunum og nafni ömmu æddi um
svört skýin og vildi berja óvætt
undirdjúpanna niður svo að eldglær-
ingar lýstu upp björgin, sem fengu
málið.
Um þetta leyti hafði amma veikst
alvarlega, fékk lungnabólgu, og var
ekki hugað líf. En hún sigraði í
þeirri orrustu. Þegar valkyijurnar
yfirgáfu vettvanginn, dreymdi
ömmu draum: Hún sá rafljós flökta,
síðan lýsti það skært skamma stund,
en hjaðnaði þá snögglega og hvarf
næstum því. Það lifnaði þó við og
logaði lengi þar til það slökknaði
skyndilega, en um leið sá hún ár-
tal. Henni fannst ljósið vera í Vík
í Mýrdal, en einnig í Eystri-Ásum
í Skaftártungu. Amma lagði mikið
upp úr táknrænum atburðum hvort
sem þeir urðu í svefni eða vöku, og
þess vegna áttu ljóð líka greiðan
aðgang að hug hennar. Hún túlkaði
draum þennan sem mynd af veikind-
um sínum þetta ár, og að hún myndi
síðan deyja skyndilega árið, sem
birtist í draumnum. Hún var ekki
viss um hvaða ár það var, eða
kannski vildi hún ekki segja það.
Ef til vill var það árið 1994.
Mér hefur þó fundist þessi draum-
ur því táknrænni um aðra þætti í
lífí hennar, enda var hún heilsu-
hraust með afbrigðum, eins og lang-
lífi hennar gefur til kynna. Mikil
vonbrigði um það leyti, sem hún
missti móður sína og hóf búskap í
Vík í Mýrdal kæfðu næstum ham-
ingjuljósið. En ljósið lifnaði, enda
amma mjög bjartsýn og glaðlynd
að eðlisfari og lét enga smámuni
standa sér fyrir þrifum. En björt-
ustu ár ævi hennar voru þó ætfð
þau fjögur, sem hún var í Skaftárt-
ungu í faðmi fjölskyldu frænda síns,
Sveins Sveinssonar bónda í Eystri-
Ásum. Þá logaði draumljósið skæ-
rast. Þangað kom hún vorið 1911
ásamt móður sinni og yngri bróður,
Gunnari. Eldhraunið framan við
bæinn var það fallegasta, sem hún
gat hugsað sér, hraunið, sem sumir
forfeður hennar flúðu undan rúmri
öld áður.
Það var hins vegar eins og ein-
hver skuggi hvíldi yfír æskuárum
hennar í Svínafelli, þessum fagra
stað, undir eldfjallinu Öræfajökli,
þar sem hún fæddist 30. apríl árið
1900. Þremur dögum áður hafði
faðir hennar dáið, aðeins 47 ára
gamall. Þar ólst hún upp föðurlaus
hjá móður sinni og fjórum systkin-
um til 11 ára aldurs, í Stekkjar-
túni, skika ættaróðalsins, Vestur-
bæjarins í Svínafelli, en þangað
hafði langamma hrakist vegna
ofríkis bróður síns. Ég veit að þetta
hvíldi þungt á huga ömmu og systk-
ina hennar, Sigríðar og Páls. En
þrátt fyrir þessar dapurlegu stað-
reyndir var mikil vinátta og náið
samband ætíð á milli ömmu og
systkina hennar, við systkinabömin
úr Vesturbænum.
Þegar elsti bróðir ömmu, Sigurð-
ur, dó tæplega tvítugur gafst ekkjan
upp og fluttist til frænda langafa
míns. Þeir Þorgils og Sveinn í
Eystri-Ásum voru systrasynir, en
þær voru dætur séra Páls Pálssonar
prófasts í Hörgsdal. í Sveini frænda
sínum sá amma ætíð síðan föður
sinn, enda var hún tekin inn í barna-
hóp Sveins, eins og hún væri eitt
þeirra.
Amma sagði mér að Sveinn hefði
oft minnst ferðarinnar yfír Skeiðar-
ársand vorið 1911, þegar hann sótti
ekkjuna og börn hennar og flutti
þau yfir sandínn. Þegar Lómagnúp-
ur var að rísa hátt framundan, en
bæirnir í Svínafelli að sökkva að
baki í sandinn, sagði ekkjan grát-
andi: „Bömin mín blessuð, horfíð
nú um öxl og lítið í síðasta sinn á
sveitir.a okkar áður en hún hverf-
ur.“ Amma, 11 ára stelpuhnokkinn,
rétti úr sér í hnakknum og sagði
stærilát: „Nei-hei, mér kemur það
ekki í hug. Mér leið ekki svo vel
þama.“ Fannst Sveini þetta gott hjá
henni og taldi þessi orð hafa stapp-
að stálinu í ekkjuna. Mörgum áður
síðar átti svo Svínafell eftir að veita
mikilli birtu og yl í huga og hjarta
ömmu minnar og fjölskyldu hennar.
Að minnsta kosti sjö afkomenda
hennar hafa orðið þeirrar gæfu að-
njótandi að dvelja þar sumarlangt,
í þessu fagra umhverfí í faðmi
frændfólks hennar og vina í Austur-
bænum. En amma var fjórmenning-
ur við föður Sigrúnar Pálsdóttur
húsfreyju í Svínafelli og bóndi henn-
ar Þorsteinn Jóhannsson og amma
vom af Ijórða og fímmta. Hjá þeim
hjónum og bróður Sigrúnar, Jóni
Pálssyni, var ég, undirritaður, sex
sumur, en það er eitt bjartasta tíma-
bil ævi minnar. Satt að segja háði
það mér lengi á eftir, jafnvel enn,
að njóta fegurðar annarstaðar á
landinu, því að fáir staðir standast
samjöfnuð við Svínafell, og raunar
Skaftafell líka, en þaðan var amma
einnig ættuð. Var hún fjórmenning-
ur við Ragnar Stefánsson fyrrver-
andi þjóðgarðsvörð í Skaftafelli, en
hann lést daginn eftir andlát ömmu.
Vom þau komin út af dætmm
Bjama bónda í Skaftafelli sonar
Jóns Einarssonar hins þekkta hag-
leiksmanns í Skaftafelli. Var amma
komin út af tveimur dætmm Bjama
og Ragnar öðmm tveimur.
Hugur ömmu var oft hjá frænd-
fólkinu í Austurbænum. Ég veit að
hana langaði mikið að heimsækja
Svínafell nú í sumar. Það var eins
og að hún vissi að það yrði þá í
hinsta sinn. Hún bað mig næstum
því um að ég færi með sig þangað,
en hún fann að ég færðist heldur
undan því, því að ég treysti tæplega
heilsu hennar. Nú, þegar ég skrifa
þessar línur naga ég handarbökin
vegna þessa. Hún hefði sannarlega
átt það skilið að sjá sveit sína einu
sinni enn.
Nú þegar ég horfi til baka og
minningarnar hrannast upp, kemur
upp í huga minn fjöldi brota af öllum
þeim sögum, sem hún kunni í smá-
atriðum og hafði svo gaman af að
segja öðrum, stundum af slíkri ná-
kvæmni að manni þótti jafnvel nóg
um. Hún var með svo óbrigðult
minni, að það var auðveldara að
hringja til hennar og spyija um
símanúmer, heldur en að fletta upp
í símaskránni, enda á ég erfítt með
að muna bæði nöfn og númer, en
þar var hún óskeikul. Hún gat jafn-
framt sagt manni hvenær best væri
að hringja, svo vel fylgdist hún með
ferðum fólks í íjölskyldunni, sem
henni var svo annt um. Ljóð kunni
hún utan að til hinstu stundar. Á
banabeði sínu þessar þijár vikur í
ágúst, áður en hún missti rænuna
var hugur hennar skýr, þrátt fyrir
það að hún var mjög máttfarin. Hún
fylgdist þá jafnvel með ferðum
bamabarnabarna sinna innanlands
sem utan. Hún sagði sögur, bæði
nýjar og gamlar og hún fór með
drápur. Maður harmar nú að hafa
ekki náð þessu öllu, sem hún ein
kunni, á blað eða band.
Maður hefði viljað eiga sögurnar,
sem sagðar voru á kvöldin inni í
Laugarnesi þegar frændur eða vinir
komu í heimsókn frá Vík í Mýrdal
til afa og ömmu. Þá sat maður, lít-
ill drengur í kjöltu ömmu með svefn-
drukkin augu, en sperrt eyru og
þorði ekki að sofna einn, því að
gjaman voru þá riijaðar upp sjó-
slysasögur úr Víkinni, sem mér,
ungum drengnum fannst spennandi
en draugalegar. Þá var rifjað upp
hvernig konur stóðu í fjörunni og
fylgdust með eiginmönnum sínum
og sonum beijast fyrir lífi eínu í
brimgarðinum. Það var talið upp
hve oft höfði þeirra skaut upp áður
en það hvárf í hafíð og sást aldrei
meir. Sögur voru sagðar, þegar hin-
ir drukknuðu komu að rúmi dreym-
anda, holdvotir í sjóklæðum og
sögðu t.d. að þeir kæmu austan af
Höfða. Þá var farið strax næsta dag
og ijörur gengnar. Kannski fannst
þá hendleggur, eða eitthvað annað,
) _
og ekki þurfti að spyija að eigand-
anum. Út frá svona sögum sofnaði
ég oft í fangi ömmu. Síðan hefur
þetta allt blandast saman í huga
mínum og myndað sögu, sem hefur
aldrei gerst, en er þó sönn, kannski
eins og Islendingasögurnar eru
sannar.
Það er stundum sagt, að fólk,
jafnvel heilar þjóðir mótist af um-
hverfí sínu. Það er svokölluð menn-
ing. Ekki þori ég að fullyrða hvern-
ig Skaftfellingar eru mótaðir af sínu
umhverfí, sandi og sjávarföllum,
brimi og bruna, jökulvötnum og ís.
Amma var Skaftfellingur í allar
ættir og áttir. Mér fannst stundum
hún vera eins og fjall, með grónar
hlíðar, sem veitti hlýju og skjól. Og
þar átti margur griðastað, enda var
hún í eðli sínu gjafmild og gestrisin,
en einkum hjálpsöm. Hún var líka
stolt og stórlynd. Hún bar hátt
hamrabelti, sem var ókleift ósann-
gjömum. Maður naut því verndar
hennar eins og landið landvættarins
með járnstafinn í hendi, enda voru
ættir hennar mjög rættar báðum
megin Lómagnúps, þessa lábarða
bjargs frá ísöld.
Núna, þessa lygnu síðsumars- og
haustdaga hefur rifjast upp í huga
mínum saga, sem ég hefi oft sagt.
Það var síðla hausts fyrir mörgum
ámm, að ég sem aðstoðarlæknir
horfði á sólarlagið yfír Reykjanes-
skaga úr um glugga Borgarspítal-
ans, með svipað útsýni og síðustu
ævidaga ömmu á sama sjúkrahúsi.
Rósgylltur himinninn speglaðist í
sléttum Fossvoginum og_ fjólublá
slikja var á fjöllunum. Ég horfði
lengi á þetta hugfanginn, en skyndi-
lega var kyrrðin rofin. Það var til-
kynnt um „hjartastopp“. Komið var
með eldri mann, sem sýndi ekkert
lífsmark og enginn vissi neitt um
aðdraganda þessa. Því voru hafnar
lífgunartilraunir, hjartað hóf slátt
sinn að nýju og maðurinn settur í
öndunarvél. Þar var hann í einn
sólarhring og afmyndaðist talsvert
áður en yfír lauk. Það kom síðar í
Ijós að hann var með þekktan, út-
breiddan, banvænan sjúkdóm og
beið hinstu stundar í góðri umönnun
á heimili fjölskyldu sinnar. Hann
hafði setið við gluggann i hæginda-
stól og horft út á lygnan Skeija-
fjörðinn, á sama sólarlag og ég, á
sama tíma. En stuttu seinna var
komið að honum örendum og sólin
var gengin til viðar. Eðlilega kallað
á sjúkrabíl, sem leiddi svo til þeirrar
atburðarásar, sem gerði þennan
fagra dauðdaga að vélmennsku.
Amma bað mig, og einnig dóttur
sína, mig síðast í vor, að láta ekki
slíkt yfír sig ganga, fengi maður
einhveiju ráðið um slíkt. Þess vegna
var ekkert gert til bjargar þegar
brestirnir urðu í líkama ömmu nú í
ágúst, enda lítið hægt að gera. Þeg-
ar síðasti bresturinn, sá banvæni,
varð, var hafin svokölluð líknarmeð-
ferð. Ég, sjálfur læknirinn, horfði á
aðgerðarlaus. Nú sit ég hugsi. Ég
veit að þegar heilsan er brostin með
þessum hætti, dugar engin læknis-
fræði, hún reyndar gildir ekki leng-
ur. Skoðanir leikmanna eru jafngild-
ar skoðunum lækna. Þó setjast að
mér vissar efasemdir og margar
spumingar vakna. Voru þetta gagn-
stæðar öfgar þeim, sem ég nefndi
áður í sögunni um sólarlagið. En
ég fæ ekkert svar.
Mér finnst dauðinn stundum vera
eins og stutt ferð gegnum gang án
dyra, en ekki eins og eitt skref yfir
línu endamarks. Þegar ég horfði á
ömmu rænulausa síðustu dagana á
banabeði sínu, sá hana anda, fann
hjartað slá og húðina heita, en ekki
önnur lífsmerki, fannst mér eins og
að hún væri þegar dáin. Eins og
að hún væri fædd í annan heim, en
bundin enn við þennan með einskon-
ar naflastreng, sem að lokum rofn-
aði skyndilega. Kannski fæðumst
við í annan heim, jafn óvitandi og
þegar við fæddumst í þennan. í síð-
ara tilvikinu er það móðirin sem
þjáist, en gleymir sársaukanum
fljóttþví að barnið á sér bjarta fram-
tíð. Á dauðastund eru það kannski
aðstandendur, sem kveðjast, en
gleyma því líka að hinn látni átti
sér góða fortíð.
Að lokum vil ég þakka henni
ömmu allt það, sem hún hefur gert