Morgunblaðið - 26.02.1995, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 1995
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Samstarfsmenn eða
nytsamir sakleysingjar?
*
Ognarstjórn
RÚSSAR koma saman við Ljubjanka, höfuðstöðvar sovésku öryggislögreglunnar, KGB í Moskvu,
og minnast fórnarlamba ógnarsljórnarinnar. í Rússlandi hefur ekki verið veittur almennur
aðgangur að skjölum KGB en í Þýskalandi er ákaft deilt um hvernig taka beri á þeim sem
störfuðu með öryggislögreglunni austur-þýsku, Stasi.
Rússneskir réttrúnað-
arklerkar hafa þurft
að gera grein fyrir
samskiptum sínum
við sovésku öryggis-
lögregluna, KGB.
------*--------------
Jón Olafsson fjallar
um uppgjörið og
siðferðisvandann og
kemst að þeirri niður-
stöðu að vinstrimenn
á Vesturlöndum
séu í svipaðri stöðu
UPPLJÓSTRANIR byggðar
á upplýsingum fengnum
úr skjalasöfnum Sovét-
ríkjanna fyrrverandi, einkum
flokksins og leyniþjónustunnar,
hafa á undanfömum árum valdið
hverju hneykslismálinu á fætur
öðru á Vesturlöndum. Þessi
hneykslismál hafa raunar verið
svo tíð, að það heyrir varla til
stórtíðinda lengur þótt fréttist að
þessi eða hinn hafi þegið fé af
Sovétmönnum eða gengið ein-
hverra erinda fyrir KGB. Það hef-
ur líka orðið tií að draga úr gildi
uppljóstrananna hve erfitt reynist
að staðfesta þær, fyrir nú utan
hve erfitt er að segja til um hvar
mörkin liggja á milli eðlilegra og
óeðlilegra samskipta.
Þetta gildir náttúrlega ekki ein-
ungis um þá sem gerðust nánir
við Rússa, heldur líka um fólk sem
átti svipuð samskipti við útsend-
ara annarra kommúnistaríkja á
kaldastríðsárunum, eins og ný-
lega komst í hámæli á Islandi
eftir sjónvarpsþátt um tengsl ís-
lendinga við yfirvöld í Austur-
Þýskalandi.
Vopn gegn
andstæðingum
En hneykslismálin eru ekki
bundin við Vesturlönd. í þeim ríkj-
um sem áður var stjórnað af
kommúnistaflokkum, þar á meðal
Rússlandi, eru hneykslismál af
svipuðu tagi algengur viðburður.
Jafnvel þótt rússnesk yfírvöld
hafi ákveðið að veita ekki almenn-
an aðgang að skýrslum þeirra sem
njósnuðu um samborgara sína
fyrir leynilögregluna, leka upplýs-
ingar af því tagi smám saman til
flölmiðla og annarra sem geta
notfært sér þær. í Rússlandi eru
slíkar uppljóstranir oft ágætt vopn
gegn pólitískum andstæðingum.
Það er hins vegar ein stofnun
í Rússlandi sem hefur liðið meira
en aðrar fyrir ámæli um óháttvís
og í margra augum glæpsamleg
samskipti við KGB. Þetta er kirkj-
an sem um áratuga skeið hjarði
í skjóli flokksins. Yfirmenn hennar
vissu mætavel að án vinsamlegra
tengsla við leynilögregluna væri
lítils skilnings að vænta af hálfu
yfirvalda um málefni kirkjunnar
og allir vissu að enginn fékk
frama innan kirkjunnar sem ekki
þóknaðist KGB. A sínum tíma var
mjög glannalegt að sækja kirkju
í Sovétríkjunum, því hætt var við
að einhver léti vita á vafasama
staði. Útsendarar voru alls staðar,
kannski konan í kertasölunni,
kannski einhver af babúskunum,
gömlu konunum sem einar gátu
sótt kirkju óhindrað, jafnvel ein-
hver djáknanna eða, sem margra
grunaði, sjálfur presturinn.
Herferð andófspresta
Fyrir um það bil þremur árum
byijuðu nokkrir prestar sem árum
saman höfðu verið andófsmenn
innan kirkjunnar, sumir jafnvel
setið inni af þeim sökum, að birta
útdrætti úr skjölum KGB sem
þeir höfðu fengið aðgang að eftir
valdaránið misheppnaða 1991.
Þessi skjöl sýndu að nokkrir æðstu
manna kirkjunnar höfðu hitt
starfsmenn leyniþjónustunnar
reglulega og gefið upplýsingar um
fólk sem þeir áttu samskipti við,
fundi með útlendingum og ýmis-
legt fleira.
Andófsprestamir sem áttu
sumum erkibiskupa kirkjunnar
grátt að gjalda töldu sig nú geta
sýnt svart á hvítu hvernig þeir
hefðu beinlínis starfað fyrir KGB
og komu af stað harðvítugri
ófrægingarherferð á hendur þeim.
Smám saman hefur bæst í safnið,
meðal annars var birt í blöðum í
fyrra skýrsla sem Aleksíj II. nú-
verandi patríarki hafði skrifað um
heimsókn sína í Vatíkanið 1968.
Aleksíj, sem hafði dulnefnið
Drozdov hjá KGB, lýsti þeim sem
hann hitti og ræddi við í ferðinni
og gerði grein fyrir því sem hann
taldi vera áform Vatíkansins um
að vinna gegn Sovétstjórninni
með samskiptum við rússnesku
rétttrúnaðarkirkjuna.
Með tímanum hefur málið farið
að snúast um það, hver afstaða
klerka og biskupa hafi verið gagn-
vart stjórnvöldum. Það sem and-
ófsprestamir gerðu mikið v'eður
út af var vinsamlegur og drottin-
hollur tónn í öllum skýrslum sem
þeir kynntu sér af hálfu kirkjunn-
ar manna gagnvart yfirvöldunum.
Þetta fannst þeim sýna að þeir
hefðu ekki einungis neyðst til að
gefa upplýsingar, heldur verið
virkir þátttakendur í starfi leyni-
lögreglunnar. í raun hefði yfir-
stjórn kirkjunnar verið jafn sovét-
holl og sjálfur flokkurinn og full-
komlega sátt við þær takmarkan-
ir sem kirkjan var háð.
En kirkjunni reyndist tiltölu-
lega auðvelt að veija sig. Skjölin
úr hirslum KGB sýndu til dæmis
ekki að neinn úr klerkastétt hefði
haft generáls- eða majórstitil hjá
KGB eins og oft var þó gefíð í
skyn. Það var heldur ekkert sem
sýndi að prestar hefðu gefið upp-
lýsingar um einstaka kirkjugesti.
Erfiðastar reyndust upplýsingar
um einkalíf stöku biskups, sem
kannski lifði ekki í fullu samræmi
við munksheitið. Flest sem fram
kom var hægt að skýra með einum
eða öðrum hætti og málinu sjálfu
var drepið á dreif.
Varnarræður og „ofsóknir"
Málatilbúnaðurinn sýndi, að
það er ekki létt að gera grein
fyrir hvað þeir sem áttu náin sam-
skipti við KGB hafi í raun og
veru gert af sér. Skjölin eru full
af alls konar vísbendingum en þau
segja sjaldnast alla söguna. Enn
veit enginn hvort nákvæmari upp-
lýsingar eru til, hvort skjöl hafa
verið eyðilögð, eða hvort þau voru
aldrei til. Verra er þá að það sem
enn kann að koma á daginn er
fyrst og fremst háð því að ein-
hver sjái sér pólitískan eða fjár-
hagslegan ávinning í að koma
slíkum upplýsingum á framfæri.
Það er sammerkt með umræð-
unni sem skapast í kjölfar upp-
ljóstrana um samvinnu við KGB
(eða Stasi ef því er að skipta) að
hinir ákærðu fara að líta á sjálfa
sig sem fórnarlömb og höfða til
almenningsálitsins þegar þeir
veija sig gegn meintum ofsókn-
um. En þetta stafar oft af því að
reynt er að segja mikla sögu á
grundvelli alltof lítilla upplýsinga,
eða af hinu að einstök kærumál
blandast inn í flóknar pólitískar
þrætur. Afleiðingin er því miður
sú, að ekkert kemur fram sem
getur aukið skilning manna á því
sem raunverulega gerðist eða
hver stóð hvar.
Upp á síðkastið hafa komið út
í Rússlandi og á Vesturlöndum
ævisögur nokkurra manna sem
voru háttsettir í kommúnista-
flokknum eða KGB á árum áður.
Ein þeirra magnaðri er ævisaga
Pavels Sudoplatovs, sem meðal
annars skipulagði morðið á Leon
Trotskíj í Mexíkó árið 1940. Höf-
undar þessara bóka virðast
óhræddir við að segja sögu sína,
þó að þar komi margt ófagurt
fram. En vestrænir vinstrimenn,
sem örugglega hafa miklu minna
á samviskunni, ef nokkuð, heldur
en rússneskir ieynilögreglufor-
ingjar, eru miklu tregari til. Allir
bera fyrir sig sakleysi eða fávisku
og segja ekki frá neinu nema
þeir hafi það skjalfest fyrir fram-
an sig og geti ekki neitað.því.
Aðstaða vinstrimanna á Vest-
urlöndum, þar á meðal á íslandi,
er ekki ólík aðstöðu rússneska
rétttrúnaðarklerka. Öll óopinber
samskipti þeirra við leynilögreglur
eða flokka kúmmúnistaríkjanna
eru að minnsta kosti feimnismál,
ef ekki beinlínis til háborinnar
skammar. Þess vegna finnst
mönnum ekki hægt að segja frá
neinu, nema halda samtímis varn-
arræðu. En kannski þetta fólk
væri tilbúnara til að segja frá, ef
meiri skilnings væri að vænta og
minni fordæminga.
Norður-Kórea
Kim miss-
ir banda-
mann
Seoul.Reuter.
O JIN-U, varnar-
málaráðherra
Norður-Kóreu,
annar valdamesti
maður landsins,
lést í gær, laugar-
dag, af völdum
krabbameins. And-
látið skapar enn
meiri óvissu um
hvort Kim Jong-il haldi velli sem
leiðtogi landsins.
0 var 78 ára að aldri og áður
einn af nánustu bandamönnum
Kims Il-sungs, „leiðtogans mikla“
sem lést í fyrra. Andlátið skapar
enn meiri óvissu um stöðu Kims
Jong-ils þar sem O lagði mikla
áherslu á að hann tæki við af föður
sínum sem leiðtogi landsins.
„Kim Jong-il verður að njóta
óvefengjanlegs stuðnings hersins
og hann hefur nú misst bandamann
sem hafði sterk tök á hernum,“
sagði sérfræðingur í málefnum
Norðúr-Kóreu í Seoul.
-----♦ ♦ 4----
Tsjetsjníja
Reyna að ná
næststærstu
borsrinni
Goíty. Reuter.
HAFT var eftir rússneskum emb-
ættismönnum í gær að Rússar
stefndu nú að því að ná næst-
stærstu borg Tsjetsjníju, Gudermes,
á sitt vald.
Borgin er austur af Grosní, höf-
uðstað uppreisnarhéraðsins, sem
rússnesku hersveitirnar náðu á sitt
vald fyrr í mánuðinum í mannskæð-
um árásum.
Hersveitirnar reyna einnig að ná
á sitt vald vegi um Tsjetsjníju sem
tengir Rostov í suðurhluta Rúss-
lands við Bakú, höfuðborg Az-
erbajdzhans.
Reuter
Friðargæslu-
liðið fer
frá Sómalíu
BROTTFLUTNINGUR síðustu
friðargæsluliða Sameinuðu þjóð-
anna frá Sómalíu hefst í vik-
unni. 2.500 bandarískir hermenn
koma til landsins á næstu dögum
til aðtaka þátt í brottflutningn-
um. Á myndinni kanna pakist-
anskir friðargæsluliðar banda-
ríska skriðdreka sem voru lánað-
ir til friðargæslunnar.